W związku z trwającym postępowaniem administracyjnym prowa-dzonym przez Lubuskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w sprawie wpisania do rejestru zabytków wiaty na peronie drugim dworca kolejowego w Zielonej Górze autor niniejszego opracowania został poproszony o opinię określającą wartości zabytkowe wiaty.
Stacja kolejowa położona jest około 1 km na północny-wschód od historycznego centrum Zielonej Góry, przy torach, które przeci-nają miasto w układzie wschód-zachód. Po północnej stronie linii kolejowej rozciągają się tereny przemysłowe, natomiast po południo-wej zabudowa mieszkaniowa pochodząca z przełomu XIX i XX w.
oraz niewielki skwer bezpośrednio sąsiadujący z budynkiem dwor-ca. Dwa perony, z których pierwszy położony jest tuż przy budyn-ku głównym, połączone są podziemnym przejściem. Kolejne dwa usytuowane są dalej na wschód, pod wiaduktem przerzuconym nad torami. Większość obiektów związanych z obsługą kolei znajduje się po zachodniej stronie stacji. Dawną parowozownię, obrotnicę trak-cyjną, kolejową wieżę ciśnień oraz infrastrukturę torową powiązaną z parowozownią objęto ochroną prawną poprzez wpis do rejestru zabytków (nr rej. L-506/A z 29.06.2012 r.).
Dworzec kolejowy w Zielonej Górze (Grünberg) oddano do użytku równocześnie z uruchomieniem pierwszej linii kolejowej prze-biegającej przez miasto – trasy łączącej Legnicę z Czerwieńskiem.
W 1874 r. przedłużono ją w kierunku północnym docierając do Rze-pina, a w 1877 r. zakończono w Szczecinie. Drugim połączeniem była, otwarta 1 sierpnia 1904 r., linia prowadząca przez Bieniów do Żar, W mieście od 1911 r. działała jeszcze jedna lokalna linia kolejowa, tzw. kolej szprotawska. Była to linia prywatna, całkowicie niezależna od kolei publicznej, z własnymi dworcami i od podstaw wybudowanym torowiskiem.
W chwili budowy główna linia kolejowa przebiegała przez ob-szar niezabudowany, znacznie oddalony od centrum. Dworzec ulo-kowano na terenie winnic, w pobliżu drogi wylotowej w kierunku Sulechowa. Sąsiedztwo linii kolejowej miało decydujący wpływ na lokalizację strefy przemysłowej. Bezpośrednio przy dworcu, po przeciwnej stronie torów, powstały zakłady metalowe Georga Be-uchelta, które na początku XX w. należały do czołówki niemieckich zakładów konstrukcyjnych. Stację połączono z centrum miasta nowo wytyczoną Grosse Bahnhofstrasse (obecnie Aleja Niepodle-głości). Wzdłuż niej oraz ulic do niej przylegających rozwinęła się zabudowa mieszkaniowa. Tym samym nastąpił rozwój przestrzen-ny miasta w kierunku północno-wschodnim. Jednocześnie wokół dworca powstawały budynki związane z obsługą kolei: oddano do użytku parowozownię, budynki zaplecza oraz rozbudowano
Dworzec w Zielonej Górze na zdjęciu z lat 1905-1945
99
Zielona Góra – winny gród?
torowisko. Główny peron przylegał bezpośrednio do budynku dworcowego. Był częściowo osłonięty wiatą opartą na żeliwnych słupach. Drugi peron zadaszono dopiero po uruchomieniu połącze-nia kolejowego z Żarami. Projekty tej wiaty pochodzą z kwietpołącze-nia i listopada 1905 r. Stalowa konstrukcja powstała w działającej po sąsiedzku Fabrik für Brückenbau und Eisenkonstruktionen Beuchelt
& Co. (Fabryka Budowy Mostów i Konstrukcji Stalowych Beuchelt
& Co.). Prawdopodobnie równocześnie perony połączono przejściem podziemnym. Taki układ przetrwał do lat 60. XX w., kiedy to pod-jęto decyzję o rozbiórce dworca i budowie, w tym samym miejscu, nowego. Przebito nowe wyjście z tunelu prowadzące prosto na plac przed dworcem. Pod koniec lat 70. XX w., za nastawnią po wschod-niej stronie stacji, wybudowano dwa nowe perony. Obecnie z pe-ronu trzeciego odjeżdżają pociągi w kierunku Głogowa, natomiast peron czwarty jest nieużytkowany. Główny ruch pasażerski odbywa się z pierwszego i drugiego peronu, położonych bezpośrednio przy dworcu. W 2012 r. zakończono modernizację budynku głównego.
Na peronie drugim znajdują się dwie wiaty. Pierwsza z nich, będąca przedmiotem opinii, nakrywa wschodnią część peronu i tworzy zadaszenie wyjścia z tunelu. Druga została wzniesiona
Dworzec w Zielonej Górze na pocztówce z lat 1905-1945
współcześnie nad zachodnią partią peronu. Wiaty stanowią osobne konstrukcje i nie są ze sobą połączone. Wiata historyczna ma dłu-gość 84,5 m. Składa się z 9 przęseł, opartych na stalowych słupach rozmieszczonych co 9,0 m. Słupy ustawione są w jednym rzędzie, osiowo, z wyjątkiem fragmentu bezpośrednio przy wyjściu z tune-lu, gdzie w dwóch przęsłach zastosowano po dwa słupy obejmujące wyjście. Słupy wykonane są z kształtowników stalowych łączonych nitami, na fragmentach spawanych. Posadowione są na betonowych stopach fundamentowych. Dach dwuwspornikowy, dwuspadowy ze spadkami do środka. Na stalowych płatwiach oparte są drewniane krokwie i deskowanie pokryte papą termozgrzewalną. Odprowadze-nie wody odbywa się za pomocą rur spustowych zamontowanych na osi trzech słupów i wpuszczonych pod posadzkę peronu. Wia-ta pozosWia-taje w dobrym sWia-tanie technicznym. Jedynym widocznym uszkodzeniem jest odkształcenie poziomego elementu pierwszego wschodniego dźwigara, spowodowane urazem mechanicznym. Wia-ta poddawana jest sWia-tałej konserwacji. OsWia-tatni remont przeprowadzo-ny w 2009 r. obejmował malowanie konstrukcji i wymianę pokrycia dachowego.
Budowa linii kolejowej i dworca były inwestycjami, które znacząco wpłynęły na rozwój gospodarczy i kształt przestrzenny Zielonej Góry. Wprowadzane etapami kolejne obiekty kolejowe wraz z całą infrastrukturą związaną z obsługą połączeń stanowiły świadectwo prosperity miasta. Wiata na peronie drugim pochodzi z przełomu 1905 i 1906 r., z okresu kiedy uruchomiono drugą linię kolejową, a stacja stała się węzłem. Po rozebraniu dworca i wybu-dowaniu w jego miejscu nowoczesnego obiektu, wiata pozostaje jed-nym z niewielu charakterystycznych elementów dawnej zabudowy.
Wiata stanowi konstrukcję charakterystyczną dla tego typu obiektów pochodzących z początku XX w. Podobne rozwiązania za-stosowano na dworcach w sąsiednich miastach m.in. w Sulechowie i Nowej Soli. Wszystkie zostały wyprodukowane w zielonogórskiej fabryce G. Beuchelta. Stanowią materialną spuściznę po najwięk-szym zakładzie metalowym w przedwojennej Zielonej Górze.
101
Zielona Góra – winny gród?
Wiata na peronie dworca w Zielonej Górze, projekt z 27 kwietnia 1905 r.
Wiata przylegająca do budynku dworca w Zielonej Górze, projekt z lutego 1897 r.
Dworzec kolejowy w Zielonej Górze na planie miasta z 1925 r.
Wiata na peronie dworca w Zielonej Górze, projekt z 27 kwietnia 1905 r.
103
Zielona Góra – winny gród?
W związku z powyższym wiata na peronie nr 2 dworca w Zie-lonej Górze posiada znaczące wartości zabytkowe i istnieją prze-słanki do objęcia jej ochroną poprzez wpis do rejestru zabytków.
Warto przypomnieć, że ten niewielki obiekt budowlany jest jedną z tysięcy różnych konstrukcji wyprodukowanych w zielono-górskich zakładach. Między 1876 a 1926 r. zakład Beuchelta wybu-dował 42 mosty wzdłuż całej Odry i 52 mosty na rzekach będących jej dopływami. W innych częściach Niemiec, a także poza grani-cami, wzniesiono w tym czasie 405 mostów drogowych i kolejo-wych, m.in. Most Cesarski we Wrocławiu (ob. Most Grunwaldzki) o konstrukcji linowej czy Most Królowej Luizy w Memel. Do dzi-siaj użytkowane są mosty w Rumunii, Serbii, Danii, Turcji, Japonii a także w dawnych koloniach niemieckich w Afryce. Zakład Be-uchelta produkował również konstrukcje stalowe, z których wyko-nywano szkieletowe ściany (sala sportowa na ul. Chopina), więźby dachowe (kościół pw. Najświetszego Zbawiciela). Wykonywano też różne konstrukcje stosowane w budownictwie wodnym jak tamy iglicowe, zapory, bramy bezpieczeństwa, śluzy, jazy, kraty, cylin-dry, urządzenia dla młynów rzecznych, mostów zwodzonych i wiele innych. Ważną gałęzią produkcji zakładu były konstrukcje hal, pe-ronów, tuneli dworcowych, a także konstrukcje stalowe dla kolejek nadziemnych i podziemnych.
Fabryka odegrała bardzo ważną rolę w rozwoju gospodarczym Zielonej Góry. Georg Beuchelt był ponadto osobą mocno zaangażo-waną w życie wilhelmiańskich Niemiec. Był posłem do Reichstagu, członkiem Landtagu i wielu organizacji przemysłowych i społecznych.
17 sierpnia 2013 r. minęła 100. rocznica śmierci G. Beuchel-ta, zielonogórzanina, który był nie tyko sprawnym i operatywnym przemysłowcem potrafiącym w odpowiednim momencie wykorzy-stać dobrą koniunkturę i rozwinąć swoją firmę, ale także zdolnym inżynierem konstruktorem. Jego zasługi dla naszego miasta są nie do przecenienia.
W Polsce Zielona Góra kojarzy się z Winobraniem, imprezą związaną z winiarskimi tradycjami. Polska Wełna (dzisiaj galeria handlowa) to już tylko echo po sukienniczej potędze miasta. A co z przemysłem metalowym?
Zejście do przejścia podziemnego na peronie drugim, fot. 2013 r.
105
Zielona Góra – winny gród?
Na Wydziale Inżynierii Lądowej i Środowiska Uniwersytetu Zielonogórskiego, na którym pracują m.in. specjaliści od konstrukcji stalowych, budowy mostów, ochrony dóbr kultury i wielu innych, pojawiły się głosy, aby w związku z rocznicą 100-lecia śmierci G. Beuhelta uczcić pamięć tego wielkiego zielonogórzanina. Może warto podjąć próbę szerszej informacji (promocji ?) o osiągnięciach miasta w dziedzinie konstrukcji metalowych. Na pewno warto pod-jąć dyskusję o uhonorowaniu G. Beuchelta w sposób adekwatny dla jego zasług dla Zielonej Góry. Zwłaszcza w czasie, często kom-promitujących, dyskusji o nowych pomnikach, które są planowane w naszym mieście. Może miasto jest Mu to winne?
Jan Mielżyński