Katechetyka, jako jedna z dyscyplin teologii pastoralnej prowadzi refleksję nad aktualną sytuacją Kościoła, w szczególności zaś stanem katechezy. Wymaga to współdziałania i korzystania z osiągnięć innych dyscyplin teologicznych i pozateologicznych. Najczęściej katechetyka korzysta z metod właściwych dla socjologii i psychologii. Na skutek gwałtownych przemian kulturowo-społecznych przystosowane do teraźniejszości modele teologiczne, imperatywy i programy działania szybko się dezaktualizują. Zmusza to do ciągłych przemyśleń i dokonywania korekt. Pomocą służy socjologia religii, która stawia nie tylko diagnozę, lecz także prognozę rzeczywistości społeczno-religijnej w określonych warunkach środowiskowych1. Często w pracach empirycznych wykorzystywane są jej metody badawcze.
1 Por. R. Kamiński. Wprowadzenie do teologii pastoralnej. W: Teologia pastoralna. T 1. Red. R. Kamiński. Lublin 2000 s. 28.
W znaczeniu węższym poprzez metodę badawczą należy rozumieć „typowe powtarzalne sposoby zbierania, opracowywania, analizy i interpretacji danych empirycznych, służące do uzyskiwania maksymalnie uzasadnionych odpowiedzi na stawiane w nich pytania”2. Inne znaczenie tego terminu - to po prostu - szczegółowa technika badawcza, narzędzie badawcze, służące do pozyskiwania i analizy źródeł3. Przyjmując takie rozumienie metody badawczej, często pojęcia „metoda” czy „technika badawcza” używa się zamiennie. Do przeprowadzenia badań wśród maturzystów zastosowano metodę sondażową, zwaną również metodą badań reprezentatywnych4. Jest ona często wykorzystywana w badaniach religijności, ze względu na jej przydatność w badaniach opinii, postaw, motywów, oczekiwań i zachowań5. Metoda ta daje opis i pozwala na wyjaśnienie pewnych zjawisk masowych lub procesów występujących w zbiorowości.
Podstawą tej metody jest stawianie pytań badanym w formie ustnej lub pisemnej. Można więc badać przy pomocy wywiadu lub ankiety. W celu zebrania jak najbardziej szczerych i wiarygodnych informacji posłużono się w tym badaniu techniką ankiety. Dzięki anonimowości można było uzyskać odpowiedzi na niektóre pytania dotykające spraw intymnych6. Wypowiedzi dostarczyły wiele cennych informacji na temat małżeństwa w oczach młodzieży. Oprócz ankiet anonimowych występują również ankiety jawne. Umieszczenie nazwiska, imienia lub innych danych umożliwiających zidentyfikowanie respondenta mogłoby jednak wpłynąć na szczerość udzielanych odpowiedzi, a tym samym zafałszować prawdziwy obraz w badanej kwestii.
Podobnie jak pojęcie „metoda”, również słowo „ankieta” ma kilka znaczeń. Często używa się go dla określenia formularza wypełnianego przez respondentów. Rozumiana jest wtedy jako „zbiór specjalnie dobranych i sformułowanych pytań, na które osoby badane powinny dać odpowiedź’7. W drugim znaczeniu - jako ankietę - nazywa się standaryzowaną technikę otrzymywania informacji w procesie wzajemnego komunikowania się, w której porozumiewanie odbywa się w formie pisemnej8. Rola osób badających-ankieterów, sprowadza się przede wszystkim do rozprowadzenia i zebrania kwestionariuszy ankiety. Dlatego też ankieta powinna być opracowana tak, aby respondent mógł ją wypełnić bez pomocy drugiej
2 K. Święs. Socjologia religii a teologia pastoralna. W: Teologia pastoralna s. 51. 3 Por. S. Nowak. Metodologia badań społecznych. Warszawa 1985 s. 22.
4 Zob. K. Święs. Socjologia religii s. 52. 5 Por. Tamże.
6 Por. M. Majewski. Metodologia katechetyki w teorii i praktyce. Kraków 1998 s. 136. 7 S. Szostkiewicz. Procedury i techniki badań socjologicznych. Warszawa 1964 s. 106.
8 Por. R.A. Podgórski. Metodologia badań socjologicznych. Kompendium wiedzy metodologicznej dla
osoby. Z tego względu niezbędne jest umieszczenie, oprócz zasadniczych pytań, odpowiednich informacji dotyczących sposobu wypełniania, oraz kto i po co bada. Wynika stąd, że posłużenie się ankietą jest możliwe, gdy „respondenci na tyle są wykształceni, że potrafią swobodnie czytać, pisać i rozumieć instrukcje dotyczące sposobu jej wypełniania” 9.
Kwestionariusz, który jest zasadniczym czynnikiem w zbieraniu materiału badawczego składa się zazwyczaj z trzech części: instrukcji, metryczki i części zasadniczej10. Instrukcja wprowadza i wyjaśnia cel badań. Metryczka zawiera pytania, których odpowiedzi dostarczają informacji o respondencie m.in.: płeć, klasa, wykształcenie ojca, matki, pochodzenie itp. Część zasadnicza składa się z listy pytań właściwych dotyczących danego zagadnienia.
Instrukcja, aby była czytelna dla respondentów, powinna odznaczać się jasnością i prostotą, nie może być zbyt obszerna. Powinna zawierać następujące elementy:
− Informację, kto przeprowadza badania
− przedstawienie celu, jaki przyświeca badaniom
− wyjaśnienie, jak należy odpowiadać na postawione pytania − prośba o szczere odpowiedzi i możliwie na wszystkie pytania − podkreślenie anonimowości ankiety
− podanie czasu przeznaczonego na wypełnienie − podziękowanie za udzielone odpowiedzi11.
Główną częścią kwestionariusza są pytania dotyczące badanego problemu, w tym wypadku małżeństwa. Aby udzielane odpowiedzi przyniosły jak najwięcej wiarygodnych informacji, pytania powinny spełniać następujące warunki:
− sformułowane w sposób zrozumiały, czyli jasne i jednoznaczne − nie mogą być trudne i uwzględniać rzeczywiste możliwości badanych − nie sugerować odpowiedzi
− uwzględniać szczegółowe problemy związane z zasadniczą problematyką − konkretne, a nie zbyt ogólnikowe
− wyrażone w formie grzecznościowej12.
Jeżeli ankieta ma dostarczyć odpowiednich informacji, musi zainteresować respondenta. Niewłaściwie sformułowane pytania zarówno pod względem formy jak i treści, nie dają szansy uzyskania wiarygodnych informacji. Ponadto, mają one stanowić zwartą i
9 Tamże.
10 Por. Tamże s.199.
11 Por. M. Łobocki. Metody i techniki badań pedagogicznych. Kraków 2000 s. 248-251. 12 Por. R. A. Podgórski. Metodologia badań s. 198.
logiczną całość. W pierwszej kolejności zaleca się formułowanie pytań ogólnych, łatwych, a następnie coraz bardziej zawężonych i szczegółowych czy też bardziej osobistych13.
Wśród stawianych pytań mogą być pytania otwarte, zamknięte, filtrujące i pytania- skale14. Ankieta, z natury swojej zawiera przede wszystkim pytania otwarte. Daje wtedy duże możliwości własnego ustosunkowania się do problemu. Nie sugeruje jakichkolwiek podpowiedzi ze strony badacza. Jednak dla piszącego stanowi wiele trudności. Wiele wysiłku wymaga również późniejsze opracowanie wyników. „ Z odpowiedzi bowiem trzeba wydobywać kategorie tematyczne, co z racji ogromnego zróżnicowania jest bardzo utrudnione”15. W pytaniach zamkniętych natomiast respondent wybiera z góry narzucone odpowiedzi, przez co jego możliwości wypowiedzi są zawężone. Jednakże pytania skategoryzowane ułatwiają w znacznym stopniu redakcję pracy.
W badaniach dość często używa się kompozycji, w której występują zarówno pytania otwarte jak i zamknięte. W zależności, jakie badania prowadzimy, wybieramy odpowiednią formę pytań. Kiedy „pytamy o zjawisko, stawiamy pytania zamknięte, tam natomiast, gdzie chodzi nam o motywacje i dążenia, wysuwamy pytania otwarte” 16.
Pytania filtrujące umieszczane są w kwestionariuszu jako poprzedzające w stosunku do pytania, które mogłoby być nietrafne i nie dotyczyć sytuacji respondenta. Stawiane są wówczas, gdy pytania następne mogą badanego nie dotyczyć. Odpowiedź na tego typu pytanie może dać możliwość przejścia do kolejnych pytań ogólnych. Pytania tego typu stawiane są wówczas, gdy, na przykład, badacz chce poznać opinię badanego na dany temat i chce dowiedzieć się wpierw, czy respondent zna w ogóle dany problem. Najczęściej pytania filtrujące są pytaniami rozstrzygnięcia.
Pytania-skale stosuje się wówczas, kiedy chcemy poznać stopień, czy też natężenie postaw, ocen i poglądów respondenta. Mogą one różnić się zarówno liczbą stopni, jak i ich kierunkiem (dodatnim lub ujemnym), a także formą graficzną.
W przeprowadzonych badaniach, w większości, zdecydowano się użyć pytań półotwartych. Stanowią one formę pośrednią miedzy pytaniami otwartymi, a zamkniętymi. Pozwalają jednocześnie na wybór pomiędzy z góry przewidzianymi odpowiedziami, jak i dania własnej odpowiedzi. W każdym takim pytaniu była również prośba o uzasadnienie wybranej odpowiedzi. Pomogło to w uzyskaniu wielu ciekawych, pogłębionych i osobistych wyznań
13 Por. M. Łobocki. Metody i techniki s. 247-248. 14 Zob. K. Święs. Socjologia religii s. 53. 15 M. Majewski. Metodologia katechetyki s. 137. 16 Tamże.
badanych. Pozwoliło bardziej indywidualnie spojrzeć na problemy, z jakimi potyka się młodzież. Dało ogromne możliwości własnego ustosunkowania się do problemu. Natomiast wybór gotowej odpowiedzi pomógł tym, którzy nie potrafiliby dać sami własnej odpowiedzi i uzasadnienia.
Materiały uzyskane z zakreślenia proponowanej do wyboru odpowiedzi lub własnej jeżeli podane nie zgadzały się z poglądem respondenta, stanowią podstawę przede wszystkim do analizy ilościowej. Udzielone uzasadnienia dostarczają zaś cennych informacji, do wykorzystania w analizie jakościowej.
Sondaż przy pomocy techniki ankiety, można przeprowadzać kilkoma sposobami. Ze względu na sposób rozprowadzania kwestionariusza rozróżnia się:
− ankiety środowiskowe – rozprowadzane przez ankietera w danym środowisku; − ankiety prasowe – zamieszczane na łamach prasy;
− ankiety pocztowe – wysyłane do osób zakwalifikowanych do próby badawczej17.
W przeprowadzonym badaniu posłużono się sposobem ankiety środowiskowej, dzięki czemu uzyskano niemal stuprocentowy zwrot wypełnionych kwestionariuszy.
W szczególny sposób należy zwrócić uwagę na zainteresowanie i kompetencje respondentów oraz na czasochłonność i ustawienie problematyki ankiety. Odpowiadający, mogą tylko do pewnego czasu, intensywnie wnikać w treść pytania i udzielać w miarę wyczerpujących odpowiedzi. Gdy zaś „problematyka przekracza granice możliwości psychicznych, odpowiedzi traktuje się zdawkowo albo w ogóle ignoruje” 18. Uzyskane wtedy informacje, mijają się z faktycznym stanem. Powoduje to, że badania nie przyniosą zakładanych rezultatów.