białoruskich i ukraińskich
Karta tytułowa kazań litewsko-polskich (Wilno 1629)
Kościoła prawosławnego oraz kilka tysięcy parafii2. Nowo zbudowany monaster w Supraślu, dar Aleksandra Chodkiewicza dla mnichów z Atos, zasłynął jako ośrodek piśmiennictwa na początku XVI w.
Najstarsza była literatura religijna i świecka, krążąca przez wieki w kolejnych odpisach, pochodzenia grecko-bizantyjskiego i z krajów południowo-słowiańskich od czasów Rusi Kijowskiej. Od czasów tłumaczeń na staro-cerkiewno-słowiański Cyryla i Metodego – apostołów Rusi Kijowskiej istotna była Biblia, w XI-XIII w. psałterze oraz apokryfy Pisma Św. – świadectwa epoki, poglądu na świat i ówczesnej literatury.
Ceniono w cerkwi i w monasterach dzieła ojców Kościoła, w tym najbardziej Jana Złotoustego (347-407). Popularne stały się żywoty świętych w zbiorach Minieji, Prologów, Paterików; przeznaczone do lektury na dni im poświęcone. Krążyły również w odpisach greckie i bizantyjskie kroniki, opowieści biograficzne i inne z dziejów antycznego świata, mitologii itd. Od XI w. były odpisywane również popularne
„Izborniki” oraz „Pczieły” – zbiorki aforyzmów, przysłów, cytatów itd. W XVI w.
pojawiły się krążące w odpisach opowiastki o Troji, o Aleksandrze Macedońskim, o Carogrodzie, o bitwach z Tatarami o ziemie ruskie itd. Powstawały również byliny i legendy ruskie, w tym w Połocku od XI w. popularne kopie starocerkiewnych ksiąg i oryginalnych utworów hagiograficznych, jak np. Żitie Efrosinii Połockoj (początek XIII w.), mniszki kopiującej księgi, córki ks. Wsiesława (zm. w 1173 r.). Napisano również (ok. 1240 r.) żywot Avramija Smolenskogo. Sławą podobną Janowi Złotoustemu cieszył się biskup katedry w Turowie Kirił Turowskij (zm. 1182), twórca kazań i modlitw lirycznych i obrazowych w nastroju. W odpisach krążyły kroniki kijowskie, wołyńskie i halickie. Oryginalne były opisy podróży do Palestyny, m.in. Ignatija oraz Warsonofija. Pośród wielu nieznanych twórców kultury odznaczył się metropolita Litwy, Grigorij Camblak (zm. ok. 1420), twórca ok. 20 różnych rękopisów (kazania, żywoty świętych, modlitwy itp.)3.
Maciej Dziesjatyj z Toropców wsławił się twórczym przepisaniem słowiańskiej Biblii w Wilnie i w sławnym monasterze w Supraślu w latach 1502-1507. Pośród 7 wybitnych, podpisujących swe prace w XI-XIII w. był Łazar Boksza z Połocka oraz Maksym i Nikodem z Kijowa4. Rozpowszechniana Pczieła z 1199 r. mówi, że „rozum
2 Już ok. roku 1200 było prawie 7 tys. cerkwi, które wszak potrzebowały, licząc ich najmniejszą liczbę na 1 cerkiew (8), 50 tys. książek liturgicznych. J. Kłoczowski, Cywilizacja bizantyjsko-słowiańska, [w:] Chrześcijaństwo Rusi Kijowskiej, Białorusi, Ukrainy i Rosji (X-XVIII w.), red. J. Kłoczowski, Kraków 1997, s. 95.
3 W.A. Cziemierickij, Litieratura driewniej Rusi, [w:] Istorija biełorusskoj dooktjabrskoj litieratury, Minsk 1977, s. 21 i n.; idem, Litieratura XIV- naczała XVI w., ibidem, s. 50-32.
4 A.C. Orłow, Bibliografija russkich nadpisi XI-XIV w., Moskva–Leningrad 1952, s. 12-13.
bez ksiąg to jak ptak nie fruwający; to światło dnia, które porzuciwszy, bezrozumny, jakby w ćmie chodzi i zginie człowiek”. Ów przekład z greckiego zawierał teksty Arystotelesa, Platona, Homera, Plutarcha, Ksenofonta, Herodota, Sokratesa i innych5.
Latopisy ruskie, sięgające tradycją państwa kijowskiego, w okresie średniowiecza, zawierały także dzieje litewskie, jak np. smoleński (XIV/XV w.), rusko-litewski z 1446 r.
W połowie XIV w. prawdopodobnie w Smoleńsku powstała Biełorussko-litowskaja lietopis (1377-1392).Powstały także najdawniejsze kroniki tego państwa cyrylicą, jak np. Rodstwa wielikich knjaziej litowskich (ok. 1398 r.) i Pochwała Witowta (ok. 1430 r.).
W nowej dla litewskich magnatów sytuacji od końca XV w. został spisany cyrylicą Latopis Wielkiego Księstwa Litwy i Żmudzi (tzw. większa lub średnia księga, przed 1519 r.) oraz Kronika Bychowca (tzw. najszerszy zwód z ok. lat 1519-1525).
Około 1550 r. powstała kronika litewska zamieszczona w Kodeksie Olszewskim Cho-mińskich, napisana przez Litwina katolika i patriotę6. Przedstawiała litewską rację stanu w stosunku do Ks. Moskiewskiego i Korony. Odzwierciedlała również przemia-ny języka, w którym obok cyrylicy włączano do tekstu słowa polskie i łacińskie.
Najpełniejszym źródłem historycznym jest wspomniany Latopis Wielikogo Knja-żestva wraz z rzymską legendą o założeniu Wilna7. Już w XV w. pojawiły się, odtwa-rzane i w polskich kronikach (Jan Długosz), opisy znamionujące rzymskie pochodze-nie Litwinów i rolę Litwy, twórcy państwa. Legendami zachwycili się przybyli na ziemie Litwy pisarze: polskojęzyczny przybysz z Mazur Maciej Stryjkowski (autor kroniki W. Ks. Litewskiego), a zwłaszcza łacińskojęzyczny prawnik i historyk z Wielunia, wójt Wilna Augustyn Rotundus Mieleski. W swych pracach z dziejów Litwy wywodził podziwiany przezeń ród Jagiellonów od rzymskiego Palemona, krewnego cesarza Nerona i jego potomków, którzy w lęku przed nim uciekli na Litwę, wyko-rzystując przy tym najpełniejszą redakcję owego Latopisu z początku XVI w.8
W pierwszej połowie XVI w. napisy na księgach łacińskich znamionują istnienie pierwszych zbiorów książek od kanclerza Olbrachta Gasztołda, wydawcy I Statutu Litewskiego i jego współpracowników, duchownych i studentów przybyłych z Krakowa
5 I.M. Goleniszczew-Kutuzow, Gumanizm u wostocznych Słowjan, Ukraina i Biełorussia, Moskwa 1963, s. 16-18.
6 S. Ptaszycki, Kodeks Olszewski Chomińskich W. Ks. Litewskiego, Żmudzkiego. Kronika, Wilno 1907.
7 Polskie tłumaczenie Historii Litwy (Z. Kiaupa, J. Kiaupiene˙, A. Kuncevičius, Historia Litwy…) nie podaje właściwego tytułu ruskiego: „dwóch nowych ksiąg litewskich latopisów”, ani informacji, iż powstały cyrylicą.
8 Por. J. Jurkiewicz, Od Palemona do Giedymina. Latopis Wielkiego Księstwa Litewskiego i Żmudzkiego a przeszłość Litwy w dziełach Augustyna Rotundusa,[w:] Z dziejów kultury prawnej. Studia ofiarowane prof. Juliuszowi Bardachowi w dziewięćdziesięciolecie urodzin, Warszawa 2004, s. 505-548.
i z zagranicy. Ukoronowaniem tego okresu była europejska – renesansowa biblioteka Zygmunta Augusta w Wilnie warta ok. 10 tys. czerwonych złotych (ok. 5 tys. woluminów – zbiór wiedzy i kultury, pochodzący z oficyn zachodnich)9. Powstał również, najpierw w Wilnie, a od czasu utworzenia luterańskiego uniwersytetu w Królewcu w 1544 r.
ośrodek piśmiennictwa litewskiej książki 13 autorów – litewskich intelektualistów10. Świadectwem ożywienia środowiska prawosławnego była twórczość doktora uniwersytetu padewskiego Franciszka Skoryny, który przy poparciu finansowym mieszczan wileńskich wydał, najpierw w Pradze (1517-1519) Pismo Św. oraz Psałterz cyrylicą, a następnie w Wilnie (1519-1525) książkę dla kupców do domowego nabożeństwa oraz Apostoła. W oryginalnych 62 przedmowach i dedykacjach Skoryna wyraził swój humanistyczny światopogląd oraz chęć przekazania Pisma Św. w ojczystym języku wszystkim bez względu na stan społeczny. Także z powodu odbiegającego od rękopisów języka nasyconego nowym słownictwem zaczerpniętym z innych języków Skoryna nie znalazł odbiorców i zaprzestał działalności, choć jego książki znajdowane dziś w bibliotekach miały później odbiorców. Długi czas, albowiem aż do powstania literatury polemicznej przeciwko unii język staro-cerkiewno-słowiański, na co skarżyli się Skoryna i Andriej Kurbski był odmienny od języka literackiego słowiańskiego, a najbardziej od potocznego. W 1586 r. w Wilnie ukazała się już gramatyka języka słowiańskiego i w 1596 r. także Laurentego Zizani: „iz slowienskogo języka na prostyj russkij dialekt’ istolkowany”11.
Okres reformacji w drugiej połowie XVI w. był znaczący dla przemian kulturo-wych, wprowadzając do zborów i książek drukowanych w oficynach protestanckich prawie wyłącznie język polski. Był to język najbardziej komunikatywny dla tak zróżnicowanej społeczności na ziemiach litewskich i ruskich, zważywszy na bliskość fonetyczną języków słowiańskich a hermetyczność niewykształtowanego, a podzie-lonego na wiele dialektów języka litewskiego.
W latach 1553-1660 można wyodrębnić na ziemiach W. Księstwa 26 oficyn, w tym ok. 30% to efemerydy. Około 25% ogółu drukarzy pochodziło z terenu W. Ks.
Litewskiego. Około 40% ogółu drukarń mieściło się w Wilnie. Dziesięć typografii protestanckich, począwszy od pierwszej, w języku polskim w Brześciu (1553) wypuściło ok. 17% ogółu druków, natomiast 6 katolickich (wraz z drukami greko-katolickimi)
9 Por. A. Kawecka-Gryczowa, Biblioteka ostatniego Jagiellona. Pomnik kultury renesansowej, Wrocław–
–Warszawa 1988, s. 43-44.
10 Por. M.B. Topolska, Społeczeństwo i kultura…, s. 85-89, 81-82.
11 I. Ogijenko, Język cerkiewno-słowiański na Litwie i w Polsce w XV-XVIII w. (Prace Filologiczne Uniwersytetu Warszawskiego), t. 4, Warszawa 1930, s. 534-536.
– 55%. Prawosławne – ruskie wydały ok. 12%, indyferentne pod względem wyznanio-wym – ok. 10%12. W języku polskim ukazało się ok. 44,5% druków, zaś w łacińskim ok. 37%; druki cyrylicą stanowiły ok. 12,5% (w XVI w. ok. 14% – 62 tytuły, dla porównania w Moskwie wyszło tylko 18 tytułów)13. Do końca XVI w., według autorki, w Prusach wydano 32 tytuły, a w W. Księstwie – 14 w języku litewskim; do 1660 r.
w W. Księstwie – jeszcze 25, a w Prusach – 20.
O oddziaływaniu książki polskiej świadczy produkcja największej oficyny wydawniczej – drukarni jezuickiej w Wilnie. W końcu XVI w. było to 40 książek na 87 łacińskich, w XVII w. – 297 na 554 łacińskie, zaś 743 polskich na 713 łacińskich w XVIII w. książki w języku litewskim stanowiły odpowiednio 2 tytuły, 27, 56. W latach 1575-1773 wyszło 1080 tytułow w języku polskim i 1354 tytuły w łacińskim14.
Sigitas Narbutas omawia litewskie piśmiennictwo poczynając od łacińskich listów władców Litwy w XIII i XIV w. i tekstów w języku litewskim od końca XIV w.
oraz litewskich zapisków na marginesach ksiąg znajdowanych w drukowanych łaciń-skich księgach w początku XVI w., a także latopisach litewłaciń-skich cyrylicą. Autor nie uwzględnia wydawnictw cyrylicą. Wylicza natomiast łącznie (od 1547 r. pierwsza książka w Królewcu) druki w języku litewskim tłoczone w Małej Litwie (Prusach) i w W. Ks. Litewskim. W latach 1600-1699 stanowiły – 60 wydań w 38 tytułach, a w latach 1700-1779 wyszło 284 (154 tytuły). Z kolei w rozdziale Ruch wydawniczy (dziesięcioleciami) w latach 1651-1700 S. Narbutas podaje liczbę książek w języku łacińskim w W. Ks. Litewskim i poza jego granicami, natomiast książki w języku polskim nie mają tego podziału. Mamy w tym okresie 818 druków polskich i 1234 łacińskich (w tym 975 wydanych w W. Księstwie)15.
W pracy wydawniczej istotne w tym okresie stało się kryterium wyznaniowe.
Pierwsza drukarnia na zamku w Brześciu, pod protekcją Mikołaja Radziwiłła Czarnego, w latach 1553-1567 – zboru kalwińskiego, ze względu na pierwsze na tych ziemiach przygotowanie przekładu przez zespół małopolski Biblii w języku polskim (1563), znana była w całej Europie. Jej polskie wydawnictwa (39 znanych tytułów)
12 M.B. Topolska, Książka na Litwie i Białorusi w latach 1553-1660 (Analiza statystyczna), „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, t. XXI, 1976, s. 150-151.
13 Te ustalone przeze mnie dane zbliżają się do szacowanych już w XVI-XVIII w. w Wilnie przez J.I. Kraszewskiego i W. Wielhorskiego: druki w j. polskim ok. 50%, łacińskim 34%, „ruskim i cer-kiewnym” 9% oraz litewskim i żmudzkim 6% (W. Wielhorski, Litwini, Białorusini i Polacy..., s. 118).
14 Oficyna Akademicka wydała ogółem 2549 tytułów i ok. 248 tys. stron; I. Petrauskiene˙, Vilniaus Akademijos Spaustuvë 1575-1773, Vilnius 1976, s. 181-183.
15 S. Narbutas, Litewskie piśmiennictwo, [w:] Kultura Wielkiego Księstwa Litewskiego…, s. 329-330; idem, Ruch wydawniczy, [w:] Kultura Wielkiego Księstwa Litewskiego..., s. 631.
nie tylko religijne, ale i świeckie konkurowały z drukami religijnymi tłoczonymi w języku litewskim w protestanckim Królewcu, gdyż Mikołaj Radziwiłł Czarny, w myśl umowy z ks. Albrechtem, zapewnił im swobodny napływ na ziemie litewskie16. Drukarze pochodzili z Korony: Bernard Wojewódka, tłumacz, pisarz, wydawca, Stanisław Murmeliusz, Cyprian Bazylik z Sieradza. W oficynach Łoska i Wilna powstały tłumaczenia Szymona Budnego (z Mazowsza) Nowego Testamentu (1580, 1584) oraz Postylli Mikołaja Reja w języku polskim i litewskim. W prywatnej oficynie w Wilnie Jana Karcana (1580-1611) ukazywały się pierwsze w Rzeczypospolitej Obojga Narodów tłumaczenia na język polski rozpraw Cycerona, Erazma z Rotterdamu, Jana Kalwina i inne. Ok. 80% tej produkcji stanowiły wydawnictwa w języku polskim17.
Uczeń Karcana Piotr Blastus Kmita, miejscowy drukarz, po 1612 r. w Lubczu nad Niemnem drukował prace humanis-tyczne i popularne w j. polskim, a także książki dla użytku zborowego. Z rąk jego syna Daniela po 1645 r. oficyna przeszła w ręce Jana Lange z Kluczborka, który m.in. do 1655 r. wydał Postyllę i Psałterz A. Schönflissiusa. Działalność na rzecz protestantów, dłużej niż w Rakowie, kon-tyunowała także oficyna w Kiejdanach Radziwiłłowskich (1651-1655), której pro-dukcji, poza Kniga Nobaznistos w języku litewskim w 5 częściach do nabożeństwa (1653) nie znamy18. Z kolei stabilne wy-dawnictwo ksiąg cyrylicą zapoczątkowała oficyna Kuźmy Mamonicza w Wilnie (1574-1624) i jego syna – Leona. Przeszli oni na unię w 1609 r., a następnie ich oficyna przeszła w ręce bazylianów.
U Kuźmy pracował współpracownik Iwana Fiodorowa Piotr Mścisławiec, ongiś współwydawca Ewangelii (Zabłudów 1569) zgodnej z tradycją liturgii
bizantyńsko-16 J. Lebedys, Mikalojus Daukša, Vilnius 1963, s. 324.
17 M.B. Topolska, Społeczeństwo i kultura…, s. 171.
18 Eadem, Czytelnik i książka w Wielkim Księstwie Litewskim w dobie Renesansu i baroku, Wrocław 1984, s. 95-102.
Karta tytułowa polskiego wydania O powinno-ściachCycerona (Wilno 1606)
-słowiańskiej19. Nadal jednak, jak na to wskazuje przykład Trebnika (Kijów 1646), księ-gi służyły prawosławnym i grekokatolikom. Nawet w czasach reformy liturksię-gii Piotra Mohyły, aż do reformy rosyjskiej cerkwi czasów patriarchy moskiewskiego Nikona wraz ze Służebnikiem używane były przez unitów i sześciokrotnie przedrukowane (w latach 1699-1747).
Świadectwem rozwoju cywilizacyjnego i świadomości narodowej wyznawców prawosławia oraz tolerancji w W. Księstwie było długowieczne istnienie oficyny bractwa św. Ducha w Wilnie od 1596 r. Wydawano w niej polemiki w sprawach unii obu Kościołów, elementarze ruskie, pierwszą gramatykę starobiałoruską Melecjusza Smotryckiego i takiż słowniczek Laurentego Zizani. Zamknięta dekretem Zygmunta III w 1610 r. za wydanie obraźliwego dla unitów dzieła Threnos to iest Lament..., Helwecjusza Smotryckiego, przeniesiona do Jewia Ogińskich, wyznawców i protekto-rów prawosławia, od 1615 nadal funkcjonowała w Wilnie i w Jewiu.
Według Antoine’a Martela w polemice wyznaniowej w języku polskim, ruskim i łacińskim, w początku XVII w. dominował język polski, zaś ucichnięcie w latach 20.
XVII w. polemiki w j. ruskim oznacza umocnienie się unii i języka polskiego jako lite-rackiego20. To potwierdza moje spostrzeżenie o wydaniu pierwszego w języku polskim III Statutu Litewskiego najlepszego i wzorcowego zbioru prawa w Europie Środkowo-Wschodniej (1614 i 1619) oraz poniechanie na zawsze języka oryginału Statutu – cyrylicy na rzecz języka polskiego – w wydawnictwach w XVII-XVIII w.
Drukarnie wydawnictw cyrylicą w pierwszej połowie XVII w. w Mohylewie (1616-1619 i 1636-1638), Kuteinie (1631, 1637-1654), Bujniczach 1635 r. (gdzie dru-karzem był Spirydion Soból) wydały 36 znanych nam druków21. Kunszt drukarni w Kuteinie docenił car Aleksy Michajłowicz zabierając w 1655 r. do Moskwy warsztat, ludzi i książki (w tym 118 egzemplarzy Leksikona slawieno-rosskogo, Pamwy Beryndy z 1635)22.
Według Zoji Jaroszewicz-Pieresławcew w XVI-XVII w. w 19 oficynach i 11 miej-scowościach W. Ks. Litewskiego ukazało się 379 druków alfabetem cyrylickim. Były to
19 Pełny tekst Biblii w języku starocerkiewno-słowiańskim powstał z tekstów wcześniejszych zapisanych głagolicą oraz istniejących tekstów cyrylicą dopiero w 1499 r. w Nowogrodzie. E. Niemirowskij, Wozniknowienije knigopieczatanija w Moskwie – Iwan Fiedorow, Moskwa 1964, s. 70-71; według O. Narbutta (Historia i typologia ksiąg liturgicznych bizantyjsko-słowiańskich, Warszawa 1979, s. 26), dopiero od końca XIII w. księgi liturgiczne bizantyńsko-słowiańskie są pochodzenia prawosławnego, do tej pory, niezależnie od języka, były zgodne z tradycją katolicką.
20 A. Martel, La langue polonaise dans les pays ruthénes, Lille 1938, s. 26 i n.
21 M.B. Topolska, Książka na Litwie i Białorusi..., tab. 1, s. 150.
22 L.S. Abecedarskij, Biełorusy w Moskwie XVII w., Mińsk 1957, s. 61.
drukarnie prawosławne i unickie, które szczyciły się (jak drukarnia Bractwa św. Du-cha w Wilnie) wydawaniem podręczników dla szkoły brackiej, w tym gramatyki „sła-wienskoj” Laurentego Zizaniego (Wilno 1596)23.
Biblie i Postylle w językach naro-dowych wszystkich wyznań, oraz Żywoty świętych Piotra Skargi (pierwsze wydanie w Wilnie w 1579 r.) miały największe powodzenie wśród czytelników, o czym świadczą proweniencje na odnalezionych egzemplarzach, podobnie prace polemi-czne wyznaniowe w języku polskim, prace historyczne, tłumaczenia protestanckiej i humanistycznej literatury, zwłaszcza zaś te kompletnie zaczytane i zaginione, zwane literaturą jarmarczną, romanse, opowieści różnego typu itd. Tylko współoprawna, np. z trzecim i czwartym wydaniem Apophtegmatów (sentencji Bieniasza Budnego) zachowała się polska przeróbka utworu Boccacia tegoż autora (ok. 1614) Historii krotochwilnej o kupcu, który z drugim założył o cnotę żony swojej24.Popularne, jak na to wskazują badania autorki okazały się głównie polskojęzyczne – znak epoki baroku, panegiryki różnego rodzaju, które stanowiły ok. 35% odnalezionych wydawnictw w latach 1553-1660.
Cechą charakterystyczną było udostępnianie czytelnikom wielkiej i popularnej literatury łacińskiej w tłumaczeniach na język polski (Cyceron, Flawiusz, Lipsius, Kalwin, Erazm z Rotterdamu), a także i polskiej (Frycz-Modrzewski, Kromer, Skarga i inni, modlitwy, kazania i psalmy, opowieści religijne i świeckie, sztuki teatralne).
Powstawały one w drukarniach prywatnych i reformacyjnych. Te ostatnie dłużej działały niż w Koronie, w połowie XVII w. w Kiejdanach i w Lubczu. Oficyna w Słucku przy zborze i szkole, dzięki opiece córki Bogusława Radziwiłła, Ludwiki Karoliny przynosiła spore dochody, wydając oprócz literatury religijnej: J. Hermanna
23 Z. Jaroszewicz-Pieresławcew, Druki cyrylickie z oficyn Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI-XVIII w., Olsztyn 2003, s. 179, 245.
24 M.B. Topolska, Czytelnictwo książek…, cz. 2, s. 262.
Karta tytułowa Apostoła z oficyny Spirydiona Sobola (Kutein 1632)
Ziemianin albo gospodarz inflancki (1673); K.S. Zawiszy, Miłość bez odmiany albo historia o Agnulfie(1688), tłumaczenie P. Ricaut, Monarchia Turecka (z rycinami Maksyma Woszczenki z Mohylewa) i inne. W 1687 r. wydano 23 pozycje, w tym elementarze i kantyczki. Drukarnia dopiero w 1705 r. została przewieziona do Królewca25.
W dziedzinie środków masowego oddziaływania odznaczył się teatr jezuicki, przez dwieście lat poprzedzający scenę narodową od 1571 r. Jako składnik nauki języka i poetyki łacińskiej oraz retoryki w kolegiach, dzięki swej popularności na tym wielonarodowym, specyficznym terenie wchłonął wiele miejscowych elementów tkwiących w historii i obyczajach litewsko-ruskich – ujawnianych w licznych interme-diach, bawiących publiczność w ich ojczystych językach. Jezuici w prowincji polskiej i litewskiej zorganizowali 29 teatrów w latach 1571-1773, w tym w Wilnie, w Nieświeżu, Pińsku, Krożach, Nowogródku, Kownie, Mińsku, Drohiczynie, Słucku, Połocku, Witebsku, Słonimiu. Była to bardziej dostępna forma obcowania z zachodnią kulturą niż książka, zaś spleciona z problematyką miejscową przyczyniała się w istotnym stopniu do wytworzenia modelu synkretycznej kultury. W związku z popularnością sztuk teatralnych drukowano wiele ich programów, w większości niezachowanych do naszych czasów.
W tym zakresie dużą rolę, w okresie burzliwego naporu prądów ideowych i lite-rackich odegrały biblioteki przedstawicieli elit politycznych i kulturalnych. Od drugiej połowy XVI w., wzorem Zachodu powstały liczniejsze od końca XVII w., biblioteki klasztorne na czele z jezuicką, założoną w latach 70. XVI w. w Wilnie, która uzyskała humanistyczny księgozbiór Zygmunta Augusta i szereg darów prałatów i kanoników26. Duchowieństwo katolickie miało również własne, zróżnicowane biblioteki. Wielu z nich, jak biskup Jerzy Albin (zm. 1570), czy Melchior Giedroyć, posiadało huma-nistyczne wydawnictwa; duchowni prawosławni i grekokatoliccy, obowiązkowy zestaw ksiąg liturgicznych oraz żywoty św., popularną literaturę religijną i świecką (również w j. polskim). O księgozbiorach monasterów tych obrządków świadczyć może inwentarz ksiąg z Supraśla z 1557 r. i 1650 r.27W drugiej połowie XVI w. według
pro-25 P. Buchwald-Pelcowa, Kazimierz Krzysztof Kłokocki i drukarnia słucka, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, t. 12, 1967, s. 152-153.
26 Por. M.B. Topolska, Czytelnik..., s. 204-22; eadem, Drukowana książka polska w kulturze W. Ks.
Litewskiego,[w:] Lituano-Slavica Posnaniensia, Studia Historica, VI, 1994, s. 100-107.
27 Liczył on 6 ksiąg liturgicznych oprawionych w złoto i drogie kamienie, 129 starych rękopisów i 74
„nowych”, 6 rękopisów greckich i tylko dwa druki. Wiek później w 1650 r. w bibliotece unickiej było 477 druków, w tym wiele ksiąg polskich (Stryjkowski, Kochanowski, Rej, Herburt itd.) zaś po książki wysyłano do Gdańska i Warszawy (zakup 51 ksiąg). Archeograficzieskij Sbornik Dokumientow, t. 9, Wilno 1878, s. 52-55, 202-205.
tokołów Jednoty Litewskiej, księgozbiory zborowe i prywatne, nie tylko ministrów, ale i bakałarzy, pełniły ważną rolę w szkolnictwie i w działalności kalwinów na tere-nie ziem litewsko-ruskich28. Z powodu rozdzielenia nakładu 500 egzemplarzy Knigi Nobaznistos w języku litewskim (Kiejdany 1653) pomiędzy 5 dystryktów Jednoty, można przypuszczać, iż większe biblioteki były w Wilnie (kalwińska i luterańska) oraz w Kiejdanach, Słucku, Birżach, Zabłudowie.
Rozwój piśmiennictwa oraz import książki z Zachodu i Korony29spowodował zwiększenie liczby użytkowników i właścicieli książek zwłaszcza w języku polskim.
Od połowy XVII w. było to modne również w Moskwie. Atrakcyjność książki zależała również od działalności cenzury. Na przykład katolickie indeksy prohibitów (1603-1617) zawierają ok. 30% nazwisk oraz tytułów książek wydanych w oficynach W. Ks. Litewskiego i szereg innych sprowadzanych z zagranicy30. O znaczeniu piśmiennictwa świadczy fakt przedstawienia przez posła carskiego Aleksego Michajłowicza Puszkina na dworze królewskim w Warszawie w 1649 r., czterech ustępów z książek, które lekceważąco odnosiły się do osoby cara i żądania usunięcia tych ksiąg z rynku czytelniczego31.
Osiągnięcia w zakresie piśmiennictwa jego roli w procesie asymilacji kulturowej oraz w podtrzymywaniu odrębności etnicznych zarówno na polu nauki, jak i literatury w dobie pełnego Baroku i jego schyłku, na całym wielonarodowym terenie nie zostały do tej pory opracowane, zwłaszcza znaczny dorobek pisarzy jezuitów, pisarzy unitów oraz prawosławnych Rusinów. Udało się uzupełnić liczbę pisarzy „polskich Rusinów”
na podstawie słownika Jana Dalibora Wagilewicza (Iwana Wahylewicza 1811-1866),
28 Jak np. ks. Kosteckiego na 350 złotych polskich, w 1623 r. W 1617 r. postanowiono, iż każdy zbór miał posiadać Biblię Brzeską, Nowy Testament, dwie Postylle oraz dwie książki „do posługi w j.
litewskim”. Zbiór Pomników Reformacji Kościoła Polskiego i Litwskiego, Spis Synodów Jednoty Litewskiej 1611-1913, [w:] Monumenta Reformationis Polonica et Lithuanicae, seria IV, Wilno 1913-1915, s. 38, 40.
29 W końcu XVI w. było kilkunastu sprzedawców książki, a np. księgarnia wileńska Kazimierza Wierz-bowskiego w połowie XVII w. oferowała 1070 tytułów psałterzy, modlitw, żywotów św., gramatyk, dzieł filozofów itd. M. Łopaciński, Materiały do dziejów rzemiosła w Wielkim Księstwie Litewskim, Warszawa 1946, s. 8-10, 27; M. Łowmiańska, Wilno przed najazdem moskiewskim 1655 r., Wilno 1929, s. 97.
30 Była to prawie wyłącznie literatura protestancka, polemiczna oraz świecka typu satyr i opowieści ludowych. Z. Celichowski, Polskie indeksy ksiąg zakazanych, [w:] Archiwum do dziejów literatury i oświaty, t. X., 1904, s. 35-46.
31 Były to cztery ustępy z książki: J.A. Gorczyna, Pamięć o cnotach, szczęściu i dziełach Władysława IV, Kraków 1648; 12 ustępów z: E. Wasenberga, Gestorum Vladislai, Gedanii 1643, dwa ustępy z kazania J. Cieciszewskiego, Wojna zborowska szczęśliwie dokończona, Warszawa 1649 i 12 ustępów z książki, które poseł Puszkin zakupił w Warszawie: O życiu Władysława króla, Samuela Twardowskiego (1649), L. Kubala, Wojna moskiewska 1654-1655, Warszawa 1910, s. 405, przyp. 12 do rozdz. VII.
co najlepiej ilustruje zjawisko synkretyzmu kulturowego. Polegał on na czerpaniu z kultury greckiej, łacińskiej, ruskiej, polskiej i zachodnioeuropejskiej i wpłynął nie tylko na tok nauczania w Akademii Mohylańskiej w Kijowie aż do lat 20. XVIII w., ale również polegał na przekazywaniu Rosji tego fenomenu kulturowego – kultury zachodniej w piśmiennictwie religijnym, historycznym, satyrze, liryce, dramacie itd.
Ci pisarze byli dwu- i trójjęzyczni (język polski, ruski, łacina). Na przykład Symeon Połocki uczeń Łazarza Baranowicza z Akademii Mohylańskiej wprowadził wiersz sylabiczny do literatury rosyjskiej. Wybrawszy Moskwę i obronę prawosławia, jako posiadacz ok. 500 książek z różnych dziedzin wiedzy, w tym w języku łacińskim, w tym 1/5 stanowiła polskie, był nauczycielem na dworze carskim. Baranowicz,
Ci pisarze byli dwu- i trójjęzyczni (język polski, ruski, łacina). Na przykład Symeon Połocki uczeń Łazarza Baranowicza z Akademii Mohylańskiej wprowadził wiersz sylabiczny do literatury rosyjskiej. Wybrawszy Moskwę i obronę prawosławia, jako posiadacz ok. 500 książek z różnych dziedzin wiedzy, w tym w języku łacińskim, w tym 1/5 stanowiła polskie, był nauczycielem na dworze carskim. Baranowicz,