Rozdział III. Ewolucja spółki cywilnej w prawie polskim
2.1. Spółka cywilna według Kodeksu Napoleona
Regulacja spółki cywilnej w zbiorach przepisów obowiązujących na terytorium Księstwa Warszawskiego i ziemiach zachodnich odrodzonej Rzeczpospolitej Polskiej
2.1. Spółka cywilna według Kodeksu Napoleona
Kodeks był jednym z elementów unifikacji napoleońskiej Europy, ujednolicał jej prawa, upodabniał i zbliżał do Francji. Wprowadzenie code Napoléon do Księstwa Warszawskiego przewidywał art. 69 nadanej Księstwu przez Napoleona Konstytucji:
122
,,Kodeks Napoleona będzie prawem cywilnym Księstwa Warszawskiego”.462
Upadek Napoleona we Francji spowodował zmianę jego tytułu na code civil. Jednakże w roku 1952 przywrócono mu imię Napoleona, dla oddania hołdu prawdzie historycznej. Po roku 1970 r. zaniechano posługiwania się imieniem Napoleona, nie dokonując przy tym formalnej zmiany nazwy kodeksu. Nazwą powszechnie używaną było odtąd code civil. Na ziemiach Polskich ugruntowała się jednak tradycyjna nazwa code Napoléon.463
a. Pojęcie i charakter prawny
Regulacja spółki cywilnej zawarta była w art. 1832-1873 KN.464 Kodeks stanowił, że spółka jest kontraktem, przez który dwie lub więcej osób godzi się do dania jakiejś rzeczy na ,,współkę”, w celu podzielenia się zyskiem, jaki stąd może wyniknąć465
. Spółka mogła być utworzona tylko we wspólnym interesie stron i w godziwym zamiarze. Wspólnicy zobowiązani byli do wniesienia wkładów w postaci pieniędzy, innych dóbr albo swojego przemysłu (pracy zawodowej)466. Kontrakt spółki powinien był być stwierdzony pismem, gdy jej przedmiot przenosił wartość stu pięćdzięciu franków. W razie wątpliwości, co do zawarcia kontraktu spółki dopuszczano dowód ze świadków, choćby szło nawet o sumę mniejszą, co do wartości, nad sto pięćdziesiąt franków467
.
Kodeks regulował dwa rodzaje spółek: ogólną i szczególną468. Spółka ogólna mogła mieć formę spółki wszystkich dóbr teraźniejszych i ogólnej spółki zysków469
. Do spółki wszystkich dóbr teraźniejszych strony wnosiły wszystkie dobra ruchome i nieruchome, jakie rzeczywiście posiadały i zyski, jakie mogły wypracować te dobra. Na jej rzecz mogły być także wniesione inne rodzaje zarobków, z tym zastrzeżeniem, że dobra nabyte w drodze spadku, darowizny lub zapisu mogły być oddane tylko do używania. Odmienne uzgodnienia były nieważne, chyba że zostały przyjęte w spółce pomiędzy małżonkami470
. Ogólna spółka zysków obejmowała wszystko to, co strony
462
T. Maciejewski, op. cit., s. 654;
463 A. Mączyński, Kodeks Napoleona, Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego, Kodeks zobowiązań i inne
przepisy obowiązujące w województwach centralnych, Warszawa 2008, s. 8;
464 K.N. 1808.1.1.3.; 465 Por. art. 1832 KN; 466 Por. art. 1833 KN; 467 Por. art. 1834 KN.; 468 Por. art. 1835 KN; 469 Por. art. 1836 KN; 470 Por. art. 1837 KN;
123
mogły nabyć przez swój przemysł z jakiegokolwiek tytułu w trakcie trwania spółki. Do spółki mogły zostać wniesione także ruchomości wspólników, natomiast nieruchomości mogły stanowić przedmiotu wkładu, jeżeli miały być wniesione tylko do używania471
. Prosta umowa spółki ogólnej bez odrębnego zastrzeżenia, była aktem zawiązującym ogólną spółkę zysków472
.
Kontrakt spółki szczególnej mógł obejmować tylko pewne rzeczy oznaczone, albo do ich używania, albo do pobierania z nich przychodów473. Za spółkę szczególną uznawano porozumienie kilku osób dla wykonania oznaczonego przedsięwzięcia bądź rękodzieła lub stanu życia474
.
Spółka zawiązywała się w chwili zawarcia kontraktu, chyba że wspólnicy uzgodnili inną datę rozpoczęcia działalności475. Wobec braku odmiennych postanowień uznawano, że spółka powstaje na czas nieograniczony. Ograniczenie czasu trwania spółki mogło wynikać z charakteru przedsięwzięcia, dla którego zawiązywano spółkę476
.
b. Stosunki wewnętrzne
Każdy ze wspólników był zobowiązany do wniesienia wkładu. Jeżeli przedmiotem wkładu miała być rzecz zmysłowa477
określonego wspólnika, jego osoba stanowiła zabezpieczenie dla spółki dla jej wniesienia na zasadach umowy sprzedaży478
. W sytuacji, gdy zobowiązanie do wniesienia wkładu obejmowało pewną sumę pieniężną, której wspólnik nie wniósł, wówczas stawał on się dłużnikiem spółki co do tej sumy wraz z odsetkami od dnia, w którym miało nastąpić jej przekazanie. Obowiązek zwrotu wraz z odsetkami dotyczył też sum, które wspólnik pobrał z kasy wspólnej dla swojej prywatnej korzyści479. Jeśli przedmiotem wkładu miał być przemysł wspólnika, był on zobowiązany wobec spółki także z tytułu wszelkich dochodów jakie jego działalność osiągała480
. 471 Por. art. 1838 KN 472 Por. art. 1839 KN; 473 Por. art. 1841 KN; 474 Por. art. 1842 KN; 475 Por. art. 1843 KN; 476 Por. art. 1844 KN.;
477 Zob. S. Wróblewski, Zarys wykładu prawa rzymskiego. Prawo rzeczowe, Kraków 1919, s. 2;
478 Por. art. 1845 KN;
479 Por. art. 1846 KN;
480
124
Wspólnik, który posiadał osobistą wymagalną wierzytelność wobec osoby trzeciej, a osoba ta była również dłużnikiem spółki co do sumy wymagalnej, powinien wyegzekwowane sumy zarachowywać tak na wierzytelność osobistą jak i na wierzytelność spółki481
. Jeżeli jeden ze wspólników został w całości zaspokojony z wierzytelności wspólnej, a dłużnik potem stał się niewypłacalnym, powinien on przenieść do ogółu wspólnego to co na zaspokojenie otrzymał, chociażby nawet w pokwitowaniu było zaznaczone, że to za część swoją odebrał482
.
Każdy wspólnik ponosił wobec spółki odpowiedzialność za szkody wyrządzone z własnej winy. Szkody nie mogły być rekompensowane pożytkami, jakie przynosił spółce przemysł wspólnika w innych interesach483
. Wspólnik, który wniósł do używania rzeczy zmysłowe, pewne i oznaczone, które się nie niszczyły przez używanie, ponosił ryzyko mogących wyniknąć stąd szkód. Jeżeli natomiast wniesione rzeczy zmysłowe mogły ulec zniszczeniu, zepsuciu przez ich zachowywanie lub przeznaczone były na sprzedaż, albo ich wniesienie do spółki poprzedzało oszacowanie wyróżnione w inwentarzu, wówczas niebezpieczeństwo mogących wyniknąć szkód ponosiła spółka484. Spółka zobowiązana była wobec wspólnika tylko do wartości na jaką rzecz oszacowano. Roszczenie wspólnika przeciwko spółce mogło obejmować zarówno sumy jakie za nią wypłacił, zobowiązania jakie zaciągnął w dobrej wierze na rzecz spółki oraz ryzyko w prowadzeniu interesów485.
W braku odmiennych postanowień, wspólnicy uczestniczyli w zyskach i stratach z działalności spółki proporcjonalnie do wniesionych wkładów. Wspólnik, który wniósł do spółki tylko swój przemysł partycypował w zyskach lub stratach w stosunku do wartości najmniejszego wkładu przekazanego na rzecz spółki486
. Ustalenie części przypadających na poszczególnych wspólników mogło być powierzone jednemu ze wspólników lub osobie trzeciej. Dokonany podział był ważny, jeżeli nie sprzeciwiał się zasadom słuszności. Strona, która uważała się za skrzywdzoną dokonanym podziałem, mogła w terminie trzech miesięcy, począwszy od dnia, w którym dowiedziała się o podziale, wnieść odwołanie. Odwołanie nie przysługiwało, jeżeli strona już rozpoczęła pobieranie swojej części wedle podziału487. Nieważna była umowa przyznająca całość
481 Por. art. 1848 KN; 482 Por. art. 1849 KN; 483 Por. art. 1850 KN; 484 Por. art. 1851 KN; 485 Por. art. 1852 KN; 486 Por. art. 1853 KN; 487 Por. art. 1854 KN;
125
zysków tylko jednemu wspólnikowi. Nieważne także było porozumienie zwalniające w całości jednego lub kilku wspólników od ponoszenia strat488
.
Wspólnik, któremu powierzono w umowie zarządzanie sprawami spółki, mógł bez względu na sprzeciw wspólników, podejmować wszystkie czynności związane ze zwykłą działalnością spółki, z tym zastrzeżeniem, że jego celem nie było oszustwo. Uprawnienia do zarządzania nie można było odwołać w czasie trwania spółki bez ważnej przyczyny. Jeżeli jednak powierzenie zarządzania dokonane zostało w akcie późniejszym niż umowa spółki, mogło zostać odwołane tak jak proste pełnomocnictwo489
.
W sytuacji, gdy zarządzanie sprawami spółki zostało powierzone kilku wspólnikom bez wyraźnego określenia zakresu ich uprawnień lub zaznaczenia o ich łącznym prowadzeniu, każdy z nich mógł oddzielnie prowadzić sprawy spółki490
. Jeżeli postanowiono o łącznym zarządzaniu, dla skuteczności czynności konieczne było łączne działanie przedstawicieli spółki491
.
Jeżeli wspólnicy nie umówili się odmiennie co do sposobu i zakresu zarządzania sprawami spółki, zastosowanie miały następujące reguły:
- wspólnicy reprezentowali siebie nawzajem, a dokonana czynność wiązała pozostałych wspólników, z wyjątkiem zgłoszenia sprzeciwu przed zakończeniem czynności,
- każdy wspólnik mógł używać rzeczy należących do spółki w sposób odpowiadający ich przeznaczeniu, ich użytek był zabroniony, jeżeli miały zostać wykorzystane w interesie przeciwnym interesom spółki albo w sposób utrudniający wspólnikom realizację ich przeznaczenia,
- wspólnicy byli zobowiązani do ponoszenia wydatków dla zachowania rzeczy spółki, - wspólnik nie mógł bez zgody pozostałych wspólników czynić odnowień na nieruchomościach zależnych od spółki, chociażby twierdził, że są dla spółki zyskowne492.
Wspólnik, który nie zarządzał sprawami spółki, nie mógł alienować (przenosić prawa własności) ani zaciągać zobowiązań na rzeczach nawet ruchomych zależnych od spółki493 . 488 Por. art. 1855 KN; 489 Por. art. 1856 KN; 490 Por. art. 1857 KN; 491 Por. art. 1858 KN.; 492 Por. art. 1859 KN; 493 Por. art. 1860 KN.;
126
c. Stosunki zewnętrzne
Określone przez wspólników bądź ustawowe zasady zarządzania rozciągały się tak na stosunki wewnętrzne jak i zewnętrzne.
W spółkach innych niż handlowe, odpowiedzialność wspólników nie miała charakteru solidarnego w zakresie długów wspólnych. Bez wyraźnego upoważnienia jeden ze wspólników nie mógł poprzez swoje działania zobowiązywać pozostałych494
. Wspólnicy odpowiadali względem wierzyciela w częściach równych, chociażby udział jednego z nich w spółce był mniejszy, chyba że obowiązek partycypacji został zmniejszony stosownie do jego udziału w akcie szczególnym495.
Ustalenie, że zobowiązanie zostało zawarte na rachunek spółki wiązało tylko tego wspólnika, a nie innych, chyba że pozostali wspólnicy wyrazili na dane działanie zgodę, albo rzecz obrócona została na korzyść spółki496
.
d. Modyfikacje podmiotowe
Zmiana składu osobowego spółki mogła być następstwem: wystąpienia wspólnika, śmierci i wstąpienia do spółki spadkobierców zmarłego wspólnika.
Wspólnik bez zgody pozostałych wspólników nie mógł zawrzeć z osobą trzecią umowy co do udziału przypadającego danemu wspólnikowi w spółce. Wspólnikowi, nawet zarządzającemu spółką, nie można było dopuścić do spółki osoby trzeciej497
. Wspólnicy mogli postanowić o wstąpieniu spadkobierców zmarłego wspólnika do spółki; w braku takiego postanowienia spadkobierca wspólnika miał prawo do części majątku spółki i o tyle uczestniczył w działalności spółki, o ile było to konieczne do zakończenia czynności podjętych za życia spadkodawcy.
Wspólnik mógł wystąpić ze spółki zawartej na czas nieoznaczony na mocy wypowiedzenia złożonego pozostałym wspólnikom. Wypowiedzenie musiało być poparte ważnym powodem i nastąpić w odpowiednim czasie498
. Wypowiedzenie umowy spółki zawartej na czas oznaczony mogło być dokonane tylko w razie istnienia
494 Por. art. 1862 KN; 495 Por. art. 1863 KN; 496 Por. art. 1864 KN.; 497 Por. art. 1861 KN; 498 Por. art. 1869 KN;
127
sprawiedliwych powodów np.: w razie niewypełniania obowiązków przez jednego ze wspólników, ciężkiej choroby uniemożliwiającej wspólnikowi prowadzenie interesów spółki, albo w innych podobnych przypadkach, o których zasadności i ważności rozstrzygał sąd499
.
e. Rozwiązanie i likwidacja
Za przyczynę rozwiązania spółki Kodeks Napoleona uznawał: - upływ czasu, na jaki spółka została zawarta,
- wyniszczenie rzeczy lub ukończenie interesu, - śmierć naturalną któregokolwiek ze wspólników,
- śmierć cywilną, ubezwłasnowolnienie lub całkowitą utratę majątku przez jednego ze wspólników,
- oświadczenie woli jednego lub kilku wspólników o wypowiedzeniu uczestnictwa w spółce500
.
Pomimo zaistnienia przyczyny rozwiązania istniała możliwość dalszego kontynuowania spółki501. W sytuacji, gdy jeden ze wspólników zobowiązał się wnieść do wspólności własność określonej rzeczy, którą utracił przed faktycznym wydaniem, spółka traciła byt w stosunku do wszystkich wspólników. Rozwiązaniem spółki także skutkowała strata rzeczy wniesionej do używania, jeżeli jej własność pozostawała w rękach wspólnika. Taki skutek nie powstawał, gdy utracona rzecz była już własnością spółki502
.
Istota śmierci cywilnej (mort civil, civil death) czy wyjęcia spod prawa polegała na tym, że człowiek żywy usunięty zostawał w sensie prawnym ze społeczeństwa i tracił zdolność prawną. Orzekano ją przy skazaniu za najcięższe przestępstwa.503
Do podziału majątku spółki zastosowanie miały odpowiednio przepisy dotyczące podziału spadku504
. 499 Por. art. 1871 KN.; 500 Por. art. 1865 KN; 501 Por. art. 1866 KN; 502 Por. art. 1867 KN;
503 E. Borkowska-Bagieńska, B. Lesiński, op. cit., s, 67;
504
128