Socjologia jako socjoanaliza. Socjoanaliza jako refleksyjność

Postulat całościowego ujęcia przedmiotu analizy socjologicznej Bourdieu postuluje całościowe ujęcie socjologii i praktyki badawczej nauk spo-łecznych. Istnieje bowiem zbyt duży podział i zróżnicowanie pracy w obrębie nauk społecznych, co powoduje, że socjologowie zajmują się jednostronnymi ujęciami, niezawierającymi odniesień do pozostałych praktyk badawczych.

Z tego powodu krytykuje on zarówno przeteoretyzowaną socjologię, jak i prze-sadny metodologizm. Obie praktyki teoretyczne skupiają się na szczegółowych analizach teoretycznych i metodycznych, bez konfrontowania ich z praktyką badawczą. Prowadzi to do oderwania teorii od praktyki badawczej, co czyni rozważania teoretyczne pustą i abstrakcyjną zabawą. Owa „teoria teoretyzu-jąca” oraz metoda dla samej metody nie przynoszą żadnej korzyści praktyce badawczej, gdyż wypracowane na jej gruncie narzędzia nie mają żadnych empirycznych zastosowań.

Na drugim biegunie podziału pracy w naukach społecznych można umieścić pozytywistycznie nastawionych badaczy empiryków, którzy w skrajnych przy-padkach ograniczają się do prostych zliczeń danych statystycznych, zaś wszelkie teorie zostawiają poza kręgiem swoich zainteresowań. Tym dwóm stanowiskom Bourdieu przeciwstawia całościowe podejście do badań społecznych. Ma ono uwzględniać zarówno teorię, jak i jej praktyczne wykorzystanie, gdyż tylko w ten sposób praca socjologa może przynieść zakładane i pożądane korzyści.

Według Bourdieu metody stosowane w socjologii powinny być poddawane ciągłej refleksji i stosowane odpowiednio do danego problemu badawczego.

Dlatego nie można wyznaczać ścisłych rygorów metodologicznych i dopuścić różnorodność, pluralizm metodologiczny w badaniach społecznych. Refleksja metodologiczna musi starać się dopasować najlepszą i najbardziej

odpowied-nią metodę do konkretnego problemu badawczego. Nie można dopuścić do anarchizmu metodologicznego, według którego każda metoda naukowa może być zastosowana, a jedynie zaakceptować wielość możliwych metod, o których przydatności decyduje praktyka badawcza.

Najważniejszą dla koncepcji socjologii Pierre’a Bourdieu jest kategoria refleksyjności, ściśle związana z socjoanalizą, czyli praktyką, która stanowić ma o charakterze refleksyjności i całej socjologii jako nauki. Socjoanaliza jest więc sposobem uprawiania socjologii i niezbędnym składnikiem produkowanej przez nią wiedzy. Zdaniem francuskiego socjologa należy położyć nacisk na historyczne ujęcie socjologii. Owa historyczność to wszelkie uwarunkowania społeczne i kulturowe, jakie wpływają na kształt tworzonej wiedzy, i założenia, jakie przyjmują badacze społeczni. Ma to również konsekwencje dla samej wiedzy socjologicznej, która nie powstaje w próżni społecznej, lecz w wyniku działań konkretnych jednostek w polu produkcji kulturowej. Zdaniem Bourdieu w analizie naukowej należy także uwzględniać instytucjonalne uwarunkowania życia społecznego i samej socjologii. Socjoanaliza jest bowiem podstawą jego założeń epistemologicznych, które są bezpośrednią konsekwencją założeń ontologicznych. Na przykład społeczeństwo w koncepcji Bourdieu składa się z wielu równoległych pól, na które składają się relacje pomiędzy jednostkami działającymi w ich obrębie i będącymi w nie strukturalnie uwikłane. Jednocze-śnie jednostki te posiadają habitus, czyli zestaw kapitałów nabytych w procesie socjalizacji, który z jednej strony jest uwewnętrznieniem determinujących struktur zewnętrznych, a z drugiej – umożliwia ich ograniczoną zmianę oraz wpływ na relacje w polu, co wyznacza spory zakres wolności jednostek, kon-stytuując tym samym ich społeczną podmiotowość. Taki obraz społeczeństwa przedstawia je jako strukturę częściowo determinującą, w której jednostki mają w ograniczonym zakresie wpływ na przebieg zdarzeń.

Podsumowanie

Dla Bourdieu niezwykle istotne jest to, aby z takiego opisu wyprowadzić konse-kwentnie wnioski na temat społecznego poznania, a w efekcie uprawomocnie-nia wiedzy zdobytej przez badaczy zjawisk społecznych. Epistemologia Bourdieu opiera się także na zasadzie homologiczności struktur myślowych i struktur społecznych. Jest to bardzo ważne założenie, gdyż neguje dwa skrajne stano-wiska determinizmu epistemologicznego. Z jednej strony odrzuca determinu-jący wpływ struktur społecznych na struktury świadomościowe podmiotów społecznych, czego zwolennikami są skrajnie zorientowani marksiści czy Émile Durkheim. Z drugiej strony sprzeciwia się podejściom redukującym społeczne poznanie do różnie pojętych form świadomościowego poznania, które może

zaprzeczyć strukturze społecznej. Zwolennikami takiego podejścia są skrajni konstruktywiści. Bourdieu sprzeciwia się tak pojętej dychotomii. Przyjęcie przez niego założeń o podmiotowości jednostki w działaniu prowadzi również do założenia podmiotowości w myśleniu. Zakłada on, że istnieje wzajemny wpływ struktur myślowych i struktur społecznych. Pozycja w strukturze relacji niewątpliwie oddziałuje na sposób myślenia i konceptualizacji rzeczywistości przez jednostki. Struktury społeczne wykazują silną tendencję do „natura-lizowania” wzorów kulturowych, które mają uzasadniać istniejące relacje hierarchiczne w strukturze. Reprodukcja wzorów kulturowych, wspomagana silnie przez system edukacji, utrwala istniejący status quo. Bourdieu zakłada jednak, że wnikliwe zrozumienie mechanizmów działania i reprodukowania się struktur społecznych, także za pomocą odtwarzania struktur myślowych, daje jednostkom wiedzę, która może zostać wykorzystana do zakwestionowania tych obecnie istniejących. Dogłębne zrozumienie owych mechanizmów jest, zdaniem Bourdieu, źródłem samoświadomości i możliwości emancypacji grup, które w danej strukturze zajmują pozycje zdominowane. Innymi słowy, jeśli założymy, że struktury myślowe wpływają na kształt i utrwalanie struktur spo-łecznych, to musimy przyznać, że zmiana struktur myślenia musi doprowadzić (przynajmniej w ograniczonym zakresie) do zmian w strukturze społecznej.

Założenia te korespondują z Marksowskimi koncepcjami ideologiczności, „fał-szywej świadomości” i umiejscawiają Bourdieu w emancypacyjno-krytycznej tradycji nauk społecznych.

Socjologia, zdaniem Bourdieu, ma być zatem taką nauką, która będzie opisywała różne pola i relacje, jakie w nich zachodzą. Analiza funkcjonowania danego pola powinna uwzględniać także samo uwikłanie badacza w kontekst społeczny. Badacz nigdy nie jest obiektywny, zawsze znajduje się w jakimś miejscu badanego pola, przez co nie może spojrzeć „znikąd”. Rolą badacza jest więc nie tylko badanie samego pola, ale także ciągła praca nad uniknięciem zniekształceń opisu, które mogą wynikać z zajmowania określonego miejsca w danym polu, ze spojrzenia zawsze z określonej perspektywy.

Literatura

Archer M. (1988). Culture and Agency. The place of culture in social theory. Cambridge:

Cambridge University Press.

Benton T., Craib I. (2003). Filozofia nauk społecznych: od pozytywizmu do postmoder-nizmu, tłum. L. Rasiński. Wrocław: Wyd. Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji TWP.

Bourdieu P. (2006). Medytacje pascaliańskie, tłum. K. Wakar. Warszawa: Oficyna Naukowa.

Bourdieu P. (2007). Szkic teorii praktyki, tłum. W. Kroker. Kęty: Wyd. Marek Derewiecki.

Bourdieu P. (2008). Zmysł praktyczny, tłum. M. Falski. Kraków: Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Bourdieu P. (2009). Rozum praktyczny. O teorii działania, tłum. J. Stryjczyk. Kraków:

Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Bourdieu P., Passeron J.-C. (1990). Reprodukcja: elementy teorii systemu nauczania, tłum. E. Neyman, wstęp i red. nauk. A. Kłoskowska. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Bourdieu P., Wacquant L. J. D. (2001). Zaproszenie do socjologii refleksyjnej, tłum.

A. Sawisz. Warszawa: Oficyna Naukowa.

Ciesielski R. T. (2003). Pierre’a Bourdieu rzeczywistość pól. Filo-Sofija, nr 1(3).

Jacyno M. (1997). Iluzje codzienności. O teorii socjologicznej Pierre’a Bourdieu. War-szawa: IFIS PAN.

Mills Ch. W. (2007). Wyobraźnia socjologiczna, tłum. M. Bucholc. Warszawa: Wydaw-nictwo Naukowe PWN.

Rex J. (1984). Trzydzieści tez o epistemologii socjologii i o metodzie w socjologii.

W: E. Mokrzycki (red.). Kryzys i schizma, t. I i II. Warszawa: PIW.

Ryan M. (2005). hasło: Agency-Structure Integration. W: G. Ritzer (red.). Encyclopedia of social theory, t. I, Thousand Oaks: Sage Publications.

Schutz A. (1984). Potoczna i naukowa interpretacja ludzkiego świata. W: E. Mokrzycki (red.). Kryzys i schizma, t. I i II. Warszawa: PIW.

Sztandar-Sztanderska K. (2010). Teoria praktyki i praktyka teorii. Wstęp do socjologii Pierre’a Bourdieu. Warszawa: Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego.

Tsekeris Ch. (2010). Relationalism in sociology: theoretical and methodological elabo-rations. Facta Universitatis, Series: Philosophy, Sociology, Psychology and History, vol. 9, nr 1.

Winch P. (1984). Idea nauki społecznej i jej stosunek do filozofii. W: E. Mokrzycki (red.).

Kryzys i schizma, t. I i II. Warszawa: PIW.

Źródła internetowe

Szczepaniak M. (2011). Libido dominandi. Męski habitus w świetle teorii socjologicz-nych. Nowa Krytyka. Czasopismo filozoficzne. http://www.nowakrytyka.pl/spip.

php?article328 [4.10.2011].

Uniwersytet Gdański Wydział Nauk Społecznych