Społeczny portret sołtysów

Starszy mężczyzna z dużymi wąsami, posiadający własne gospodarstwo rolne – to stereotypowy obraz sołtysa, który nie znajduje potwierdzenia w wynikach badań prowadzonych w 2012 roku. Wśród przebadanych sołtysów 55% to mężczyźni, a 45% to kobiety. Najczęściej sołtysami zostają osoby w wieku 45–54 lata (40,6%), ponad 90% z nich mieści się w przedziale wieku 25–64 lata. Wykształcenie do-minujące wśród sołtysów to średnie (42,5%) oraz zasadnicze zawodowe (36,3%), wykształceniem wyższym magisterskim i licencjackim może się pochwalić 12,5%, z wykształceniem poniżej zasadniczego zawodowego jest 8,7% badanych. Niestety 55% sołtysów nie korzysta z poczty elektronicznej, 45% osobiście korzysta z e-mai-la. Nieco ponad połowa (56%) to właściciele gospodarstwa rolnego, 44% sołtysów nie posiada gospodarstwa rolnego. Spośród sołtysów, którzy mają gospodarstwo rolne, 27,4% ma gospodarstwo do 4,99 ha, 47,6% gospodarstwo od 5 do 19,9 ha, a 25,0% to właściciele gospodarstwa od 20 do 150 ha. Jako główne źródło utrzyma-nia wskazują po około 30% dochody z rolnictwa i emeryturę lub rentę, reszta soł-tysów deklaruje inne dochody z pracy najemnej poza rolnictwem. Przedsiębiorców wśród sołtysów było tylko 8%. Prawie 90% sołtysów/sołtysek ma współmałżonka.

Jak zostali sołtysami? Funkcja sołtysa nie jest dziedziczona – 57% sołtysów nie ma nikogo w najbliższej rodzinie, kto był lub jest sołtysem, 43% sołtysów odpowiedzia-ło, że ktoś z rodziny był lub jest sołtysem, co piąty sołtys odpowiedział, że jeden z rodziców pełnił funkcję sołtysa. We wsiach, w których pełnią funkcję sołtysów, urodziło się i mieszka 65%, pozostała część sołtysów urodziła się gdzie indziej, ale obecnie mieszka we wsi, w której jest sołtysem. Dla większości sołtysów (71%) jest to ich kolejna kadencja na tym stanowisku, 29% pełni tę funkcję po raz pierw-szy. Bycie sołtysem przynosi wiele satysfakcji – 95% jest zadowolonych z pełnionej funkcji, a tylko 5% nie jest zadowolonych z faktu bycia sołtysem. Do instytucji lub organizacji ważnej dla rozwoju gminy należy 40% sołtysów lub członków rady so-łeckiej, 60% nie należy do żadnej organizacji. Blisko co trzeci (29%) sołtys nie wie, czy gmina należy do LGD, 57% sołtysów twierdzi, że gmina należy do LGD, 14%

twierdzi, że gmina nie należy do LGD.

Rozwój gminy determinowany jest wieloma czynnikami. Zwykli mieszkańcy wsi często mówią, że to tylko problem ilości pieniędzy, bo jak się ma pieniądze, to moż-na wszystko zrobić. Powszechne przekomoż-nanie panujące moż-na wsi, że wszystko możmoż-na kupić za pieniądze, jest dużym uproszczeniem, którego nie podzielają sołtysi. Żeby przekonać się, jakie czynniki wpływają na rozwój gminy, zapytano o to sołtysów.

Podkreślić należy, że pytanie to było tzw. pytaniem otwartym bez narzuconej kafete-rii odpowiedzi. W tabeli 10 znajdują się wyniki odpowiedzi ujęte w kategorie wspól-ne dla wszystkich badanych aktorów życia społeczwspól-nego na obszarach wiejskich.

Ta b e l a 10. Opinie sołtysów na temat czynników mających wpływ na rozwój gminy (w %)

Jakie są trzy najważniejsze czynniki mające wpływ na rozwój gminy? Ogółem

Kapitał społeczny 40,6

Zarządzanie i administracja 32,6

Kapitał ekonomiczny 27,5

Uwarunkowania gospodarcze 26,3

Infrastruktura 23,2

Możliwość pozyskania funduszy zewnętrznych 18,2

Położenie 18,2

Walory turystyczne 15,1

Działalność oświatowa i kulturalna 13,2

Sytuacja zewnętrzna 3,2

Inne 3,1

Procenty nie sumują się do stu, ponieważ respondenci mogli wskazać więcej niż jeden czynnik.

Źródło: Badania własne.

Najczęściej wymienianym czynnikiem wpływającym na rozwój gminy był ka-pitał ludzki, który wraz z kategorią odpowiedzi zarządzanie i administracja lokuje mechanizmy rozwoju wewnątrz lokalnej społeczności. Na drugim miejscu są takie kategorie odpowiedzi, jak kapitał ekonomiczny, uwarunkowania gospodarcze, in-frastruktura, możliwość pozyskania funduszy z zewnątrz, co można by przypisać czynnikom egzogennym. Należy zaznaczyć, że dla sołtysów i mieszkańców wsi po-jęcie kapitału ekonomicznego najczęściej rozumiane jest jako pieniądze, które gmi-na dostaje od państwa. Czasami w rozmowie z sołtysami możgmi-na było odnieść wra-żenie, że budżet gminy składa się ze środków, które trafi ają do niego z Brukseli lub Warszawy, ewentualnie ze stolicy województwa. Kiedy zapytano sołtysów, który z wymienionych czynników uważają za najważniejszy, to sytuacja ulega odwróce-niu. Należy również dodać, że gdyby analizować tylko pierwsze odpowiedzi, jakie padały na to pytanie, to rozkład odpowiedzi pokrywa się z wynikami znajdującymi się w tabeli 11.

Proces rozwoju w ocenie wiejskich elit – osiągnięcia i paradoksy różnych wzorów zachowań 95

Ta b e l a 11. Najważniejszy czynnik mający wpływ na rozwój gminy w opinii sołtysów (w %)

Który z wymienionych czynników uważa Pan/Pani za najważniejszy? Ogółem

Kapitał ekonomiczny 16,3

Uwarunkowania gospodarcze 16,8

Kapitał społeczny 15,0

Możliwość pozyskania funduszy zewnętrznych 11,3

Zarządzanie i administracja 10,6

Infrastruktura 10,0

Położenie 6,3

Walory turystyczne 3,8

Działalność oświatowa i kulturalna 1,8

Inne 1,3

Trudno powiedzieć 6,8

Ogółem 100,0

Źródło: Badania własne.

Jako najważniejsze czynniki mające wpływ na rozwój gminy wymieniane są czynniki egzogenne. Często sołtysi podkreślali w trakcie wywiadów, że inwestycja w infrastrukturę techniczną na terenie gminy wymaga takich środków, że miesz-kańcy gminy bez pomocy z zewnątrz nie byliby w stanie pokryć kosztów realizacji tych inwestycji. W trakcie badań nie było ani jednego sołectwa, które by realizowało jakąś inwestycję – czy to w infrastrukturę społeczną, czy w techniczną – w oparciu o własne środki. Nawet odnowienie świetlicy wiejskiej było prowadzone dzięki do-tacjom z gminy. Bardzo charakterystyczną odpowiedzią było stwierdzenie sołtysów, że jak potrzeba kogoś do pomocy we wsi, to zawsze znajdzie się ktoś „ze swoich”. Co to znaczy „ze swoich”? Swój to taki mieszkaniec, który mieszka we wsi od dawna, od pokoleń, w odróżnieniu od mieszkańców niedawno przybyłych, w stosunku do których najczęściej stosowali określenie „nowy”. Ciekawą historię usłyszałem od sołtysa w jednej ze wsi podmiejskich na południu Polski. Wieś wspólnie z gminą wybudowała nowe boisko sportowe, ze sztuczną nawierzchnią (to nie był orlik) i po-została tylko ostatnia czynność: przykręcenie bramek. Sołtys postanowił poprosić rodziców dzieci, które przychodziły na treningi, aby pomogli przykręcić bramki.

Ku swojemu zdziwieniu usłyszał, że oni chętnie zapłacą fachowcom za wykonanie tej pracy, bo sami nie potrafi ą tego zrobić lub po prostu nie chcą takiej pracy wy-konywać. Rodzice tych dzieci to byli przede wszystkim „nowi” we wsi. Sołtys nie mógł zrozumieć, jak to możliwe, że mieszkaniec wsi nie potrafi takiej prostej pracy wykonać, a w dodatku chętnie zapłaci, żeby ktoś inny ją wykonał. Sam to podsu-mował stwierdzeniem, iż dawniej, kiedy mieszkali tam głównie rolnicy, to byłoby nie do pomyślenia. Pewnie dla części tych ojców prace monterskie byłyby zupeł-nie nowym zajęciem, którego bali się wykonywać, ale dla pozostałych oznaczałoby

z pewnością wykonywanie czynności, która – z racji zajmowanej pozycji społecz-nej (bogaty biznesmen) – mogłaby negatywnie wpłynąć na jego prestiż społeczny.

Wspomniany sołtys żalił się, że obecnie we wsi jest tak, że kiedy trzeba coś zrobić, to on już nie prosi o pomoc mieszkańców, tylko idzie „po składce”, żeby zapłacić wynajętej fi rmie, która wykona zlecone zadanie. Mechanizmy endogenne związane z indywidualnymi wszechstronnymi umiejętnościami mieszkańców i pracowitoś-cią, zapewniające rozwój tradycyjnych społeczności wiejskich, schodzą na drugi plan. Zdarza się, że wszyscy mieszkańcy wspólnie pracują na rzecz miejscowości, w której mieszkają, jednak to najczęściej są sytuacje nadzwyczajne, np. klęski ży-wiołowe. Jakie zdaniem sołtysów gmina ma problemy?

Ta b e l a 12. Najważniejsze problemy gminy w opinii sołtysów (w %)

Najważniejsze problemy gminy, które wymagają rozwiązania Ogółem

Finanse gminy 18,8

Infrastruktura techniczna 78,2

Infrastruktura społeczna 29,4

Bezrobocie 12

Gospodarka 10,7

Zarządzanie i administracja 8,7

Problemy społeczne 8,8

Migracja 2,6

Kapitał społeczny 5,6

Problemy świadomości ekologicznej 4,4

Inne 3,1

Procenty nie sumują się do stu, ponieważ respondenci mogli wymienić więcej niż jeden czynnik.

Źródło: Badania własne.

Można powiedzieć, że na pierwszym miejscu jest pewnik: infrastruktura niczna – 78% wskazań. Trudno jest ciągle wyjaśniać, dlaczego infrastruktura tech-niczna na wsi jest tak ważna. Kolejnym argumentem przemawiającym za budową infrastruktury jest to, że przez dziesięciolecia na wsi nie robiło się nic w kierunku podniesienia standardu życia. W okresie PRL-u komuniści nie inwestowali w wieś, ponieważ była ona wrogiem ideologicznym, gdyż dominowały tam prywatne ro-dzinne gospodarstwa, a to było sprzeczne z ideologią marksistowską. W wolnej Polsce po 1989 roku liberałowie nie inwestowali, ponieważ argumentowali, że nie ma pieniędzy w budżecie państwa.

Proces rozwoju w ocenie wiejskich elit – osiągnięcia i paradoksy różnych wzorów zachowań 97

Ta b e l a 13. Instytucje/osoby mające największy wpływ na rozwiązywanie problemów i podniesienie poziomu życia mieszkańców gminy w opinii sołtysów (w %)

Które instytucje/osoby, Pana(i) zdaniem, mogą przyczynić się do rozwiązania

problemów i poprawy warunków życia mieszkańców tej gminy? Ogółem

Unia Europejska 56,3

Władze państwowe 25,7

Władze wojewódzkie 33,8

Władze powiatowe 18,2

Władze gminy, wójt 76,9

Mieszkańcy tej gminy 23,1

Lokalne organizacje rolnicze 2,5

Inwestorzy zagraniczni 8,7

Lokalni przedsiębiorcy, właściciele fi rm 23,7

Lokalne organizacje społeczne, stowarzyszenia mieszkańców 6,9

Lokalna Grupa Działania 6,3

Nauczyciele, szkoła 3,8

Sołtysi 6,9

Lokalne organizacje rolnicze 2,5

Nikt 1,2

Źródło: Badania własne.

Sołtysi pomocy w rozwiązywaniu problemów i poprawy warunków życia miesz-kańców gminy szukają przede wszystkim u wójta (76,9%), ale już na drugim miejscu wymieniają Unię Europejską. Na trzecim miejscu uplasowały się władze wojewódz-kie i to można uznać za bardzo ciekawy wybór. Obecnie coraz więcej kompetencji spychanych jest na władze samorządowe. Najwięcej zadań ważnych dla rozwoju gminy koordynuje urząd marszałkowski. To w urzędach marszałkowskich koordy-nowany jest program LEADER, który ma za zadanie w sposób zrównoważony roz-wijać obszary wiejskie, głównie poprzez oddolne budowanie kapitału społecznego.