A ZDROWOTNOŚĆ RYB
1ThE SURfACE WATER ChEmiCAl COmpOSiTiON
ANd fiSh hEAlTh
Katedra Ichtiologii i Rybactwa, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie
Department of Ichtiobiology and Fisheries, Agricultural University of Kraków
Woda dobrej jakości to warunek niezbędny do prawidłowego chowu i hodowli ryb w stawach, higieny środowiska oraz zdrowia ryb. Skład chemiczny wód można podzielić na związki nie-organiczne (pierwiastki, kationy i aniony) oraz nie-organiczne (substancje naturalne i antropogenne). Spośród pierwiastków bezwzględnie toksyczne dla ryb są metale ciężkie. Szkodliwa czy wręcz toksyczna jest dla nich nadmierna koncentracja kationów lub anionów, nawet tych niezbędnych do funkcjonowania organizmu (szczególnie jonów Fe i Mn) czy jonu Al – w przypadku kwaśnego pH wody. Jednak największym zagrożeniem dla wód są związki organiczne antropogenne. Ich źródłem są ścieki przemysłowe, komunalne oraz termalne, spływy powierzchniowe (szczególnie rolnicze), opady atmosferyczne. ścieki zawierają wiele różnych toksycznych i niebezpiecznych dla życia ryb związków. Należy zwrócić uwagę na pestycydy, często obecne w wodach, których większość to preparaty oznaczone symbolem N – niebezpieczne dla środowiska wodnego. Duża koncentracja pierwiastków biogennych w wodach, związana m.in. z nawożeniem pól i stosowaniem środków piorących bogatych w fosforany, stanowi następny, ogromny problem do rozwiązania ze względu na eutrofizację i dyskwalifikację wód przeznaczonych do celów hodowlanych. W pracy przytoczo-no najważniejsze przepisy dotyczące jakości wód i monitoringu. Zmiana składu chemicznego wód wywołuje u ryb reakcję stresową, której objawem jest wzrost poziomu kortyzolu we krwi, a która pociąga za sobą wiele zmian: behawioralnych, fizjologicznych i immunologicznych. W narządach wewnętrznych ryb, a szczególnie w skrzelach, wątrobie, nerkach powstają zmiany histopatologicz-ne. Zanieczyszczenie wód nie powoduje na ogół masowej śmierci ryb, ale zwiększa ich podatność na choroby i prowadzi do śmierci najsłabszych jednostek.
SŁOWA KLUCZOWE: skład chemiczny wód powierzchniowych, zdrowotność ryb
Do cytowania – For citation: Lutnicka H., 2011. Skład chemiczny wód powierzchniowych a zdrowotność ryb. Zesz. Nauk. UP Wroc., Biol. Hod. Zwierz., LXIII, 583: 191–202.
WSTĘP
Występowanie odpowiedniej ilości wody dobrej jakości stanowi warunek niezbędny do prawidłowego chowu i hodowli ryb w gospodarstwach stawowych, higieny środowiska oraz dobrej zdrowotności ryb. Każda zmiana jakiegokolwiek parametru fizyko- chemicznego wody nie pozostaje bez wpływu na stan homeostazy organizmu ryb.
SKŁAD WÓD POWIERZCHNIOWYCH
Składniki wód powierzchniowych stanowiących najczęściej źródło zaopatrzenia stawów hodowlanych w wodę można podzielić na:
I. substancje nieorganiczne: pierwiastki i związki chemiczne – kationy oraz aniony, II. substancje organiczne (pochodzenia naturalnego i antropogennego).
1. Obecne w wodach pierwiastki można podzielić na 3 grupy (Dojlido 1995): a. nieszkodliwe, do których zalicza się: sód (Na), potas (K), magnez (Mg), wapń (Ca),
azot (N), węgiel (C), fosfor (P), żelazo (Fe), mangan (Mn) siarkę (S), chlor (Cl), brom (Br), fluor (F), lit (Li), glin (Al) (Dojlido 1995). Są one wręcz niezbędne do życia, jednakże mogą wykazywać działanie szkodliwe lub toksyczne, np. w przypad-ku nadmiernej koncentracji (Fe i Mn) czy kwaśnego pH (Al). Ich toksyczny wpływ uwidacznia się przede wszystkim w skrzelach w formie zmian w osmoregulacji, enzymatycznych czy histopatologicznych (Camargo i wsp. 2009, Lappivaara i wsp. 1999, Poléo 1995, Stephens, Ingram 2006, teien i wsp. 2006, vuorinen i wsp. 2003); b. toksyczne często występujące, do których zalicza się: beryl (Be), kobalt (Co), nikiel
(Ni), cynk (Zn), cynę (Sn), miedź (Cu), arsen (As), selen (Se), srebro (Ag), tal (tl) oraz kadm (Cd), rtęć (Hg) i ołów (Pb) – metale ciężkie (tzw. wielka trójka metali); c. toksyczne – mało rozpuszczalne w wodzie i rzadko występujące.
W temperaturze wody 22оC kationy obecne w wodach można uszeregować według malejącej toksyczności następująco: Hg2+ > [Cu2+, Zn2+, Cd2+ ] > [Sn2+, Al3+, Ni2+, Fe3+] > [Fe2+, Ba2+, Mn2+] > [K+, Ca2+, Mg2+] > Na+ (Przeździecki 1980).
2. Do anionów najczęściej występujących w wodach powierzchniowych należą: fos-forany, azotany i azotyny, węglany, krzemiany, siarczany, chlorki. Szeregując aniony we-dług wzrastającej toksyczności, otrzymamy następującą listę: fosforowy, siarczanowy, azotanowy, chlorowy, azotynowy. Spośród wymienionych anionów na szczególną uwagę zasługują związki azotu i fosforu.
Związki azotu odgrywają istotną rolę w procesach zachodzących w wodach natural-nych. Azot (N) jest podstawowym składnikiem białek i kwasów nukleinowych, a więc należy do tzw. pierwiastków biogennych. Ulega licznym przemianom związanym z pro-cesami tworzenia się i rozkładu substancji organicznych. Związki azotu w wodach wystę-pują w kilku formach, a na całkowitą ich zawartość składają się naturalne i syntetyczne organiczne związki azotu, formy mineralne (jon amonowy NH4+, azotyny, azotany) oraz azot gazowy N2 i należy rozpatrywać ich działanie na organizm ryb i środowisko łącznie. Związki azotowe dostają się do wód powierzchniowych wraz ze ściekami miejskimi, przemysłowymi (szczególnie z zakładów wytwarzających mączkę rybną), spływami po-wierzchniowymi (zwłaszcza rolniczymi) i opadami atmosferycznymi. Główne przyczyny zanieczyszczeń ze względu na obszar oddziaływania to wymywanie azotu (szczególnie
azotanów) z terenów rolniczych, stosowanie nawozów azotowych, wykorzystywanie odpadów z produkcji zwierzęcej (gnojowica, obornik) czy roślinnej (kiszonki), nie-uporządkowana gospodarka ściekowa na obszarze zabudowy wiejskiej oraz składowi-ska odpadów komunalnych i przemysłowych (raport 2007]. Forma azotu występująca w wodach w danym momencie wskazuje na jego pochodzenie. I tak np. duża zawartość azotu organicznego (białko lub produkty jego rozpadu, mocznik czy kwas moczowy) i jednocześnie amoniaku potwierdza świeże zanieczyszczenie wód fekaliami. Wzrost stę-żenia amoniaku jest niewskazany dla organizmów wodnych ze względu na jego toksycz-ność i udział w patogenezie branchionekrozy karpi (Antychowicz 1996). Amoniak może pochodzić ze ścieków przemysłowych czy przemian azotu amonowego (Dojlido 1995). Szkodliwa dla ryb jest również nadmierna koncentracja azotynów w wodach, gdyż mogą przyczynić się do rozwoju choroby środowiskowej – methemoglobinemii (Antychowicz 1996). Wskaźnikiem degradującym jakość wód jest stężenie azotynów i azotu amonowe-go. Natomiast poziom azotanów i fosforanów w wodach jest wskaźnikiem ich podatności na eutrofizację.
Fosfor to drugi pierwiastek biogenny. Występuje w wodach głównie w formie fos-foranów, których źródłem są proces wietrzenia i rozpuszczania minerałów fosforano-wych czy erozji gleby, dopływ ścieków komunalnych i przemysłofosforano-wych (gorzelnie, wy-twórnie mączki rybnej), spływy powierzchniowe oraz opady atmosferyczne. Dodaje się również nawozy fosforowe do wód, w których hodowane są ryby. Jednak największe źródło fosforu w wodach to wszelkiego rodzaju środki piorące (środki powierzchniowo czynne – SPC). Aniony fosforanowe wykazują duże powinowactwo do jonów Ca, Fe, Al i w powiązaniu z nimi sedymentują. Przemiany chemiczne fosforu w wodach prowadzą często do jego szybkiego wytrącania się i akumulacji w osadach dennych, skąd powoli przechodzą do toni wodnej. Jony fosforanowe podlegają łatwo sorpcji na powierzchni osa-dów i zawiesin. Stężenie rozpuszczonego fosforu w wodach ulega cyklicznym zmianom: w okresie letnim spada do bardzo niskich wartości (zużywanie przez fitoplankton), a w zimowym, przy braku produkcji biologicznej, osiąga najwyższe poziomy (raport 2007). Fosforany nie są toksyczne dla ryb, decydują one o rozwoju glonów (zakwity). Przyjmuje się, że w wodach, w których stosunek N : P wynosi co najmniej 14:1, czyn-nikiem limitującym rozwój glonów jest fosfor. Stężenie ogólnego fosforu w wodach po-wierzchniowych jest limitowane i często stanowi ono czynnik degradujący jakość wód wraz z zawiesiną ogólną i azotynami (raport 2007).
W Polsce i UE przeciwdziałanie procesowi eutrofizacji polega przede wszystkim na budowie oczyszczalni ścieków oraz wprowadzeniu „zasad dobrej praktyki rolniczej” i eliminacji z rynku środków piorących zawierających fosforany. W ramach państwowe-go monitoringu środowiska określa się w Polsce w wodach powierzchniowych zawartość azotu ogólnego, amonowego, azotanowego, azotynowego, organicznego oraz fosforu ogólnego i fosforanów.
SUBSTANCjE ORgANiCZNE W WOdACh
Obecne w wodach substancje organiczne są pochodzenia naturalnego bądź antropogen-nego.
1. Naturalne substancje organiczne
Są wytwarzane przez rośliny i zwierzęta w środowisku wodnym. Wykazują odpor-ność na utlenianie chemiczne i bardzo trudno podlegają rozkładowi biochemicznemu, a proces ich biodegradacji jest bardzo powolny. Przemiany substancji (ligniny, białka, pektyny, wielocukry i garbniki) prowadzą do powstania związków wielocząsteczkowych o charakterze kwasów organicznych. Proces nosi nazwę humifikacji, a powstałe substan-cje – humusu. Głównym ich składnikiem są substansubstan-cje humusowe (SH) stanowiące 60– 80% całkowitej masy substancji organicznych w wodzie. Ich skład chemiczny jest bar-dzo bogaty i nie do końca jeszcze poznany. Są to ogromne amorficzne grupy związków organicznych polihetero- z pewnymi grupami funkcyjnymi wysuniętymi na zewnątrz. Przeciętnie stosunek zawartości C, H i N w SH wynosi odpowiednio ok. 43:5,5:1,1 (Doj-lido 1995). W skład SH wchodzą przede wszystkim kwasy humusowe, fulwowe (głów-ny składnik SH w wodach) i humi(głów-ny. Mają one silne zabarwienie – od brązowego do czarnego i nadają wyraźną barwę wodom. Dzięki wysuniętym grupom funkcyjnym SH mają dużą zdolność tworzenia kompleksów z jonami metali, a szczególnie z Fe3+, Al3+ i Cu2+ . Kompleksowanie z Fe nadaje barwę osadom i wodom. Mając na uwadze trwałość połączeń kwasów humusowych z metalami, można je uszeregować według wzrastającej trwałości następująco: Mg< Ca< Cd < Mn< Co <Zn ~Ni <Cu <Hg. Natomiast kom-pleksy metali z kwasami fulwowymi można, ze względu na ich stabilność, uszeregować następująco: Fe> Al> Cu> Ni> Co >Pb=Ca >Zn >Mn >Mg (Dojlido 1995). Kompleksy SH z metalami są z reguły mało trwałe – jony metali (w tym metali ciężkich) łatwo są wydzielane do wody – a w związku z tym łatwo biodostępne. SH mają właściwości adsorpcyjne w stosunku do wielu związków organicznych, np. pestycydów. Ważną ich cechą jest zwiększanie rozpuszczalności adsorbowanych związków, np. DDt. ta zdol-ność kompleksowania hydrofobowych związków organicznych, szczególnie toksycznych (pestycydy, ftalany, PCB i innych), ma duże znaczenie w środowisku wodnym.
2. Związki organiczne pochodzenia antropogennego
Wody powierzchniowe najczęściej zanieczyszczają: pochodne ropy naftowej (głów-nie oleje mineralne), pestycydy, SPC, polichlorowane bifenyle (PCBs), dioksyny, wie-lopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA) i fenole (Dojlido 1995). Źródłami antropogennych substancji organicznych w wodach są:
a) ścieki przemysłowe i miejskie,
b) spływy powierzchniowe, zwłaszcza pochodzenia rolniczego, c) opady atmosferyczne,
d) ścieki termalne (zrzuty wód chłodniczych i kopalnianych).
2a. Substancje organiczne antropogenne obecne w ściekach przemysłowych i miejskich Są to najczęściej: węglowodory alifatyczne i aromatyczne (benzen, fenole, WWA), halogenowane związki alifatyczne, alicykliczne i aromatyczne, pestycydy chlorowane, PCBs, ftalany. Surowe ścieki domowe zawierają przeciętnie ok. 1000 mg×dm-3 węgla organicznego. W ciągu ostatnich kilku lat obserwuje się tendencję spadkową pod wzglę-dem ilości odprowadzanych do wód ścieków wymagających oczyszczenia. rośnie też
udział procentowy ścieków oczyszczonych z podwyższonym usuwaniem biogenów (raport 2007).
Jednym z ważniejszych zadań w zakresie ochrony środowiska mających wpływ na poprawę jakości wód jest wypełnienie zobowiązań wynikających z dyrektywy 91/271/ EWG dotyczącej oczyszczania ścieków komunalnych. Zadanie to realizowane jest w ra-mach „Krajowego programu oczyszczania ścieków komunalnych”, który regulują prze-pisy ustawy Prawo wodne z dnia 18 lipca 2001 r. Według tego programu Polska zakończy wdrażanie wymagań dyrektywy do końca 2015 r., a dzięki temu zmniejszy się znacznie ładunek azotu ogólnego i fosforu ogólnego w ściekach dopływających do wszystkich oczyszczalni ścieków, a tym samym deponowanie ich w wodach powierzchniowych (raport 2007).
2b. Substancje organiczne antropogenne obecne w spływach powierzchniowych Spływy powierzchniowe z pól uprawnych zawierają pestycydy i biogeny (azot i fos-for), zaś z terenów miejskich i dróg zawierają wiele różnych substancji, w tym: węglowo-dory alifatyczne i aromatyczne, WWA, kwasy tłuszczowe, ketony, ftalany. Spływy z tere-nów miejskich mogą zawierać węglowodory pochodzenia petrochemicznego. Wszystkie te związki nie pozostają bez wpływu na organizmy wodne, na ich bioróżnorodność ga-tunkową i liczebność czy zdrowotność. Z wymienionych związków na uwagę zasługują pestycydy, gdyż znaczna ich część wykazuje szkodliwość dla organizmów środowiska wodnego, a według rejestru środków ochrony roślin dopuszczonych do obrotu zezwole-niem Ministra rolnictwa i rozwoju Wsi w 2010 roku 80% z nich oznaczana jest symbo-lem N – niebezpieczny dla środowiska wodnego.
Pestycydy, ze względu na ich docelowe działanie, dzielimy na: zoocydy (insektycydy, akarycydy, nematocydy, rodentycydy, moluskocydy), herbicydy, fungicydy i bakterio-cydy (bakteriobójcze), biopreparaty i regulatory wzrostu. Wdrażane są również myko-herbicydy oraz allelomyko-herbicydy pochodzenia naturalnego. Skuteczność stosowania tych środków zwiększa dodatek adiutantów (Ilnicki 2004). Spośród nich insektycydy odzna-czają się najwyższą toksycznością ostrą. W 2010 r. stanowią ok. 7% wszystkich środków ochrony roślin dopuszczonych do obrotu i są to przede wszystkim insektycydy fosforo-organiczne – o najwyższej toksyczności ostrej oraz insektycydy pyretroidowe, które wy-kazują wyjątkowo wysoką toksyczność dla organizmów wodnych, w tym i ryb. Obecnie grupą pestycydów najczęściej stosowaną są herbicydy (56% preparatów dopuszczonych do obrotu w 2010 r.), a następnie fungicydy (27%). tylko niewielka część preparatów chwastobójczych wykazuje znaczną toksyczność, ale niektóre z nich charakteryzuje dłu-ga trwałość w glebie i wodzie (Ilnicki 2004, różański 1992). Niektóre herbicydy, np. roundup stosowane są również w stawach hodowlanych w celu zwalczania niepożąda-nej roślinności twardej i mogą być przyczyną śnięć ryb, jeśli stosowane są w stawach obsadzonych rybami (Glusczak i wsp. 2007). Fungicydy to grupa pestycydów, których zadaniem jest zwalczanie grzybiczych chorób roślin. Ich udział w ochronie roślin syste-matycznie wzrasta i obecnie stanowią ok. 27% pestycydów dopuszczonych do obrotu. trwałość niektórych fungicydów w wodach może być znaczna, podobnie ich szkodliwe oddziaływanie (np. 2,4-D) (różański 1992).
Stosowanie pestycydów w ochronie roślin ma wady, ale obecnie nie da się ich wyeli-minować przy produkcji żywności.
Podsumowując rozważania na temat pestycydów, należy stwierdzić, iż o ile średnie zużycie środków ochrony roślin w Polsce jest niewielkie (w ostatnich latach zaznacza się jednak tendencja wzrostowa), to w niektórych uprawach osiąga ono bardzo duże wartości. Dotyczy to przede wszystkim upraw: pod osłonami (szczególnie róż), warzyw w uprawie polowej, upraw pieczarki, sadów jabłoniowych, porzeczki czarnej, szkółek drzew owocowych i plantacji chmielu (Ilnicki 2004). Z uwagi na zajmowany obszar naj-większe niebezpieczeństwo dla hodowli stawowej i zdrowotności ryb stwarza ochrona chemiczna sadów oraz upraw pod osłonami (Ilnicki 2004). trwałość w glebie i stopień przenikania substancji aktywnych pestycydów czy ich metabolitów do wód są zróżnico-wane. Określono jedynie zawartość trwałych insektycydów chloroorganicznych (DDt i jego metabolitów oraz HCH – lindanu). Ich zawartość określa się tylko raz w roku w punktach pomiarowych monitoringu podstawowego i granicznego, a co miesiąc – w nielicznych punktach monitoringu reperowego (raport 2007). Pozostałości herbicy-dów wykrywa się głównie w okresie jesiennym i wiosennym następnego roku po ich aplikacji. Ogólnie skażenie wód pestycydami, a przede wszystkim herbicydami triazyno-wymi (symazyna, atrazyna), maleje z roku na rok.
Następnym zagrożeniem dla wód powierzchniowych jest nawożenie roślin. Zagro-żenie to powstaje w przypadku nieprawidłowego składowania nawozów (głównie natu-ralnych) i przy stosowaniu nawozów naturalnych (głównie płynnych) oraz mineralnych (głównie azotowych) w wysokich dawkach i terminach, w których rośliny nie mogą po-brać dostarczanych składników nawozowych. Jednak w każdym przypadku rośliny wy-korzystują tylko część dostarczanych składników pokarmowych. Składniki pokarmowe niewykorzystane przez rośliny oraz niezatrzymane przez kompleks sorpcyjny gleby są wymywane do wód podziemnych oraz uwalniają się w formie amoniaku, tlenków azotu (NOx) i azotu. Największe jednostkowe zagrożenie dla wód powierzchniowych powodu-ją uprawy roślin okopowych i kukurydzy po oborniku oraz rzepaku, zaorywane uprawy lucerny, koniczyn oraz uprawy zielone, warzywa uprawiane w polu i pod osłonami, rośli-ny ozdobne uprawiane pod osłonami, młode sady i szkółki drzew, plantacje szparagów, wieloletnie plantacje chmielu (Ilnicki 2004).
2c. Opady atmosferyczne
Zawierają wiele substancji organicznych, w tym: WWA, PCB, pestycydy chloroor-ganiczne, węglowodory chlorowane niskocząsteczkowe, plastyfikatory, rozpuszczalniki i inne. Opad ma zawsze pH kwaśne (pH 5,6) i w okresach zimowych zawiera większe stężenie chlorków, siarczanów, związków azotu, zaś latem – fosforu ogólnego. Szko-dliwe dla wód są niskie pH opadów atmosferycznych, wysoka zawartość siarczanów i chlorków oraz metali ciężkich. Obecność różnego rodzaju zanieczyszczeń w atmosferze oraz ich oddziaływanie na całą biosferę (w tym i na wody powierzchniowe) wskazują na konieczność prowadzenia badań związanych z chemizmem opadów i wielkością ich depozycji (raport 2007).
2d. ścieki termalne
Odrębny rodzaj zagrożeń dla chowu ryb stanowi zrzut podgrzanych wód chłodni-czych z elektrociepłowni i elektrowni, zlokalizowanych nad większymi rzekami. Wpływ ten ogranicza się zwykle do zmiany temperatury wody oraz składu fauny i flory wzdłuż brzegu, na którym znajduje się ujście wód podgrzanych. Wody chłodnicze w latach 1990–
2000 stanowiły aż 80–87% ścieków przemysłowych, a ich roczna objętość wynosiła ok. 7000 hm-3 (Ilnicki 2004).
Substancje organiczne pochodzenia antropogennego stanowią poważne zagrożenie dla czystości i jakości wód powierzchniowych. Czasy współczesne charakteryzują się ogromną produkcją globalną i różnorodnością syntetycznych związków organicznych, a corocznie do produkcji wchodzi 300–500 nowych związków. Miernikami zanieczysz-czenia wód substancjami organicznymi są wskaźniki: ogólnego zanieczyszzanieczysz-czenia (BZt, BZt5, ChZt, OWO, OZt) i indywidualnych zanieczyszczeń organicznych (Dojlido 1995).
MONITORING JAKOŚCI ŚRÓDLĄDOWYCH WÓD pOWiERZChNiOWYCh
Podstawę prawną i merytoryczną do realizacji Państwowego Monitoringu środowiska w zakresie badań wód powierzchniowych stanowi ustawa Prawo wodne z dnia 18 lipca 2001 r. (Dz. U. Nr 115, poz. 1229 z późn. zm.). Obowiązek wykonywania badań wód powierzchniowych w zakresie parametrów fizykochemicznych, chemicznych i bio-logicznych spoczywa na Wojewódzkim Inspektorze Ochrony środowiska. Polska, jako członek UE, zobowiązana jest do praktycznego wdrożenia założeń dyrektywy 2000/60/ WE z dnia 23 października 2000 r. (ustalającej ramy wspólnotowego działania w zakresie polityki wodnej, tzw. ramowej Dyrektywy Wodnej) w terminach przez nią określonych. Obszarem stanowiącym podstawę prac przewidzianych w dyrektywie jest zlewnia rzeki. Drugą zasadą dyrektywy jest „dobry stan” wszystkich rzek, jezior, zbiorników wód grun-towych, terenów podmokłych i innych akwenów wodnych. Obejmuje to dobry stan eko-logiczny i chemiczny wód powierzchniowych oraz dobry stan chemiczny i ilościowy wód gruntowych. Wymaga zintegrowanego podejścia do zarządzania zasobami wodnymi.
Ustawa Prawo wodne regulująca w Polsce zagadnienia związane z ochroną środo-wiska wodnego i dostosowująca je do wymagań prawodawstwa UE odwołuje się do szczegółowych aktów wykonawczych, spośród których znaczenie mają rozporządzenia Ministra środowiska dotyczące wymagań, jakim powinny odpowiadać wody śródlądowe będące środowiskiem życia ryb w warunkach naturalnych (Dz. U. 2002. 176. 1455) oraz rozporządzenie w sprawie warunków, jakie należy spełnić przy wprowadzaniu ścieków do wód lub do ziemi, a także w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowi-ska wodnego (Dz. U. 2006. 137. 984).
Ocenę jakości wód wykonuje się na podstawie rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji do prezentowania stanu wód powierzch-niowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji i prezentacji stanu tych wód (Dz. U. Nr 32, poz. 284). rozporządzenie to wygasło z dniem 1 stycznia 2005 r., ale podstawowe zasady klasyfikacji określone w tym rozporządzeniu zostały utrzymane w znowelizowanych aktach prawnych. Zgodnie z tym rozporządze-niem zakres badań w wyznaczonych punktach diagnostycznych (do oceny ogólnej) obej-mował 50 parametrów jakości ujętych w następujące grupy wskaźnikowe:
wskaźniki fizyczne – temperatura, zapach, barwa, odczyn pH, zawiesiny ogólne; –
wskaźniki tlenowe – tlen rozpuszczony, BZt
– 5, ChZt-Mn, ChZt-Cr, ogólny
wskaźniki biogenne – amoniak, azot Kjeldahla, azotany, azotyny, azot ogólny, –
fosforany, fosfor ogólny;
wskaźniki zasolenia – chlorki, siarczany, przewodność elektryczna właściwa, –
substancje rozpuszczone, zasadowość ogólna, wapń, magnez; metale, w tym metale ciężkie;
–
wskaźniki zanieczyszczeń przemysłowych – cyjanki, fenole, pestycydy (lindan, –
dieldryna), WWA, oleje mineralne, SPC anionowe;
wskaźniki biologiczne – saprobowość fitoplanktonu i peryfitonu, chlorofil a, –
makrobezkręgowce bentosowe oraz
wskaźniki mikrobiologiczne – liczba bakterii grupy
– coli, liczba bakterii grupy
coli typu kałowego (raport 2007).
Próbki wody pobiera się raz w miesiącu i oznacza w nich wskaźniki fizyczne, tleno-we, biogenne, zasolenia i mikrobiologiczne. raz na kwartał bada się metale i wskaźni-ki biologiczne, zaś wskaźniwskaźni-ki zanieczyszczeń przemysłowych oraz makrobezkręgowce bentosowe – jeden raz w roku.
Badania makrobezkręgowców bentosowych to jeden z biologicznych parametrów jakości wody, niezbędny do dokonania klasyfikacji stanu ekologicznego wód według wymagań ramowej Dyrektywy Wodnej. Zmiany w składzie gatunkowym czy liczebno-ści mogą odzwierciedlać długookresowe zmiany w środowisku wodnym, będącym pod wpływem antropopresji (raport 2007).
W celu ograniczenia wprowadzania szkodliwych substancji do wód rozporządze-nie Ministra środowiska z 27 lipca 2004 r. określiło maksymalną zawartość rozporządze-niektórych związków obecnych w odprowadzanych ściekach przemysłowych: rtęci, kadmu, heksa-chlorocykloheksanu, tetrachlorometanu, pentachlorofenolu, aldryny, dieldryny, endryny, izodryny, heksachlorobenzenu, heksachlorobutadienu, trichlorometanu, 1,2-dichloroeta-nu, trichloroetyle1,2-dichloroeta-nu, nadchloroetylenu i trichlorobenzenu (Ilnicki 1995).
Wymagania, jakie powinny spełniać wody śródlądowe będące środowiskiem życia ryb w warunkach naturalnych, określa rozporządzenie Ministra środowiska z dnia 4 paź-dziernika 2002 r. (Dz. U. Nr 176, poz. 1455). rozporządzenie definiuje wymagania odno-śnie do wód wyznaczonych dla ryb łososiowatych i karpiowatych, określa częstotliwość pobierania próbek i metodykę badań wód oraz sposób oceny, czy wody odpowiadają wymaganym warunkom.
PMś, począwszy od 1992 r., publikuje wyniki badań czystości głównych rzek w kra-ju, a raporty o stanie środowiska województw zawierają dane dotyczące mniejszych rzek. Wyniki monitoringu były dotąd prezentowane na podstawie następujących wskaźników: zawartość substancji organicznych (BZt5, tlenu rozpuszczonego, ChZt Mn, ChZt Cr), zasolenie (chlorki, chlor wolny i ogólny, siarczany i substancje rozpuszczone), zawar-tości zawiesin, parametrów obligatoryjnych (BZt5, ChZt Mn, chlorki, siarczany, sub-stancje rozpuszczone, zawiesiny, związki fenolowe), związków biogennych (wszystkie formy azotu i fosforu), zanieczyszczeń specyficznych (związki fenolowe i metale cięż-kie), parametry fizykochemiczne (23 wskaźniki obejmujące zanieczyszczenia organicz-ne, zawiesiny, substancje biogenne i zasolenie), stan sanitarny (miano coli typu kałowe-go, saprobowości sestonu i koncentracji chlorofilu oraz parametrów fizykochemicznych i bakteriologicznych).
Główny Urząd Statystyczny w rocznikach „Ochrona środowiska” prezentuje wyni-ki klasyfikacji według parametrów fizykochemicznych, biologicznych, obligatoryjnych
i klasyfikację ogólną. Na potrzeby chowu i hodowli ryb żadna ze stosowanych