Ziemie litewskie, zwłaszcza od końca XIV w. stopniowo ulegały przemianom za przykładem Podlasia, gdzie prawo ma-gdeburskie było bardziej widoczne, a także pomiara włóczna i porządkowanie po-winności chłopskich. Dalsze osadnictwo przebiegało pod kontrolą uprzywilejo-wanej szlachty i panów, co dawało im prawo, z powodu braku siły roboczej, narzucenia poddaństwa i pracy chłopów na ich rzecz oraz pomniejszania roli miast.
Na ziemiach białoruskich i od XVI w.
ukraińskich, pod wpływem procesów integracyjnych w związku z Koroną Polską, rozwijał się model gospodarki folwarczno--pańszczyźnianej. Bogactwo urodzajnej ziemi i praca poddanych chłopów stały się podstawą nierównej wymiany produktów rolniczych na przemysłowe z szybko rozwijającymi się krajami Europy
Za-chodniej. Bliższa analiza tego procesu wykazuje tendencje zróżnicowane w poszczegól-nych województwach, zwłaszcza w XVIII i XIX w. Na północy i wschodzie niektórym posiadaczom opłacała się wymiana w naturze (poszukiwane za Zachodzie konopie i len na liny na takielunek okrętowy), zaś niektórym przenoszenie chłopów na czynsz
Dom Perkuna w Kownie (XVI w.)
(w latach kryzysu gospodarczego w Europie od lat 30. XVII w.), zwłaszcza na Żmudzi (bliskość portów bałtyckich) i północno-wschodnich ziem białoruskich1. Ziemie ukraińskie były nadal rezerwuarem bogactw rolnictwa w oparciu o wielką masę pod-danych chłopów.
Król Królestwa Polskiego i W. Ks. litewski Władysław Jagiełło w 1387 r. w przy-wileju dla bojarów-katolików uwolnił ich od licznych powinności na rzecz władcy i nadał, niespotykaną w państwach na wschód od ziem polskich, wolność osobistą.
Do tej pory bojarzy nie mogli nawet wydać za mąż córek bez jego zgody. W tym samym roku utworzył pierwsze na Litwie wielkie latyfundium biskupstwa wileńskiego (50-60 wsi i ponad 600 dymów, w 1440 r. już 120 wsi) i obdarzył na wzór zachodni immunitetem skarbowym i sądowym2. To ugruntowało pozycję Kościoła na tych misyjnych ziemiach i podwyższyło jego pozycję w stosunku do Cerkwi prawosławnej.
Od śmierci Witolda w 1430 r. i buntu bojarów ruskich rozpoczął się również proces ich emancypacji bez względu na ich prawosławne wyznanie3.
Po licznych nadaniach W. Księcia Witolda i kolejnych władców coraz szerszej liczbie bojarów (w latach 1432-1557) pogłębiało się ich zróżnicowanie. Powstały nowe wielkie fortuny Kieżgajłów, Radziwiłłów, Gasztołdów, Chodkiewiczów, Sapiehów i innych, przewyższające według popisu wojskowego z 1528 r. majątki kniaziów Olelkowiczów, Ostrogskich i Sanguszków, Holszańskich (stanowiły ok. 25% ogółu).
W ciągu stulecia 23 rody dostarczały blisko 30% koni wystawianych przez szlachtę, a tej w popisie wzięło udział aż ponad 13 tys. Nie miało znaczenia ich przechodzenie, jak również bojarów katolików na arianizm i kalwinizm. Wszyscy mieli zapewnione prawa i swobody obywatelskie i wyznaniowe.
Najpierw były w W. Ks. Litewskim, tak jak w Ks. Moskiewskim, nadania czasowe ziemi (mogły być odbierane z woli księcia), ale przybywało wieczystych. Ten proces rozpoczęły przywileje dla bojarów-szlachty z 1413 i 1434 r., a zwłaszcza z 1447 r.
uzupełniany czterema kolejnymi (1492, 1506, 1522, 1557/1578). Szlachta wzorem Korony uzyskała w nich wszelkie przywileje wolności osobistej, skarbowej i sądowej i prawo pozostawiania dla siebie daniny od ludności poddanej. Ten proces dotyczy także władzy centralnej, bowiem przywileje i nadania dotyczyły w większości ludzi nowych, urzędników. Do tzw. narodu politycznego wchodzili również duchowni
1 Por. J. Jurkiewicz, Powinności włościan w dobrach prywatnych w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI-XVIII w., Poznań 1991, s. 174-191.
2 J. Ochmański, Biskupstwo wileńskie w średniowieczu, Poznań 1977, s. 95.
3 Według H. Sahanowicza (Historia Białorusi…, s. 143): „Jagiellonowie szanowali dawne prawa i obyczaje dlatego […] panowie białoruscy woleli ten ustrój od moskiewskiego”.
i ludzie wykształceni tworząc listę 157 rodzin w W. Ks. Litewskim (do 1569)4. Od drugiej połowy XV w. powstawały folwarki produkujące żywność na sprzedaż wskutek włączenia W. Księstwa w obroty towarowe szybko rozwijających się państw zachodniej Europy (porty bałtyckie i drogi lądowe). Folwark i wykorzystanie pańszczyzny spowo-dowały wielkie zmiany w strukturze społecznej, zwłaszcza po reformie włócznej, zapoczątkowanej w dobrach królewskich przez królową Bonę. Ustawa z 1557 r. usta-lała rozmiar włóki na 30-33 morgów (21,3 ha), a na obrabianie 1 włoki folwarcznej przeznaczała 7 włók chłopskich. W efekcie tej reformy nastąpiło zwiększenie obciążeń gospodarstw chłopskich i powiększenie dochodów królewskich, magnaterii oraz szlachty. Drobna szlachta, pochodząca głównie z warstwy dawnych bojarów służebnych, sama uprawiała często rolę, średnia posiadała po jednym folwarku (uprawa 7 włók z 50 dymów chłopskich), zaś wielcy feudałowie ze swych folwarków mogli osiągać wielkie dochody, zwłaszcza eksportując konopie i len. Silniejsi i zamożniejsi, niż w Koronie magnaci litewscy często wykazywali swoją niezależność polityczną wobec Korony. Uzależniali również od siebie słabszą pod względem ekonomicznym szlachtę.
Miasta od 1387 r. (Wilno) uzyskiwały przywileje na prawo niemieckie – magde-burskie i organizowały swój samorząd. Kowno obdarzone nim w 1408 r. słynęło z wielkich obrotów z kupcami hanzeatyckimi. Do końca XVI w. prawo magdeburskie objęło już kilkadziesiąt miast, w tym miasta handlowe na szlaku lądowym Wschód – Zachód, po upadku Hanzy w dorzeczu Dniepru, jak Witebsk, Mohylew. W pierwszej połowie XVII w. zaś Smoleńsk, Siewierz, Newel poza Dnieprem.
Na przełomie XV i XVI w. W. Ks. Litewskie wkroczyło w okres wyrównywania statusu swych prowincji pod względem prawnym i ustrojowym. W stosunku do południowych ziem ruskich nastąpiło to dopiero w czasach unii lubelskiej oraz po wydaniu w 1588 r. III (po 1529 i 1566) Statutu Litewskiego. Zróżnicowany organizm spajały przede wszystkim przywileje stanowe i zrównanie (ostateczne przez Zygmunta Augusta w 1563 i 1568 r.) bojarów katolickich i prawosławnych. Zapewnienie praw również licznym w tym okresie protestantom nastąpiło w Konfederacji Warszawskiej w 1573 r. Szlachta posiadała, podobnie jak w Koronie, równy status, zapewniony doskonalszym niż w Koronie systemem prawa (wpisano do III Statutu także ową Konfederację). Rzecz jasna warstwa rządząca stawała się coraz bardziej zróżnicowana i rosła szybko liczba szlachty bez chłopów pańszczyźnianych, na co zwrócił uwagę Daniel Beauvois. A jest to istotne dla oszacowania liczby posiadaczy, którzy mieli
4 38 z nich (41%) wywodziło się z ziem ruskich. Por. J. Suchocki, Formowanie się i skład narodu politycznego w Wielkim Księstwie Litewskim późnego średniowiecza, „Zapiski Historyczne”, t. 48, 1983, z. 1-2, s. 31-78.
prawo głosu – podstawy demokracji5. Autor polemizuje z uogólnieniem na skalę euro-pejską modelu polskiej demokracji szlacheckiej w historiografii współczesnej (Andrzej Wyczański, Janusz Tazbir, Andrzej Sulima-Kamiński), choć zauważają oni jak Natalia Jakowenko masę szlachty bezrolnej, w tym tzw. bojarów pancernych (składnik pospo-litego ruszenia). Na Wołyniu szlachta drobna przed 1648 r. posiadała 6% ogółu ziemi, ale stanowiła 71% ogółu właścicieli, na Kijowszczyźnie odpowiednio 11% i 76%, na Podolu 3% i 64%, ponieważ umacniała się przewaga rodzin magnackich i zamożnej szlachty6. Rosła wszak liczba szlachty bezrolnej, zależnej i tylko niewielu zatrudniało się w zawodach pisarzy, ekonomów itd. Konflikty pomiędzy zwolennikami szlacheckiej równości były widoczne w czasie Sejmu Czteroletniego, kiedy reformatorzy pragnęli ograniczenia prawa głosu do grupy właścicieli posiadających przynajmniej 7,5 włók (135 ha ziemi). Konstytucja 3 Maja z jednej strony zapewniała równość i dostęp do urzędów wszystkim szlachcicom, z drugiej zaś strony zamożni, a głównie magnateria chcieli pozbawić nieposesjonatów udziału w życiu publicznym7.
Według Henryka Łowmiańskiego ludność W. Ks. Litewskiego w 1528 r. można oszacować na ok. 2,5 mln mieszkańców, w tym na ziemiach ukrainnych na ok. 500 tys.8 Oczywiście już w XVI w. rosły fortuny magnackie w województwach bracławskim i kijowskim, nie tylko pochodzące z nadań królewskich, ale i z samowolnej kolonizacji obejmując ok. 50% ziem, szlachta posiadała zaledwie ok. 10% ogółu. Konstantego Ostrogskiego zastąpił w XVII w. kniaź Dymitr Wiśniowiecki, który uzyskał spadek po ks. Zbaraskich i Czetwertyńskich9. Były i inne stare rody litewskie i ruskie, jak San-guszkowie, Jazłowieccy, Herburtowie, zasilone przez ludzi nowych jak Żółkiewscy, Tarnowscy, Potoccy, Mieleccy, Sobiescy, Zamoyscy, Poniatowscy i in. Podstawą ich zamożności były także starostwa i dzierżawy ekonomii królewskich, polityka matry-monialna, spadkowa; inwestycje, kolonizacja pustek i posiadanych ziem, ich zakupy itd. Dopiero po pokoju Grzymułtowskiego w 1686 r. przewagę tam miała zubożała szlachta z W. Ks. Litewskiego i głównie ci Rusini, którzy opuszczali tereny lewobrzeża Dniepru (należące od tej pory do Rosji).
5 D. Beauvois, Trójkąt ukraiński…, s. 55.
6 Por. N. Jakowenko, Ukraińska szlachta s kincja XIV do seredyny XVII st., Kyiv 1993, s. 263 i n.
7 Por. Z. Stankiewicz, Szlachta ziemianie w świetle ankiety włościańskiej 1814 r., [w:] Ziemiaństwo polskie 1795-1945, red. J. Leskiewiczowa, Warszawa 1985, s. 117.
8 Por. H. Łowmiański, Zaludnienie Wielkiego Księstwa Litewskiego w wieku XVI, przyg. A. Kijas, K. Pietkiewicz, Poznań 1998.
9 Roczne dochody z dóbr Zadnieprza (przed 1648 r.) szacowano na ok. 600 tys. zł, a ze wszystkich włości, także w W. Ks. Litewskim – łącznie, ok. 600 tys. Dla ich obrony Jeremi Wiśniowiecki utrzymywał ok. 4 tys. wojska, (I. Czarnowska, Wiśniowieccy. Monografia rodu, Poznań 2007, s. 466).
W tym miejscu należy przypomnieć o apogeum ustroju demokracji szlacheckiej, procesu zapoczątkowanego w połowie XVI w. w W. Ks. Litewskim – Ugodzie Hadziackiej z 1658/1659 r., zatwierdzonej przez sejm. Było to dzieło spolonizowanych działaczy ruskich tworzące państwo trzech narodów: polskiego, litewskiego i ruskiego.
Otwierała ona szeroko drogę do nobilitacji Kozakom, jako ludziom rycerskim,
„godnym klejnotu szlacheckiego” i zachowywała wszelkie przywileje szlachty ruskiej, w tym wyznaniowe dla Kościoła prawosławnego10.
Poparciem utrwalonych już w polskiej historiografii tez, zarówno starszej, jak i nowszej, o tolerancji społecznej i wyznaniowej w Rzeczypospolitej Obojga Narodów służą przykłady migracji z państwa moskiewskiego przedstawicieli książąt ruskich i szlachty na ziemie W. Księstwa. Szczególnie masowo zbiegali chłopi na ziemie ukrainne. Wielu z nich przekraczało granice i osiedlało się również na ziemiach środ-kowego Dniepru. Mówią o tym akcje dyplomatyczne za czasów Władyslawa IV, obranego carem w 1610 r. Rosja potrzebowała ludzi zawsze, ze względu na małą gęstość zaludnienia, o czym świadczy wielka (ponad 100 tys.) akcja przesiedlenia chłopów i mieszczan, w tym wysoko kwalifikowanych specjalistów w czasie wojny moskiewskiej w latach 1654-1660. Po pokoju w Andruszowie w 1667 r. i pokoju z 1686 r. obszar Rzeczypospolitej Obojga Narodów zmniejszył się poważnie na rzecz Rosji, zaś liczba ludności, także po najeździe szwedzkim o ok. 40%. Z ponad 100 tys.
zabranych tylko nieliczni mogli powrócić, tylko w Moskwie ludność białoruska stanowiła ok. 10% (w większości wysoko kwalifikowani) ogółu mieszkańców11.
W 1722 r. August II na życzenie Piotra I wydał zakaz przyjmowania zbiegów z Rosji, sabotowany przez ziemian, a w XVIII w. dane rosyjskie szacowały ich nawet na przeszło milion. Z kolei wojska rosyjskie, jak uprzednio, wywoziły ludzi dla zasie-dlania pustych terenów w XVIII w. Pomimo skróconej granicy pomiędzy dwoma państwami chłopi nadal uciekali. Wszak od połowy XVIII w. na skutek ożywienia gospodarczego i wzrostu cen na płody rolnicze na Zachodzie, powiększała się liczba oczyn-szowanych gospodarstw chłopskich (szczególnie na Żmudzi i Litwie oraz na spławnych terenach naddnieprzańskich), zaś właściciele ziemscy intensyfikowali gospodarkę folwarcz-ną, budowali drogi, kanały i mosty, magnaci inwestowali w produkcję manufaktur.
Jako przykład oświeceniowych zmian na Litwie służą przemiany w ekonomiach króla Stanisława Augusta Poniatowskiego nazywane „erą Tyzenhauza”, któremu
10 Por. S. Kościałkowski, Ugoda Hadziacka. W trzechsetną rocznicę 1658-1958, [w:] „Alma Mater Vilnensis”, z. 2, Londyn 1958, s. 23.
11 H. Sahanowicz (Historia Białorusi…, s. 278-282) potwierdza patriotyczne, skutkiem okrucieństw i grabieży moskiewskich oraz wywozu ludności, nastawienie miejscowej ludności i ich walkę z wrogiem.
– według Stanisława Kościałkowskiego – król dał wolną rękę w sprawach reform gospodarczych i kulturalnych. Obserwując zaś gorączkę reform – zwłaszcza w Grodnie, które ze względu na sejmy zyskało na znaczeniu, wierzył, iż są trwałe i pomijał skargi włościan o przenoszeniu ich z czynszu na pańszczyznę (od czasów króla Jana III zwolnionych) w celu osiągnięcia wyższych dochodów. Antoni Tyzenhauz, pochodzący ze spolonizowanej na Litwie rodziny inflanckiej, zmarł bezżenny w wieku pięćdziesięciu kilku lat (30 marca 1785), ale ostatnie dwadzieścia lat życia plasuje go w rzędzie wielu ministrów europejskich dworów na rzecz reform.
Wykształcony w Akademii Jezuickiej w Wilnie, wiele się nauczył podróżując (1777-1778) z Franciszkiem Ksawerym Bohuszem po Śląsku, Czechach, ziemiach niemieckich, Anglii (Londyn) i Francji (Paryż). Pomimo zadłużenia skarbu litewskiego z powodu kosztownych reform, wydzierżawiono mu ekonomie królewskie w 1777 r.
W krachu finansowym pewną rolę odegrali jego przeciwnicy, zwłaszcza z „partii hetmańskiej” Ogińskiego, którzy wykorzystali potknięcia i „despotyzm” Tyzenhauza, skargi i sprawy sądowe pokrzywdzonych w reformach włościan, mieszczan oraz szlachty, a nawet magnatów i duchowieństwa zakonnego (kameduli wigierscy); także zmniejszanie się dochodów królewskich. Tyzenhauz naraził się także ambasadorowi rosyjskiemu Stackelbergowi. Oddał zarząd i dzierżawę ekonomii, sąd wydał nakaz objęcia w sekwestr prywatnych dóbr podskarbiego, po czym w 1784 r. owe majętności uwolnił12.
Reformy w Grodnie i ekonomiach królewskich objęły wszystkie sfery życia, kiedy Tyzenhauz jako stronnik przyszłego króla uzyskał stanowisko pisarza W. Księstwa (1763), koniuszego, a po jego wstąpieniu na tron – zarząd ekonomii królewskich na Litwie. Był podskarbim nadwornym litewskim, starostą grodzieńskim, posłem (od 1761) i ministrem stanu (1765-1780). Ekonomie: szawelska, olicka, brzeska i kobryńska oraz największa mohylewska (30 miast i miasteczek – ok. 20 tys. włók ziemi, lasów i puszcz) od 1777 r. były w kontrakcie dzierżawnym Tyzenhauza na okres 12 lat. W celu zwiększenia ich rentowności kosztem włościan przeprowadzał pomiary, melioracje, zwiększanie obszaru pastwisk i liczby folwarków (zaprowadzenie dwudniowej oracy w tygodniu z włóki osiadłej). Powstały nowe proste drogi wysadzane drzewami, gmachy administracyjne i kramy kupieckie (Grodno, Szawle, Olita, Brześć, Postawy), zbudowano magazyny zbożowe, urządzenia przeciwko pożarom, lazarety i centralny szpital w Grodnie.
12 Zdaniem biografa tej postaci większe uchybienia znaleziono w procedurach i nieudolności współpracowników i komisarzy. S. Kościałkowski, Antoni Tyzenhauz podskarbi nadworny litewski (1765-1778), „Alma Mater Vilnensis”, z. 4, Londyn 1956, s. 61.
Do manufaktur znanych Radziwiłłów dołączyło, przeważnie w nowo zbudo-wanych gmachach, około 20 fabryk Tyzenhauza – podziwianych przez europejskich podróżników. Na przedmieściu Grodna – Horodnicy i w Łosośnie, na trakcie Pe-tersburg – Warszawa były wytwórnie sukna, płótna, kapeluszy, pończosznicza i tryko-tarska, fabryka koronkarska, jedwabiu, złotogłowiu, karet, igieł, broni, kart do gry, świec oraz olejarnia, garbarnia i papiernia. Pod Brześciem Tyzenhauz założył hutę z fryszerką, fabrykę sukna wełnianego, zaś w miasteczku Szczebrze – hutę. W Szawlach powstała fabryka płótna, w ekonomii mohylewskiej garbarnia i tkalnia. Tyzenhauz popierał rozwój rzemiosł, budował cegielnie, piece wapienne, browary, a zwłaszcza rozwijał sieć nakładczą. Według S. Kościałkowskiego ilość przedsięwzięć nie dorówny-wała jakości towarów, które zalegały w magazynach. Pensje i należne dodatki dla majstrów sprowadzanych z zagranicy podwyższały ceny towarów. Niedobory pokry-wane były z kasy królewskiej, a następnie od 1777 r. przez Tyzenhauza.
Każda umowa z majstrem czy rzemieślnikiem zobowiązywała go do szkolenia uczniów, co wraz z założonymi szkołami zawodowymi świadczy o rozwoju wykształcenia praktycznego. Duże zyski przyniósł kantor grodzieński, który prowadził bezpośredni handel z Litwy, mając korespondentów w dwudziestu kilku miastach europejskich. Kantor również szkolił specjalistów. Powstał również oddział dla spławu drewna, zboża i innych towarów masowych do portów bałtyckich.
Stronnicy litewscy Tyzenhauza: „którzy byli bardziej jednolici i karni niż stronnictwo królewskie w Koronie” w czasie drugiego i trzeciego rozbioru zdali egzamin obywatelski, zaś jego przeciwnicy znaleźli się na liście Targowiczan, zwalczających Tadeusza Kościuszkę13.
Po 4 latach okazało się, że po „usunięciu chaosu gospodarki skarbowej” właści-wie oceniono skalę trudności oraz wprawdzie przedsięwzięcia karygodne, ale „użyte na cele publiczne”14.
Rosnące na ziemiach ukraińskich wskutek wielu nadań w pierwszej połowie XVIII w., w odróżnieniu od guberni zachodnio-północnych, majętności magnackie takich rodów jak Branickich, Potockich, Sieniawskich, Rzewuskich, Jabłonowskich, Czartoryskich i innych, nadal były widoczne w okresie porozbiorowym. Świadczą o tym dane rosyjskie z 1849 r., już po konfiskacie majątków po powstaniu 1831 r., świadczące o zróżnicowaniu warstwy szlacheckiej. Według raportu generała-guberna-tora Dymitra Bibikowa na ziemiach ukraińskich w 1849 r. blisko 200 rodzin (kryterium ponad 1000 dusz chłopskich) miało aż 568 tys. chłopów, w tym 113 rodzin od 1000-2000
13 Ibidem, s. 52, 63.
14 S. Kościałkowski, Antoni Tyzenhauz, przyg. L. Ciołkoszowa, t. 2, Londyn 1971, s. 516-517.
chłopów; w tym trzech Branickich miało 83,3 tys. czyli 1/3 ogółu, a ośmioro Potockich 53 tys., sześciu Jaroszyńskich 20 tys. chłopów15.
Zniszczenia wojny północnej były najpoważniejsze na Litwie, ale tylko do lat 30.
XVIII w. trwała stagnacja. Nastąpił nie tylko okres żywego rozwoju ekonomicznego tych ziem i terenów białorusko-ukraińskich, ale także widocznych elementów unifikacji z Koroną. W 1697 r. uchwalono, że kompetencje litewskich urzędów ministerialnych mają być na wzór polski oraz że dekrety wszystkie polskim językiem odtąd mają być wydane. W programach reform od 1764 r. dominowało scalenie W. Księstwa i Korony Polskiej, co znalazło swój wyraz w Konstytucji 3 Maja 1791 r. Paradoksalnie środowisko prorosyjskie z królem Stanisławem Augustem Poniatowskim na czele – rzecznicy reform, wzmacniając władzę wykonawczą i królewską, podnosząc znaczenie mieszczaństwa do poziomu szlachty i obejmując ochroną państwa chłopów – pragnęło poprzez program unifikacji państwa – umocnić je wobec Rosji. Konstytucja nie poruszała statusu W. Ks.
Litewskiego, jako równego partnera Polski w państwie federalnym, ale wskutek protestu Litwinów 24 października 1791 r. uchwalono Zaręczenie Obojga Narodów, zapewnia-jące W. Księstwu: „równorzędną” pozycję w „dualistycznej Rzeczypospolitej”16.
Zamieszki w wielu miasteczkach i włościach chłopów i mieszczan w latach 1792-1793, domagających się swobód, poprzedziły wielki patriotyczny zryw powstańczy pod wodzą gen. Tadeusza Kościuszki, urodzonego na ziemi białoruskiej. Spowo-dowało to bardziej radykalny odzew wileńskich działaczy z płk. Jakubem Jasińskim.
W nocy z 22 na 23 kwietnia 1794 r. wygnał on Rosjan z Wilna i tylko tu powieszono targowiczanina hetmana Szymona Kossakowskiego. Hasła o równości w słowach O wolność naszą i waszą, o walkę w obronie równości obywatelskiej i wolnościnie było w manifeście Kościuszki z 24 marca. Kościuszko na miejsce Jasińskiego powołał Michała Wielhorskiego. Jednak już 11 sierpnia Rosjanie zdobyli Wilno, powstanie konało we wzajemnych oskarżeniach. Rozbite wojsko litewskie wzięło udział w obronie Warszawy i tam na szańcach zginął Jakub Jasiński – 4 listopada 1794 r.
Jak potoczyłby się rozwój gospodarczy ziem wschodnich Rzeczypospolitej Obojga Narodów gdyby nie tragedia rozbiorów? Dla Rosji były to tereny atrakcyjne pod warunkiem zmian w strukturze społecznej, jak np. fenomenu tak znacznej liczby odrębnej pod każdym względem, również wyznaniowym, szlachty. W Rosji nie było
15 Ci ostatni np. i inni przybysze przeważali pod względem liczbowym nad starą szlachtą rodową.
Ta jednak posiadała większość chłopów: trzech Mniszchów (ok. 7 tys.), trzech Lubomirskich (ok. 6,5 tys.) trzech Chodkiewiczów (ok. 3 tys.), trzech Jabłonowskich (ok. 10 tys.) ks. Maria Sanguszko (ok. 33,5 tys.), dwóch Stadnickich (ok. 7 tys.); (D. Beauvois, Trójkąt ukraiński..., s. 452-454).
16 J. Ochmański, Historia Litwy…, s. 342.
szlachty bez poddanych, tzw. szlachty zagrodowej – „jednodworców”. W 1785 r.
wprowadzono tam ścisłe kryteria dobrze urodzonych, spisano świadectwa ich pochodzenia, określono przywileje (do nich należał tzw. samorząd szlachecki) i wszelkie obowiązki, czyli praca dla państwa na różnych szczeblach i stanowiskach. Do tego w szeregi szlachty dopuszczano niewielu, zależnie od łaski cara i w zależności od ich zasług oraz przydzielonych obowiązków wobec państwa. Na przykład w 1630 r. było to tylko ok. 3 tys. dworzan, a w 1680 r. ok. 6,5 tys.17Od Tadeusza Korzona poczynając badacze ustalali w Rzeczypospolitej Obojga Narodów liczebność szlachty przed rozbio-rami na ponad pół miliona. Jednak najwięcej było szlachty bez poddanych chłopów.
Nadal na to wskazują dane rosyjskie z lat 60. XIX w. Odmiennie, niż na ziemiach południowych cesarstwa, gdzie udało się caratowi zlikwidować ponad 340 tys. tej drobnej szlachty18, na ziemiach 6 guberni północno-zachodnich było ok. 3 tys. zaścianków szlacheckich (115-120 tys. osób): „których polskość oceniano jako niewątpliwą”19.
Według spisu z 1790 r. w W. Ks. Litewskim było ok. 3,2 mln mieszkańców (454 555 dymów, licząc po 7 osób na 1 dym). Cała Rzeczpospolita po pierwszym rozbiorze liczyła ok. 9 mln, w tym Litwa właściwa 1,3 mln (189 753 dymy). Prawo-sławie wyznawało już tylko ok. 7% ogółu ludności. Na zachodniej Białorusi i Litwie chłopi stanowili ok. 80% ogółu zaludnienia, szlachta 6-8%, a mieszczanie 12,5%.
Gęstość zaludnienia Litwy liczyła 15 osób na km2w Koronie – 25 (w całej Rzeczy-pospolitej – 7-12). Po rozbiorach wszystkie reformy zostały zaprzepaszczone, ciężary podatkowe wzrosły o 50%, rozłożone nie na dymy, ale na „dusze”, jak w Rosji. Liczba wolnych chłopów zmniejszała się. A wszak na Litwie w 1790 r. w województwach wileńskim, trockim i żmudzkim na ok. 52 tys. dymów czynszowych przypadało tylko 82,5 tys. pańszczyźnianych, co oznaczało stopniową likwidację pańszczyzny w wielu włościach i ekonomiach20.
17 D. Beauvois, Trójkąt ukraiński…, s. 62.
18 Rozbitej w latach 1831-1853 dlatego, że: „była wolna i polska”, co było specjalnością rosyjską:
„wydrążania ludzi bez fizycznej eksterminacji”, (ibidem, s. 347).
19 W. Wielhorski, Stosunki językowe, wyznaniowe i etniczne w Wielkim Księstwie Litewskim pomiędzy XIII a XVIII wiekiem, „Teki Historyczne”, t. XII, Londyn 1963-1965, s. 30-31.
20 J. Ochmański, Historia Litwy…, s. 160 i n.
Korpus Kadetów w Szkłowie (koniec XVIII w.)
Wiek XIX w dziejach kultury na ziemiach litewsko-białorusko-ukraińskich rozpoczął się, jak to widzę, dopiero od momentu likwidacji okręgu szkolnego w języku polskim i Uniwersytetu Wileńskiego (1832) oraz Wydziału Medycznego (1839-1840), unicestwienia unii brzeskiej (1839) i zniesienia III Statutu Litewskiego (1840). W dziejach społeczno-gospodarczych ten wiek rozpoczął się od III rozbioru Rzeczypospolitej (1795). Kres jej bytu politycznego zmienił system zarządzania, położenie wszystkich warstw społecznych i narodowości oraz wyznań. Odbierano własność ziemską magnatom i szlachcie, którzy nie przysięgali na wierność Katarzynie II i rozdawano Rosjanom. Przysięgi na wierność carycy odmówili przedstawiciele Ogińskich, Paców, Radziwiłłów, Czartoryskich. Zamożne dobra szkłowskie, należące do Augusta Czartoryskiego z nowobudowanym na wzór zachodni Nowym Szkłowem
Wiek XIX w dziejach kultury na ziemiach litewsko-białorusko-ukraińskich rozpoczął się, jak to widzę, dopiero od momentu likwidacji okręgu szkolnego w języku polskim i Uniwersytetu Wileńskiego (1832) oraz Wydziału Medycznego (1839-1840), unicestwienia unii brzeskiej (1839) i zniesienia III Statutu Litewskiego (1840). W dziejach społeczno-gospodarczych ten wiek rozpoczął się od III rozbioru Rzeczypospolitej (1795). Kres jej bytu politycznego zmienił system zarządzania, położenie wszystkich warstw społecznych i narodowości oraz wyznań. Odbierano własność ziemską magnatom i szlachcie, którzy nie przysięgali na wierność Katarzynie II i rozdawano Rosjanom. Przysięgi na wierność carycy odmówili przedstawiciele Ogińskich, Paców, Radziwiłłów, Czartoryskich. Zamożne dobra szkłowskie, należące do Augusta Czartoryskiego z nowobudowanym na wzór zachodni Nowym Szkłowem