Społeczna charakterystyka powiatu

5.1.1. Kapitał społeczny i aktywność kulturalna mieszkańców

Kapitał społeczny to „ogół norm, sieci wzajemnego zaufania, lojalności, poziomych sieci zależ-ności w danej społeczzależ-ności”10 lub, mówiąc najprościej, poziom gotowości ludzi do wzajemnego ufania sobie i współpracy. We współczesnych naukach społecznych oraz ekonomii przyjmuje się, że kapitał ten ma równie wielkie znaczenie co kapitał finansowy; w kontekście sytuacji współczes-nej Polski podkreśla się, że odpowiednie zasoby kapitału społecznego są niezbędne do dalszego, stabilnego rozwoju kraju po tym, jak przez pierwsze dekady po transformacji Polacy intensywnie inwestowali w samych siebie – a zwłaszcza w swoje wykształcenie. Do kluczowych mierników poziomu kapitału społecznego należy poziom zaufania do innych ludzi, zainteresowania życiem danej społeczności oraz aktywności w organizacjach pozarządowych. Czy mieszkańcy powiatu pruszkowskiego skłonni są do ufania innym ludziom? Czy interesują się lokalnymi sprawami? Czy współdziałają ze sobą na rzecz dobra wspólnego w organizacjach pozarządowych?

Pod wieloma względami związanymi z  kapitałem społecznym powiat pruszkowski w  sposób korzystny odbiega od przeciętnej sytuacji w Polsce. Poziom zaufania społecznego w powiecie pruszkowskim osiąga wyjątkowo wysoki odsetek: 61% mieszkańców uważa, że większości

lu-dzi można ufać. W grupie „ufających” nieznacznie więcej było osób młodszych oraz w średnim

wieku. Warto podkreślić, że odsetek mieszkańców tak uważających jest wyjątkowo duży w po-równaniu do reszty kraju i innych badanych powiatów (z wyjątkiem powiatu giżyckiego). Przyjmuje się, że wskaźnikiem poziomu zaufania społecznego jest także sposób postrzegania re-lacji międzyludzkich przez mieszkańców w ich gminie. Większość mieszkańców powiatu (60%) uważa, że w ich gminach przeważa poczucie solidarności i dbałość o dobro wspólne nad nie-ufnością, ostrożnością i  interesem prywatnym (28%). Bliższa analiza pokazuje, że osoby młod-sze częściej niż osoby starmłod-sze postrzegają relacje między mieszkańcami ich gmin w kategoriach solidarności i dbałości o dobro wspólne. Nie widać większych różnic w tym zakresie pomiędzy kobietami a mężczyznami, istotną zmienną jest natomiast wykształcenie: im jest ono wyższe, tym wyższe jest przekonanie o przewadze solidarności i dobra wspólnego na terenie gminy. Podobną zależność można odnotować w odniesieniu do sytuacji ekonomicznej badanych. Osoby, które w badaniu oceniły, że ich sytuacja materialna jest na tyle dobra, że pieniędzy wystarcza im na wszystkie wydatki, a część mogą odłożyć, częściej postrzegają relacje na terenie ich gmin w ka-tegoriach poczucia solidarności i  dbałości o  dobro wspólne (68%), niż ci, którym na co dzień środków nie wystarcza nawet na najpilniejsze potrzeby (44%).

Jednakże zmienną w największym stopniu warunkującą opinie mieszkańców na temat stopnia solidarności w ich JST był typ gminy. Zamieszkujący gminy wiejskie wyraźnie częściej niż pozostali uważali, że w ich gminie nieufność i interes prywatny przeważają nad dbałością o dobro wspólne mieszkańców.

Rysunek 16. Poziom zaufania społecznego na terenie gmin w opinii mieszkańców

Źródło: Badanie gospodarstw domowych, kwestionariusz dorosłej ludności, N=680. Przeważa nieufność, ostrożność i interes prywatny Przeważa poczucie solidarności i dbałość o dobro wspólne Trudno powiedzieć 100% 80% 60% 40% 0% 20% Pozostałe Gmina wiejska Razem 17% 73% 46% 41% 14% 12% 10% 28% 61%

Próbując wyjaśnić tę różnicę, można wskazać na fakt, że w gminach miejskich mieszkańcy częściej korzystają z dóbr publicznych udostępnionych na wspólnej przestrzeni (place, parki), natomiast w  gminach wiejskich mieszkańcy częściej poruszają się w  obrębie przestrzeni prywatnej (pry-watne pola, ogrodzone domostwa i gospodarstwa). W efekcie – im większa miejscowość, tym większa ilość relacji z obcymi ludźmi i istotniejsza rola zaufania do innych osób.

Na niski poziom kapitału społecznego w gminach wiejskich wpływać może także fakt, iż

miesz-kańcy gmin wiejskich mniej uwagi poświęcają sferze publicznej. Ilustruje to poniższy wykres. Rysunek 17. Zainteresowanie sprawami gminy wśród mieszkańców

Źródło: Badanie gospodarstw domowych, kwestionariusz dorosłej ludności, N=680.

Na poziom kapitału społecznego istotny wpływ może mieć także poziom zakorzenienia miesz-kańców w lokalnej tkance społecznej. Duży odsetek mieszmiesz-kańców powiatu stanowią ci,

któ-rzy zamieszkują tereny powiatu dopiero w pierwszym pokoleniu. Rodzice 46%

mieszkań-ców nie mieszkali w najbliższej okolicy, a aż 38% mieszkańmieszkań-ców nie mieszka na terenie powiatu dłużej niż 24 lata. Pozostałe osoby, wywodzące się z tych terenów, to przede wszystkim osoby młode oraz zamieszkujące gminy wiejskie.

Podobnie ponad 50% przedstawicieli władzy uchwałodawczej zamieszkuje teren powiatu do-piero od pierwszego pokolenia (wyjątek stanowią gminy Piastów – 87,5% radnych wskazało, że ich rodzice mieszkali na terenie gminy, Nadarzyn – rodzice 78% radnych mieszkali w gminie, oraz Pruszkowa, gdzie mieszkali rodzice 75% badanych radnych).

Taka sytuacja to wynik wysokiego w  porównaniu do innych badanych powiatów dodatniego salda migracji, związanego z szybkim rozwojem miejscowości wokół Warszawy. Przeprowadzone badania jakościowe z przedstawicielami JST pokazują, że miejscowości powiatu pruszkowskiego

Bardzo się tym interesuję W ogóle się tym nie interesuję

Raczej się tym nie interesuję

Trudno powiedzieć Raczej się tym interesuję

100% 80% 60% 40% 0% 20% 79% 67% 86% 11% 12% 15% 5% 9% 2% 5% 1% _3% 3% 2% 1% Pozostałe Gmina wiejska Razem

stanowią atrakcyjne miejsce do zamieszkania ze względu na to, że ceny nieruchomości są niższe niż w stolicy, otoczenie przyrodnicze jest przyjemniejsze, a komunikacja z Warszawą jest na do-brym poziomie, co umożliwia ludziom codzienne dojazdy do pracy.

Tak, pół godziny około, to nam daje, przede wszystkim to, że mamy dużo terenów do za-gospodarowania, i  to zarówno pod względem mieszkaniowym, jak i  pod względem przemysłowym czy usługowym, więc mamy dużo firm, w tej chwili do nas przybywa dużo nowych, w związku z tym są nowe miejsca pracy tworzone. Jednocześnie to są bardzo atrak-cyjne tereny, bo mamy bardzo zieloną, ładną gminę i bardzo dużo ludzi z Warszawy ucieka, kupują u nas działki i się budują, tak że jest duży przyrost. Nie tylko to, że deweloper buduje wielkomieszkaniowe powierzchnie, ale indywidualnie bardzo dużo domków się buduje, przybywa dzieci, więc to są nasze atuty. Mamy do zaoferowania właśnie ładne tereny, bliskość Warszawy, dobrą komunikację. (Przedstawiciel JST)

Jednak jest to poza Warszawą, jest to taki azyl. A trudność, jeśli chodzi o dojazd do Warsza-wy, tam gdzie główne miejsca pracy, znaczy dużo tych miejsc pracy, załóżmy, jest, więcej niż na tym terenie, nie jest tutaj jakąś dużą barierą. Gmina też cały czas dba o to, żeby tutaj tych mieszkańców czy firm przybywało, poprzez poprawianie komunikacji właśnie z Warszawą.

(Przedstawiciel JST)

Z badań wynika też, że dla samorządów istotnym problemem jest wysoki odsetek osób wśród ludności napływowej, które nie są na stałe zameldowane na terenie gmin powiatu pruszkow-skiego. Wielu mieszkańców nie odprowadza podatków w miejscu zamieszkania, co powoduje, że gminy ponoszą koszty obecności tych obywateli na swoim terenie, a nie mają z tego tytułu żadnych zysków. W znaczący sposób wpływa to także na procesy planowania polityki oświatowej w gminach, co zostanie szerzej omówione w dalszej części raportu.

Uważam, że największą bolączką jest to, że trudno jest planować cokolwiek na terenie gmi-ny, jeżeli większość z ludzi, którzy zamieszkują, nie wiemy, czy są zameldowani.

(Przedsta-wiciel JST)

Przeprowadzone badania ilościowe pokazują jednak, że trend ten powoli się zmienia – niemal 90% badanych deklaruje, że rozlicza się z podatku dochodowego w lokalnym urzędzie skarbo-wym, tyle samo badanych płaci na tym terenie lokalne podatki. Jest to odsetek wyższy niż na przykładw powiecie sokólskim czy Świnoujściu. Z kolei niższy odsetek badanych (95%), w po-równaniu do innych badanych powiatów ziemskich, deklaruje, że są zameldowani na stałe na terenie gminy. Pozostałe dane dotyczące zakorzenienia także wskazują, że tendencja ta może

przeprowadzki do innej gminy. Jest to zdecydowanie istotny potencjał do tworzenia kapitału

społecznego, szczególnie w połączeniu ze względnie wysokim poziomem wykształcenia

miesz-kańców i znacznym poziomem kapitału kulturowego mieszmiesz-kańców, opisanego niżej.

W chwili obecnej w powiecie pruszkowskim można jednak zauważyć niski poziom

pomosto-wego kapitału społecznego, rozumianego jako suma inicjatyw i aktywności mieszkańców

po-dejmowanych na rzecz społeczności lokalnej. Bardzo niewielu (1,9%) mieszkańców powiatu zade-klarowało przynależność do stowarzyszenia czy organizacji pozarządowej działającej na lokalnym obszarze. W przypadku radnych z powiatu i gmin ten odsetek wzrasta już do 51%, przy czym są to w większości organizacje działające na rzecz rozwoju gminy (30%), sportu (28%) lub kultury (20%). Ci względnie nieliczni mieszkańcy powiatu pruszkowskiego angażujący się w działalność poza-rządową najczęściej zajmują się kulturą, sportem, funduszami unijnymi oraz szeroko rozumianą działalnością na rzecz rozwoju gminy. Nieco częściej zaangażowanie w  działalność społeczną deklarują trzydziestolatkowie. Możliwym wytłumaczeniem niskiego zaangażowania w działania organizacji trzeciego sektora, przy jednoczesnej coraz to zwiększającej się liczbie takich organi-zacji na terenie powiatu (ogółem jest ich 258), jest brak czasu związany z większą dynamiką życia w obszarze aglomeracji warszawskiej,a często także konieczność dojazdu do pracy w Warszawie, ale także, jak zostanie to pokazane w rozdziale 7, aktywna rola instytucji kulturalnych na terenie powiatu.

Można więc zauważyć, że w powiecie pruszkowskim występują dobre warunki do rozwoju

kapitału społecznego (wysoki poziom zaufania społecznego, gotowość do „zapuszczenia

ko-rzeni”), lecz na chwilę obecną jego poziom nie jest zbyt wysoki. Jak zobaczymy dalej, mieszkańcy powiatu koncentrują swoją aktywność w większym stopniu wokół swoich indywidualnych zain-teresowań.

Mimo deklarowanego niskiego zaangażowania w inicjatywy lokalne życie kulturalne w powie-cie zdaje się kwitnąć, a mieszkańcy wykazują się wysokim poziomem kapitału kulturowego. W powiecie pruszkowskim występuje najniższy spośród wszystkich badanych powiatów odsetek osób, które nie przeczytały w ostatnim roku żadnej książki (25%) oraz najwyższy tych, które prze-czytały od 4 do 5 książek (18%). Mieszkańcy powiatu pruszkowskiego częściej niż mieszkańcy pozostałych powiatów korzystają z oferty wydarzeń kulturalnych. Najczęściej badani chodzą do kina (18% mieszkańców chodzi do kina raz na kwartał) oraz uczestniczą w festynach publicznych i imprezach lokalnych (15% czyni to raz na pół roku, aż 38% raz w roku lub rzadziej). W powiecie pruszkowskim na tle innych badanych powiatów wyższy jest także udział mieszkańców w kul-turze wysokiej – 25% przynajmniej raz w  roku chodzi do teatru/opery. Realizację takich zain-teresowań mieszkańców umożliwia charakter powiatu znajdującego się w obrębie aglomeracji warszawskiej.

Badanie uwidoczniło też wysoki poziom informatyzacji mieszkańców powiatu – 78% bada-nych (spośród 601 przedstawicieli dorosłych mieszkańców powiatu) posiada dostęp do Internetu, co znacząco przewyższa średnią dla kraju (ok. 60%), niemal 67% ma w domu komputer przenośny, a 47% komputer stacjonarny. Można oczekiwać, że te wskaźniki będą stopniowo ulegać zmianie. Dostęp do Internetu jest bowiem bardziej powszechny wśród młodszych respondentów: zgod-nie z deklaracjami posiada go zgod-niemal 100% badanych między 20. a 29. rokiem życia. Z badania gospodarstw domowych wynika ponadto, że jest on znacznie bardziej powszechny w rodzinach z dziećmi w wieku szkolnym niż wśród mieszkańców powiatu ogółem: w 87% badanych gospo-darstw z Internetu korzystają właśnie uczniowie.

W przypadku powiatu pruszkowskiego możemy zaobserwować dość typową dominację

ak-tywności o charakterze indywidualnym (uczestnictwo w kulturze), ewentualnie ograniczających

się do bliskiego grona przyjaciół i rodziny, nad zaangażowaniem w szersze życie społeczne (zdiag-nozowany niski poziom pomostowego kapitału społecznego). Wydaje się to być spowodowane stosunkowo niskim poziomem zakorzenienia – wielu mieszkańców to wciąż osoby relatywnie nowe w powiecie. Biorąc pod uwagę jednak także inne wskaźniki – wysoki kapitał zaufania, wykształcenie, zamożność, uczestnictwo w kulturze – daje się zaobserwować spory potencjał rozwojowy w tym obszarze.