Termin „podział cyfrowy” (digital divide) spopularyzował w 1995 roku dziennikarz „New York Timesa” – Gary Andrew Poole – w cyklu artyku-łów poświęconych programom internetyzacji szkół amerykańskich. Temat rozwinęli rok później Jonathan Webber i Amy Harmon na łamach „Los Angeles Times” w artykule Daily Life’s Digital Divide. Od momentu swo-jego powstania, koncepcja podziału cyfrowego związana jest bezpośred-nio z rozwojem informacyjnych sieci komputerowych. W szerszym ujęciu pojęcie podziału cyfrowego odnosi się do:
nierównego dostępu do internetu;
t t
różnic w jakości połączeń technicznych i serwisu informacyjnego;
t t
częstotliwości użytkowania sieci;
t t
wiedzy potrzebnej do szukania informacji;
t t
zdolności do oceny jakości informacji;
t t
funkcji zróżnicowania zastosowań, czyli celu korzystania z internetu
t t
oraz
stopnia oficjalnej kontroli sieci.
t t
Do najczęściej wskazywanych konsekwencji nierównego dostępu do internetu należą:
zróżnicowanie szans na rynku pracy;
t t
zróżnicowanie możliwości zdobycia wykształcenia;
t t
zróżnicowanie dostępu do informacji publicznej i pomocy społecznej;
t t
nierówna partycypacja w dialogu politycznym (zob. DiMaggio et al.
t t
2001: 308–309) 1.
W połowie lat 90. XX wieku pojawiły się pierwsze, ogólne badania „śro-dowiska internetowego”, których celem było m.in. oszacowanie liczby inter-nautów, określenie najczęściej używanych usług internetowych oraz analiza dynamiki rozwoju sieci. Od początku istnienia sieci w Polsce, podstawowe informacje o internautach gromadzone są przez Narodową Akademicką Sieć Komputerową (NASK). Według NASK, w grudniu 1995 roku oficjalnie do sieci podłączonych było w Europie około 23 084 komputerów. Do września następnego roku liczba ta wzrosła prawie dwukrotnie – do 44 165. W tym czasie w Polsce, znajdowało się 1,34% wszystkich komputerów podłączonych do sieci w Europie w 1996 roku 2. Natomiast w lutym 1997 roku, RIPE Ho-stcount szacował liczbę hostów w Polsce na 57 000 3, a w roku 1999 liczba ta wzrosła do przeszło 160 000 4. W 2002 roku podłączonych do sieci było ponad 500.000 hostów 5. Przyjmując standardowe założenia stowarzyszeń sieciowych, że na jeden przyłączony do sieci komputer przypada średnio 10 użytkowników, szacunkowa liczba korzystających z sieci w Polsce w 2002 roku przekraczała 5 mln ludzi 6. Na tle krajów Europy Zachodniej, Polska zajmuje odległe miejsce w rankingu internetyzacji (tabela 36).
Z pierwszych badań TNS OBOP dotyczących internetyzacji wynika, że odsetek osób (w przedziale wieku 15 i więcej lat) kiedykolwiek korzystają-cych z sieci – w roku 1997 – wynosił w Polsce około 5% 7. Zgodnie z ogólną tendencją obserwowaną na świecie, od tego czasu liczba osób mających do-stęp (oraz korzystających) sukcesywnie wzrastała (w Polsce średniorocznie o 4,5%). W 1999 roku odsetek korzystających z internetu wzrósł z około 7% do przeszło 10% 8. Pod koniec kolejnego roku (2000) – Ipsos-Demoskop
1 W tym ujęciu wielu badaczy utożsamia skutki podziału cyfrowego z samym procesem informatyzacji. Dodajmy, że proces informatyzacji może mieć różne „oblicza technolo-giczne”, i w tym sensie rozwój sieci komputerowych jest „tylko” jednym z wielu możli-wych wskaźników stopnia podziału cyfrowego.
2 http://www.winter.pl/internet/hosts.html
3 http://www.winter.pl/internet/w184.html
4 http://www.wsp.krakow.pl/papers/trzebinia.html
5 http://www.webstyle.pl/cms.php/ws/netopedia/ecommerce/internet
6 Zgodnie z wynikami badań TNS OBOP, Polska zaliczana była w 2002 roku do krajów o najniższym stopniu penetracji sieci (do 20%), podobnie jak Argentyna, Bułgaria, Węgry, Meksyk, Serbia czy Rumunia. Czechy weszły do grupy średniej, wraz z Estonią, Wielką Brytanią, Włochami, Malezją, Hiszpanią czy Turcją (20–40%). Najwyższą penetrację sieci (powyżej 55%) – obok USA – mają Australia, Irlandia, Korea Południowa, Kanada, Belgia, Singapur, Tajwan i kraje skandynawskie; http://www.tns-global.pl/centrum/zal/ news/TNSOBOP_%20InterbusIX-pelen.doc
7 Podaję odsetki dotyczące wszystkich, którzy odpowiadali, że kiedykolwiek korzystali z internetu. Należy podkreślić, że informacje te są ogólniejsze w stosunku do liczby internautów, czyli osób korzystających przynajmniej raz w miesiącu z sieci.
8 Jak wynika z informacji publicznej TNS OBOP, podstawą procentowania w badaniu Interbus jest liczba osób (w całej populacji) w wieku 15 i więcej lat.
Tabela 36. Odsetki osób mających dostęp oraz korzystających z internetu w wybranych
krajach Unii Europejskiej w roku 2002
Kraj % użytkowników Razem (N) % mających dostęp Razem (N)
Szwecja 67 1999 78 1998 Dania 62 1506 76 1505 Finlandia 56 2000 76 2000 Holandia 56 2364 73 2362 Austria 54 2257 67 2238 Wielka Brytania 45 2052 57 2052 Belgia 44 1899 67 1896 Irlandia 40 2046 66 2041 Francja 37 1503 50 1502 Słowenia 36 1519 79 1517 Włochy 30 1207 53 1203 Portugalia 30 1511 38 1510 Czechy 27 1360 46 1352 Polska 24 2110 39 2107 Hiszpania 22 1729 35 1722 Węgry 19 1685 46 1679 Grecja 13 2566 26 2540 Ogółem (N) 16 589 42 359 23 336 39 330 Chi-square 6091,604 p=.000 4261,872 p=.000 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ESS.
oszacował odsetek użytkowników na 14% (w tym samym okresie TNS OBOP podawał informację o 17% użytkowników sieci w Polsce).
W roku 2002 nastąpił przełom w badaniach środowiska internetu; poszerzono bloki pytań dotyczące formy i częstości korzystania z sieci. Jednym z takich badań jest badanie NetTrack, prowadzone regularnie od początku 2002 roku przez firmę SMG/KRC. Zgodnie z jego wynikami, od stycznia 2002 do marca 2004 roku liczba korzystających z sieci wzrosła z 19,72% do 23,3% (w przedziale wieku 15–75 lat) 9. Blisko połowa bada-nych korzystała z internetu w domu, jedna czwarta (25%) w pracy, 30,7% w szkole lub na uczelni, 11,9% u znajomych, a 19,4% w kawiarniach inter-netowych 10. W tym samym czasie, według TNS OBOP (badanie Interbus) odsetek korzystających z internetu wzrósł z 23% do 29%, co przekłada się (według szacunków TNS OBOP), w przeliczeniu na populację Polaków w wieku 15 lat i więcej, na 7 141 740 osób 11.
W roku 2005 Główny Urząd Statystyczny opublikował raport, z któ-rego wynika, m.in., że w lipcu 2004 roku 31% gospodarstw domowych w miastach miało dostęp do internetu, na wsi odsetek ten wynosił tylko 15%. W sumie GUS oszacował odsetek gospodarstw domowych, które mają techniczny dostęp do sieci na 26%. Oprócz miejsca zamieszkania, czyn-nikami, które miały istotny wpływ na posiadanie dostępu, były dochody oraz obecność dzieci. „Pośród gospodarstw o dochodach poniżej 1440 zł miesięcznie tylko 12% miało możliwość dostępu do internetu. Odsetek ten był ponad dwa razy większy i wynosił 30% dla grupy o dochodach między 1441 a 3360 zł. Wśród gospodarstw z przedziału dochodowego 3361–7200 zł miesięcznie dostęp do sieci posiadało 54% (GUS 2005: 3). W najbogatszych gospodarstwach w Polsce odsetek ten sięgał 70%. Do podobnych wniosków dochodzimy, analizując dane z badań sondażowych. Już wstępna statysty-ka postatysty-kazuje, że zjawisko podziału cyfrowego jest silnie uwarunkowane strukturalnie, w tym sensie, że dostęp oraz korzystanie z sieci zależą od takich czynników społeczno-demograficznych jak wykształcenie, wiek, miejsce zamieszkania czy wykonywany zawód.
9 Badanie NetTrack realizowane jest metodą ciągłą. Łącznie w każdym miesiącu przeprowadzanych jest 8000 wywiadów na ogólnopolskiej próbce losowej w wieku 15–75 (http://firma.interia.pl/badania/internet?inf=434071).
10 Dla porównania, z badań TNS OBOP dla tego samego okresu wynika, że z inter-netu korzysta – w domu 42%, w pracy 28%, u rodziny/znajomych 26%, na uczelni lub w szkole 34%, w kafejkach internetowych 27% – badanych (http://www2.obop.com.pl/ images/Informacje/IP31-02.doc).
11 Bez dokładniejszych informacji o metodzie badania, sposobie procentowania i rodzaju pytania trudno powiedzieć, które szacunki są rzetelniejsze. W tej sytuacji można zało-żyć przedział estymacji, z dolną granicą wyników najniższych, uzyskanych przez daną firmę, i górną dla najwyższych z innej firmy, dla analogicznego okresu.
Podobnie jak w przypadku wielu innych zjawisk społecznych, tak w przy-padku podziału cyfrowego trudno jednoznacznie stwierdzić, jakie są jego przyczyny oraz w jakiej mierze proces informatyzacji wpływa zwrotnie na struktury warunkującejego pojawienie się – czy je utrwala, czy zmienia? Najprościej tę sytuację można określić cybernetycznym pojęciem „sprzę-żenia zwrotnego”, a zilustrować uproszczonym przykładem ekonomicznym. Na początku okresu, w którym pojawia się jakaś innowacja, na przykład internet, przedsiębiorcy mający większe zasoby kapitałowe, mogą szybciej wykorzystać właściwości nowego medium w grze o uzyskanie przewagi konkurencyjnej, dzięki czemu osiągną potencjalnie większe zyski. Gdy nasycenie nową technologią jest duże, a koszty dostępu do niej relatywnie niskie, efekt przewagi konkurencyjnej stopniowo zanika, następuje zmia-na, która znamionuje kolejne fazy rozwoju danej gospodarki. W nowym środowisku, w cyberprzestrzeni, pojawiają się już inne ważne atrybuty gry konkurencyjnej, liczy się wiedza, twórczość oraz zasoby informacyjne, rola kapitału własnego oraz środków produkcji natomiast maleje. Oczywiście nadal obowiązuje zasada „wszystko można kupić”, niemniej jednak nie tłumaczy ona spektakularnych bankructw ani błyskotliwych karier ma-łych firm internetowych, takich jak dwuosobowa Google.
Analogicznie do analizy podziału cyfrowego pomiędzy społeczeństwa-mi czy makroregionaspołeczeństwa-mi światowyspołeczeństwa-mi, w odniesieniu do indywidualnych zachowań ludzi powstaje pytanie, czy na fakt korzystania z sieci mają wpływ cechy strukturalne, to znaczy takie, które w ramach danego sys-temu społecznego dzielą ludzi na pewne kategorie, to znaczy pozostające ze sobą w ściśle określonych relacjach elementy struktury danego systemu społeczno-ekonomicznego. Bez głębszego wchodzenia w teorie struktury społecznej, do analizy tego problemu wybrałem podstawowe cechy róż-nicujące poszczególne jednostki oraz grupy społeczne we współczesnych społeczeństwach. Dla porządku można je podzielić na dwie zasadnicze kategorie: cechy demograficzne – przeważnie przypisane – oraz cechy społeczno-ekonomiczne. Na początek sprawdziłem, w jakiej mierze podział cyfrowy związany jest z cechami społeczno-demograficznymi oraz czy pokrywa się z podziałami występującymi na rynku pracy.
W tabeli 37 zamieszczone są wyniki analizy regresji logistycznej, w któ-rej zmienną wyjaśnianą jest korzystanie z internetu. Opracowany model wyjaśnia prawie 48% wariancji zmiennej „korzystanie z sieci”, co świadczy o jego dużej trafności eksplanacyjnej. Oprócz płci wszystkie uwzględnione w modelu cechy społeczno-demograficzne istotnie różnicują szanse korzy-stania z internetu. Ciekawym wynikiem jest, niezależny od wykształce-nia, wpływ inteligencji na szanse korzystania z sieci. Generalnie, szansę, że dana osoba będzie używać internetu podwyższają: większa liczba lat