SPO£ECZNE CELE PROFILAKTYCZNE - WEZWANI DO DZIAŁANIA

MAGDALENA GO£EK

ZAPOBIEGANIE ALKOHOLIZMOWI I NARKOMANII

Polskie standardy profilaktyki uzalez´nienÂ saÎ zawarte w dwoÂch podstawowych aktach prawnych ± ustawie z dnia 26 pazÂdziernika 1982 r. o wychowaniu w trzezÂwosÂci i przeciwdziaøaniu alkoholizmowi (Dz.U. z 1982 r., Nr 35, poz. 230)¹i w ustawie z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziaøaniu narkomanii (Dz.U. z 2005 r., Nr 179, poz. 1485)². Na podstawie analizy tresÂci przedstawionych powyz´ej dokumentoÂw zostanaÎzaprezen-towane sposoby realizacji spoøecznych celoÂw profilaktycznych zwiaÎzane z zapobiega-niem alkoholizmowi i narkomanii. SzczegoÂlny nacisk zostanie poøoz´ony na podmioty odpowiedzialne za realizacjeÎ prewencyjnych celoÂw i wypøywajaÎce z nich zadania.

Przybliz´enie norm zawartych w dwoÂch aktach ustawowych wynika z faktu, z´e w Polsce ciaÎgle istnieje tendencja do traktowania zjawiska alkoholizmu i narkomanii jako rozøaÎcznych problemoÂw spoøecznych, chociaz´ wiele argumentoÂw przemawia za tym, aby traktowacÂ je nie jako wykluczajaÎce sieÎ, ale jako komplementarne. Ten-dencja ta jest jednak na tyle silna, z´e moz´e upøynaÎcÂ jeszcze wiele lat, zanim po-wstanie spoÂjna polityka walki z uzalez´nieniami (SÂwiaÎtkiewicz 2005, s. 44).

I. Podmioty powo³ane do realizacji profilaktycznych celów spo³ecznych

Dyrektywy ustawy o wychowaniu w trzezÂwosÂci. Do dziaøanÂ w zakresie przeciwdziaøania problemom alkoholowym powoøane saÎ przede wszystkim

orga-1 W dalszej czeÎsÂci tekstu ustawa z dnia 26 pazÂdziernika 1982 r. o wychowaniu w trzezÂwosÂci i przeciwdziaøaniu alkoholizmowi beÎdzie zapisywana w sposoÂb skroÂtowy ± u.p.a.

2 W dalszej czeÎsÂci tekstu ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziaøaniu narkomanii beÎdzie zapisywana w sposoÂb skroÂtowy ± u.p.n.

ny administracji rzaÎdowej i jednostki samorzaÎdu terytorialnego. Do ich podsta-wowych zadanÂ nalez´y jednak wspieranie organizacji spoøecznych, ktoÂre realizujaÎ profilaktyczne cele, oraz wspoÂødziaøanie z KosÂcioøem Katolickim i innymi kosÂ-cioøami oraz zwiaÎzkami wyznaniowymi w zakresie wychowania w trzezÂwosÂci i przeciwdziaøania alkoholizmowi (por. art. 1 u.p.a.). Integrowaniem dziaøanÂ z zakresu przeciwdziaøania problemom alkoholowym zajmuje sieÎ PanÂstwowa Agencja RozwiaÎzywania ProblemoÂw Alkoholowych. Do najwaz´niejszych zadanÂ, jakie zostaøy powierzone Agencji w latach 2006-2010, nalez´y (Narodowy Pro-gram 2007, s. 41-48):

· monitorowanie i doskonalenie panÂstwowej strategii rozwiaÎzywania problemoÂw alkoholowych wraz ze wspieraniem strategii regionalnych i lokalnych w tym zakresie;

· zwieÎkszanie dosteÎpnosÂci i skutecznosÂci pomocy terapeutycznej dla osoÂb uzalez´-nionych oraz ich rodzin;

· wdraz´anie do systemu ochrony zdrowia metod wczesnej diagnozy i kroÂtkiej interwencji wobec pacjentoÂw naduz´ywajaÎcych alkoholu;

· rozwijanie profilaktyki szkolnej, rodzinnej i sÂrodowiskowej;

· doskonalenie form pomocy psychologicznej i socjoterapeutycznej dla dzieci z rodzin alkoholowych;

· rozwijanie metod przeciwdziaøania przemocy w rodzinach alkoholowych;

· przeciwdziaøanie naduz´ywaniu alkoholu w miejscach publicznych;

· prowadzenie i wspieranie edukacji publicznej w zakresie problematyki uzalez´nienÂ od alkoholu oraz rozwijanie wspoÂøpracy mieÎdzynarodowej w tym aspekcie;

· inicjowanie i promowanie badanÂ naukowych dotyczaÎcych problemoÂw alkoholo-wych.

Dyrektywy ustawy o przeciwdziaøaniu narkomanii. Przepisy zawarte w tym akcie powszechnie obowiaÎzujaÎcego prawa roÂwniez´ obligujaÎ organy administracji rzaÎdowej i jednostki samorzaÎdu terytorialnego do zapobiegania problemom narko-tykowym (por. art. 1 u.p.n.). JednoczesÂnie normy ustawowe nakøadajaÎ obowiaÎzek realizowania zadanÂ profilaktycznych na inne podmioty. Do realizowania zadanÂ ± w zakresie okresÂlonym w ustawie ± saÎ zobowiaÎzane (art. 5.2. u.p.n.):

· przedszkola;

· szkoøy i inne jednostki organizacyjne wymienione w ustawie o systemie osÂwiaty;

· szkoøy wyz´sze;

· zakøady opieki zdrowotnej i inne podmioty dziaøajaÎce w ochronie zdrowia;

· jednostki Wojska Polskiego, Policji i Straz´y Granicznej;

· organy celne;

· jednostki organizacyjne Søuz´by WieÎziennej oraz zakøady poprawcze i schroniska dla nieletnich;

· osÂrodki pomocy spoøecznej;

· powiatowe centra pomocy rodzinie i regionalne osÂrodki polityki spoøecznej;

· sÂrodki masowego przekazu.

KoordynacjaÎ dziaøanÂ okresÂlonych w ustawie o przeciwdziaøaniu narkomanii zajmuje sieÎ Krajowe Biuro ds. Przeciwdziaøania Narkomanii (por. art. 6.1.

u.p.n.). NadrzeÎdnym zadaniem tej agendy jest opracowanie projektu Krajowego Programu Przeciwdziaøania Narkomanii oraz koordynowanie i monitorowanie jego wykonania, przy wspoÂøpracy z innymi podmiotami wøasÂciwymi do podejmowania dziaøanÂ wynikajaÎcych z opracowanego programu (por. art. 6.3. u.p.n.). Do waz´nych zadanÂ Biura nalez´y ponadto (por. art. 6.3. u.p.n.):

· inicjowanie dziaøanÂ, majaÎcych na celu ograniczenie uz´ywania sÂrodkoÂw psycho-aktywnych i sÂrodkoÂw zasteÎpczych;

· wspieranie i prowadzenie analiz oraz badanÂ naukowych;

· monitorowanie i dokonywanie okresowych ocen programoÂw profilaktycznych, leczniczych, rehabilitacyjnych i readaptacyjnych pod wzgleÎdem ich skutecznosÂci;

· organizowanie i prowadzenie szkolenÂ dla osoÂb zajmujaÎcych sieÎ profilaktykaÎ;

· udzielanie pomocy fachowej podmiotom realizujaÎcym zadania zapobiegawcze, w tym jednostkom samorzaÎdu terytorialnego oraz podmiotom prowadzaÎcym dziaøalnosÂcÂ osÂwiatowo-informacyjnaÎ, badawczaÎ, profilaktycznaÎ, leczniczaÎ, reha-bilitacyjnaÎ i reintegracyjnaÎ;

· wspoÂøpraca z profilaktycznymi organizacjami mieÎdzynarodowymi;

· prowadzenie krajowego systemu informacji o narkotykach.

Na podstawie przedstawionych dyrektyw ustawowych moz´na wysunaÎcÂ wnio-sek, z´e istnieje szerokie spektrum podmiotoÂw zobligowanych do realizowania profilaktycznych celoÂw spoøecznych polegajaÎcych na przeciwdziaøaniu uzalez´nie-niom. DzieÎki temu mogaÎ bycÂ urzeczywistniane roÂz´norodne sposoby reagowania na zjawiska spoøecznie niepoz´aÎdane i/lub szkodliwe zaroÂwno poprzez wzmacnia-nie zasoboÂw rozwojowych czøowieka, jak roÂwwzmacnia-niez´ poprzez osøabiawzmacnia-nie czynnikoÂw ryzyka zachowanÂ dewiacyjnych (SzymanÂska, Zemecka 2002, s. 5-6; Ostaszewski 2009).

II. Kierunki podejmowanych dzia³añ

Sposoby zapobiegania uzalez´nieniom w Polsce majaÎ wielowymiarowy charak-ter. SÂwiadczaÎ o tym normy ustawy antyalkoholowej i antynarkotykowej. Przeciw-dziaøanie alkoholizmowi polega na odpowiednim ksztaøtowaniu polityki spoøecznej, a w szczegoÂlnosÂci na (art. 1 u.p.a.):

· tworzeniu warunkoÂw sprzyjajaÎcych realizacji potrzeb, ktoÂrych zaspokajanie wy-klucza potrzebeÎ spoz´ywania alkoholu;

· rozwijaniu dziaøalnosÂci wychowawczej i informacyjnej;

· ustalaniu odpowiedniego poziomu i wøasÂciwej struktury produkcji oraz spoz´ycia napojoÂw alkoholowych;

· ograniczaniu dosteÎpnosÂci alkoholu;

· leczeniu oraz rehabilitacji osoÂb uzalez´nionych;

· zapobieganiu oraz usuwaniu negatywnych nasteÎpstw naduz´ywania tej substancji psychoaktywnej.

Profilaktyka narkomanii roÂwniez´ realizuje sieÎ przez odpowiednie ksztaøtowa-nie polityki spoøecznej, gospodarczej, osÂwiatowo-wychowawczej i zdrowotnej, a w szczegoÂlnosÂci przez (art. 2 u.p.n.):

· dziaøalnosÂcÂ wychowawczaÎ, edukacyjnaÎ, informacyjnaÎ i zapobiegawczaÎ;

· leczenie, rehabilitacjeÎ i reintegracjeÎ osoÂb uzalez´nionych;

· ograniczanie szkoÂd zdrowotnych i spoøecznych;

· nadzoÂr nad substancjami, ktoÂrych uz´ywanie moz´e prowadzicÂ do narkomanii;

· zwalczanie niedozwolonego obrotu, wytwarzania, przetwarzania, przerobu i po-siadania substancji, ktoÂrych uz´ywanie moz´e prowadzicÂ do narkomanii;

· nadzoÂr nad uprawami rosÂlin zawierajaÎcych substancje, ktoÂrych uz´ywanie moz´e prowadzicÂ do narkomanii.

OdnoszaÎc sieÎ do kierunkoÂw dziaøalnosÂci w zakresie przeciwdziaøania uzalez´nie-niom, nalez´y podkresÂlicÂ, z´e zaznacza sieÎ w nich kilka podejsÂcÂ: koncentracja na regulacjach prawnych, koncentracja na poziomie spoøecznym, koncentracja na poziomie jednostkowym (GasÂ 1993, s. 24-25).

Koncentracja na regulacjach prawnych polega na tym, z´e do podejmowania inicjatyw na rzecz jednostek i/lub grup zagroz´onych demoralizacjaÎ saÎ zobligowane okresÂlone podmioty.

Koncentracja na poziomie spoøecznym bazuje na zaøoz´eniu, z´e problemy w funkcjonowaniu jednostki mogaÎ bycÂ rozwiaÎzywane w wyniku spoøecznych od-dziaøywanÂ. Poz´aÎdane zmiany w zachowaniu poszczegoÂlnych osoÂb wymagajaÎ:

a) wøasÂciwej identyfikacji trudnosÂci wysteÎpujaÎcych w sÂrodowisku lokalnym, b) okresÂlenia zapotrzebowania na specyficzne dziaøania profilaktyczne, c) zastosowa-nia odpowiednich strategii zapobiegawczych, d) stworzezastosowa-nia systemu wsparcia spo-øecznego dla zachodzaÎcych zmian.

Z kolei koncentracja na poziomie jednostkowym polega na sÂwiadczeniu adekwatnej pomocy konkretnym osobom.

WielowymiarowosÂcÂ profilaktyki uzalez´nienÂ stwarza moz´liwosÂci wykorzystywa-nia roÂz´norodnych strategii, m.in. informacyjnych, edukacyjnych, inicjowawykorzystywa-nia alter-natyw, interwencyjnych i redukcji szkoÂd.

Strategie informacyjne

PodstawaÎ tego rodzaju oddziaøywanÂ jest zaøoz´enie, z´e zachowania dysfunkcjo-nalne wynikajaÎ z maøej wiedzy o mechanizmach i skutkach nieakceptowanego spoøecznie zachowania, np. picia alkoholu, palenia tytoniu, wczesnych zachowanÂ seksualnych, uz´ywania narkotykoÂw czy przejawiania roÂz´nych form agresji. ZwieÎk-szenie wiedzy w tym zakresie powinno spowodowacÂ zmianeÎ aspoøecznych i/lub antyspoøecznych postaw (SzymanÂska, Zemecka 2002, s. 29).

GøoÂwnym celem profilaktycznej dziaøalnosÂci informacyjnej jest dostarczenie rzetelnych informacji o przejawach, przyczynach i skutkach roÂz´nego rodzaju pato-logii na poziomie jednostkowym i spoøecznym, aby umoz´liwicÂ czøowiekowi doko-nywanie racjonalnego wyboru zachowanÂ (SzymanÂska 2000, s. 35).

Do najczeÎsÂciej spotykanych form profilaktycznego informowania nalez´y zali-czycÂ (GasÂ 1993, s. 26):

· kampanie medialne (radiowe, telewizyjne, internetowe, prasowe);

· spotkania informacyjne ± np. wykøady, seminaria, prelekcje;

· filmy;

· ulotki;

· broszury;

· plakaty.

Strategie informacyjne stanowiaÎ skuteczny sposoÂb oddziaøywania, gdy saÎ stoso-wane øaÎcznie z innymi formami profilaktycznej dziaøalnosÂci, poniewaz´ posiadanie wiedzy jedynie o negatywnych konsekwencjach posteÎpowania sprzecznego z nor-mami spoøecznymi nie zabezpiecza przed pojawieniem sieÎ ryzykownych zachowanÂ (SzymanÂska 2000, s. 35). Do dodatkowych warunkoÂw zwieÎkszania efektywnosÂci tego rodzaju procedury nalez´y tez´ zaliczycÂ (GasÂ 1993, s. 25-26):

· rzetelnosÂcÂ przekazywanej wiedzy;

· odpowiedni poziom ogoÂlnosÂci, poniewaz´ zbyt szczegoÂøowe dane mogaÎ stanowicÂ rodzaj instruktaz´u;

· dostosowanie informacji do poziomu wiekowego i mentalnego odbiorcoÂw.

Strategie edukacyjne

Dziaøania edukacyjne wynikajaÎ z przesøanki, polegajaÎcej na tym, z´e zÂroÂdøem zachowanÂ ryzykownych saÎ dosÂwiadczane przez czøowieka deficyty w zakresie umie-jeÎtnosÂci z´yciowych, ktoÂre z jednej strony prowadzaÎdo czeÎstych frustracji, a z drugiej uniemoz´liwiajaÎ dosÂwiadczanie sukcesoÂw. Jednostki, ktoÂre majaÎ problemy z podej-mowaniem decyzji, rozwiaÎzywaniem problemoÂw czy nawiaÎzywaniem bliskich

rela-cji z innymi, zwykle przejawiajaÎ dysfunkcjonalne zachowania. W zwiaÎzku z tym rozwijanie kompetencji interpersonalnych i umiejeÎtnosÂci przyczyniajaÎcych sieÎ do osiaÎgania z´yciowych celoÂw stanowi szanseÎ na przerwanie cyklu dewiacyjnej realizacji potrzeb (GasÂ 1993, s. 26).

Oddziaøywania edukacyjne skupiajaÎ sieÎ na wspomaganiu kompetencji z´ycio-wych osoby, gøoÂwnie takich, jak (SzymanÂska 2000, s. 39):

· budowanie adekwatnej samooceny;

· identyfikowanie, nazywanie i kontrolowanie emocji;

· zwieÎkszanie kompetencji w zakresie komunikacji interpersonalnej;

· konstruktywne rozwiaÎzywanie konfliktoÂw;

· udzielanie i otrzymywanie wsparcia;

· wyznaczanie i wytrwaøe realizowanie osobistych celoÂw;

· odraczanie gratyfikacji potrzeb;

· podejmowanie decyzji;

· radzenie sobie ze stresem;

· rozwiaÎzywanie problemoÂw.

Nalez´y podkresÂlicÂ, z´e dziaøania skoncentrowane wokoÂørozwijania umiejeÎtnosÂci psychologicznych i spoøecznych odznaczajaÎ sieÎ wyz´szaÎ skutecznosÂciaÎ niz´ podejsÂcie informacyjne, ale ich mankamentem jest dosÂcÂ kroÂtki czas trwania i sztuczne wa-runki uczenia poz´aÎdanych form posteÎpowania (SzymanÂska 2000, s. 39).

Strategie wskazywania alternatyw

Istota tego rodzaju procedur polega na zaspokajaniu potrzeby rozwoju takich osoÂb, ktoÂre mogaÎ przejawiacÂ lub przejawiajaÎ ryzykowne zachowania, poprzez ich wøaÎczanie w konstruktywne inicjatywy, np. spoøeczne, sportowe, plastyczne. Klu-czem realizowania strategii alternatyw jest zatem stworzenie warunkoÂw do zaspo-kajania potrzeby rozwoju ± m.in. uczenia kompetencji z´yciowych i podnoszenia samooceny ± w wyniku dosÂwiadczania sukcesoÂw, poszerzania zainteresowanÂ i rea-lizowania dziaøanÂ na rzecz innych. Ma to szczegoÂlne znaczenie w przypadku møo-dych osoÂb, ktoÂre dosÂwiadczajaÎ zaniedbanÂ w sÂrodowisku domowym (SzymanÂska, Zemecka 2002, s. 29).

UczestniczaÎc w alternatywnych formach aktywnosÂci w stosunku do dewiacyj-nego stylu z´ycia, jednostka moz´e rozwijacÂ potencjaøw zakresie:

· zaradnosÂci;

· dosÂwiadczania kontroli nad zachodzaÎcymi zdarzeniami;

· odpowiedzialnosÂci;

· zaufania do siebie;

· samodyscypliny;

· poczucia wøasnej wartosÂci;

· dojrzaøosÂci spoøecznej.

Warto zauwaz´ycÂ, z´e programy alternatyw odznaczajaÎsieÎ wysokaÎskutecznosÂciaÎ z tego wzgleÎdu, z´e (GasÂ 1993, s. 27; SzymanÂska 2000, s. 40): a) uczestnicy majaÎ moz´liwosÂcÂ ich ksztaøtowania, b) jest w nich wykorzystywana pozytywna presja otoczenia spoøecznego, c) konstruktywne zachowania saÎ utrwalane w døugim okresie.

Strategie interwencyjne

Celem tego sposobu dziaøania jest okresÂlenie zakresu trudnosÂci, pomoc w ich rozwiaÎzaniu oraz udzielanie wsparcia w sytuacjach kryzysowych (SzymanÂska, Ze-mecka 2002, s. 29). ¹Kryzys jest odczuwaniem wydarzenia jako trudnosÂci, ktoÂra wyczerpuje zasoby odpornosÂciowe jednostki i narusza jej mechanizmy radzenia sobie z problemamiº (James, Gilliland 2008, s. 33). Osoby dosÂwiadczajaÎ kryzysu, gdy (James, Gilliland 2008, s. 33): napotykajaÎ przeszkody w realizacji waz´nych celoÂw z´yciowych i/lub nie widzaÎ moz´liwosÂci poradzenia sobie w sytuacji trudnej, i/lub tracaÎ zdolnosÂcÂ do dziaøania i sÂwiadomej kontroli nad wøasnym z´yciem. Zatem profilaktyczne strategie interwencyjne, np. w postaci telefonu zaufania (GasÂ 1993, s. 27):

· skupiajaÎ sieÎ na zidentyfikowaniu problemoÂw jednostki oraz udzieleniu pomocy w znalezieniu konstruktywnych rozwiaÎzanÂ;

· wymagajaÎindywidualnego podejsÂcia i dostosowania metod dziaøania do konkret-nej osoby, z uwzgleÎdnieniem jej potrzeb i trudnosÂci.

Programy interwencyjne, aby byøy skuteczne, wymagajaÎ speønienia okresÂlonych warunkoÂw, gøoÂwnie profesjonalizmu i odpowiednich cech osobowosÂci jednostki udzielajaÎcej pomocy (SzymanÂska 2000, s. 40-41).

Strategie redukcji szkoÂd

Uzasadnieniem takiego sposobu posteÎpowania jest zaøoz´enie, z´e w sytuacjach, w ktoÂrych jednostki nie rezygnujaÎz zachowanÂ ryzykownych, nalez´y minimalizowacÂ zagroz´enia wynikajaÎce z pieÎtnowanego spoøecznie posteÎpowania (SzymanÂska 2000, s. 37). Strategia redukcji szkoÂd jest kierowana wyøaÎcznie do osoÂb, w stosunku do ktoÂrych zawiodøy wszelkie inne formy pomocy, np. interwencje kryzysowe, dziaøa-nia terapeutyczne i/lub resocjalizacyjne. NajczeÎsÂciej odbiorcami tej strategii saÎ jednostki borykajaÎce sieÎ z wieloletnim uzalez´nieniem, ktoÂre nie chcaÎ porzucicÂ zachowanÂ ryzykownych, mimo dosÂwiadczania ich negatywnych konsekwencji

w postaci zaburzenÂ zdrowotnych i marginalizacji spoøecznej (np. prostytucji czy zachowanÂ przesteÎpczych).

IstotaÎ redukcji szkoÂd jest zatem ochrona przed konsekwencjami zachowanÂ ryzykownych ± np. przed rozprzestrzenianiem sieÎ choroÂb zakazÂnych ± zaroÂwno osoÂb przejawiajaÎcych dysfunkcjonalne zachowanie, jak i reszty spoøeczenÂstwa (Szy-manÂska, Zemecka 2002, s. 30; SzymanÂska 2000, s. 36-37).

Oddziaøywania w ramach tej strategii mogaÎ polegacÂ na:

· terapii substytucyjnej (metadonowej);

· objeÎciu narkomanoÂw pomocaÎ medycznaÎ;

· dostarczaniu igieøi strzykawek osobom przyjmujaÎcym sÂrodki psychoaktywne w postaci iniekcji;

· rozdawaniu prezerwatyw i/lub innych sÂrodkoÂw antykoncepcyjnych.

Przedstawione powyz´ej strategie posiadajaÎ pewne cechy wspoÂlne, ale jednoczesÂ-nie odznaczajaÎ sieÎ okresÂlonaÎ specyfikaÎ. Pierwszy wspoÂlny atrybut polega na pod-kresÂlaniu proaktywnosÂci dziaøanÂ, czyli ¹wyprzedzaniuº przewidywanych proble-moÂw. Drugi wspoÂlny przymiot jest zwiaÎzany z koncentracjaÎ strategii na realizacji niezaspokojonych potrzeb, przede wszystkim na akcentowaniu odpowiedzialnosÂci za wøasne zdrowie. Trzeci wiaÎz´e sieÎ z wykorzystywaniem wiedzy z roÂz´nych dziedzin nauki, m.in. medycyny, psychologii, socjologii i prawa, czwarty zasÂ z moz´liwosÂciaÎ stosowania roÂz´norodnosÂci dziaøanÂ w stosunku do jednostki i jej otoczenia (GasÂ 1993, s. 30).

Specyfika strategii profilaktycznych polega natomiast na tym, z´e stosowa-nie kaz´dej z nich powinno uwzgleÎdniacÂ (GasÂ 1993, s. 29; SzymanÂska, Zemecka 2002, s. 30):

· ich odbiorcoÂw ± np. dzieci, møodziez´, dorosøych, rodzicoÂw, nauczycieli, lideroÂw spoøecznych, pracownikoÂw socjalnych, przedstawicieli wøadz, funkcjonariuszy Policji;

· stopienÂ ryzyka zachowanÂ dewiacyjnych ± np. strategie interwencyjne saÎ szczegoÂl-nie przydatne w stosunku do grupy podwyz´szonego i wysokiego ryzyka, infor-mowanie zasÂ o mechanizmach posteÎpowania dysfunkcjonalnego, zwieÎkszanie umiejeÎtnosÂci spoøecznych czy tez´ stwarzanie alternatyw znajduje szerokie zasto-sowanie na wszystkich poziomach profilaktyki.

III. Zaanga¿owanie spo³eczeñstwa w profilaktykê uzale¿nieñ

Przeciwdziaøanie problemom zwiaÎzanym z uz´ywaniem substancji psychoaktyw-nych w Polsce ma charakter makro- i mikrosystemowy. Wskazuje na to zaroÂwno

Narodowy Program Profilaktyki i RozwiaÎzywania ProblemoÂw Alkoholowych na lata 2006-2010 (2007), jak roÂwniez´ Krajowy Program Przeciwdziaøania Narkoma-nii na lata 2006-2010 (Dz.U. z 2006 r., Nr 143, poz. 1033).

1. Specyfika profilaktyki uzale¿nieñ na poziomie kraju

Do najwaz´niejszych zaøoz´enÂ realizacyjnych w zakresie zapobiegania alko-holizmowi na tym poziomie nalez´y przede wszystkim (Narodowy Program 2007, s. 6-11):

· ksztaøtowanie polityki trzezÂwosÂciowej o charakterze makrospoøecznym (m.in.

w resorcie zdrowia, edukacji, pracy i polityki spoøecznej, sprawiedliwosÂci, obro-ny narodowej, spraw wewneÎtrzobro-nych) i na poziomie mikrospoøeczobro-nym (woje-woÂdzkim i gminnym);

· wspieranie dziaøalnosÂci jednostek panÂstwowych, samorzaÎdowych i organizacji pozarzaÎdowych, ktoÂre realizujaÎ zaøoz´enia programu;

· koordynowanie wspoÂødziaøania podmiotoÂw publicznych, organizacji pozarzaÎdo-wych i grup samopomocopozarzaÎdo-wych w zakresie realizacji wspoÂlnych zadanÂ profilak-tycznych.

Realizacja gøoÂwnego celu Krajowego Programu Przeciwdziaøania Narkomanii, jakim jest ograniczenie uz´ywania narkotykoÂw i wynikajaÎcych z niego problemoÂw spoøecznych oraz zdrowotnych, zostaøa przewidziana w latach 2006-2010 w pieÎciu obszarach (Dz.U. z 2006 r., Nr 143, poz. 1033):

· profilaktyki;

· leczenia, rehabilitacji, ograniczania szkoÂd zdrowotnych i reintegracji spoøecznej;

· ograniczenia podaz´y;

· wspoÂøpracy mieÎdzynarodowej;

· badanÂ i monitoringu.

Wymienione powyz´ej obszary zapobiegania narkomanii powinny bycÂ realizo-wane na poziomie makrospoøecznym (poprzez zobligorealizo-wane do tego ministerstwa i podporzaÎdkowane im podmioty) i mikrospoøecznym (przy udziale jednostek samorzaÎdu terytorialnego).

2. Specyfika profilaktyki uzale¿nieñ na poziomie województwa Do dziaøanÂ, jakie Narodowy Program Profilaktyki i RozwiaÎzywania ProblemoÂw Alkoholowych zobowiaÎzaøsamorzaÎdy wojewoÂdzkie, nalez´y m.in. (2007, s. 66-67):

· wspieranie realizacji gminnych programoÂw profilaktycznych;

· prowadzenie szkolenÂ dla osoÂb zaangaz´owanych w dziaøania profilaktyczne i na-prawcze, w szczegoÂlnosÂci dla:

± koordynatoroÂw gminnych programoÂw,

± czøonkoÂw gminnych komisji rozwiaÎzywania problemoÂw alkoholowych,

± pracownikoÂw punktoÂw konsultacyjnych,

± przedstawicieli søuz´b bioraÎcych udziaøw dziaøaniach zapobiegawczych ± poli-cjantoÂw, pracownikoÂw socjalnych, osoby zatrudnione w wymiarze sprawied-liwosÂci oraz przedstawicieli søuz´by zdrowia, systemu osÂwiaty i kultury fi-zycznej;

· wspomaganie dziaøanÂ dotyczaÎcych ewaluacji wojewoÂdzkich i gminnych progra-moÂw profilaktycznych oraz prowadzenia szkolenÂ z zakresu ich promocji;

· wspieranie rozwoju usøug terapeutycznych dla osoÂb uzalez´nionych i ich rodzin;

· zwieÎkszanie dosteÎpnosÂci pomocy terapeutycznej i rehabilitacyjnej dla møodziez´y z problemem alkoholowym ± m.in. poprzez uruchomienie wojewoÂdzkiej placoÂw-ki realizujaÎcej program terapii uzalez´nienÂ dla nastolatkoÂw;

· promowanie dziaøanÂ zmierzajaÎcych do ograniczenia zjawiska picia alkoholu przez kobiety w ciaÎz´y ± m.in. w wyniku uruchomienia specjalistycznego systemu konsultacyjnego dla rodzicoÂw i opiekunoÂw dzieci z zespoøem FAS (ang. fetal alcohol syndrome ± alkoholowym zespoøem pøodowym);

· zwieÎkszanie pomocy terapeutycznej i rehabilitacyjnej w stosunku do uzalez´nio-nych, ktoÂrzy przebywajaÎ w placoÂwkach karnych;

· wdraz´anie metod wczesnej diagnozy i kroÂtkiej interwencji wobec naduz´ywajaÎ-cych alkoholu pacjentoÂw podstawowej opieki zdrowotnej;

· wspieranie rozwoju nowoczesnych programoÂw profilaktycznych i socjoterapeu-tycznych w sÂrodowisku szkolnym i rodzinnym oraz w gminach wiejskich i maøych miastach;

· wspomaganie lokalnych systemoÂw przeciwdziaøania zjawisku przemocy domowej w rodzinach alkoholowych;

· inicjowanie i uczestnictwo w ogoÂlnopolskich i regionalnych kampaniach eduka-cyjno-informacyjnych;

· systematyczne prowadzenie badanÂ dotyczaÎcych wzoroÂw konsumpcji alkoholu oraz monitorowanie postaw i zachowanÂ spoøecznych wobec problemoÂw alkoho-lowych;

· wspieranie programoÂw realizowanych przez instytucje i podmioty pozarzaÎdowe zajmujaÎce sieÎ rozwiaÎzywaniem problemoÂw alkoholowych oraz sÂrodowisk wzajem-nej pomocy.

Normy ustawowe (por. art. 9 u.p.n.) obligujaÎ roÂwniez´ do opracowania woje-woÂdzkiego programu przeciwdziaøania narkomanii, ktoÂry z jednej strony powinien uwzgleÎdniacÂ rodzaje dziaøanÂ zawartych w programie krajowym, a z drugiej stanowicÂ czeÎsÂcÂ strategii wojewoÂdzkiej w zakresie polityki spoøecznej. Organ wykonawczy

samorzaÎdu wojewoÂdztwa powinien przede wszystkim udzielacÂ pomocy merytorycz-nej i finansowej podmiotom realizujaÎcym zadania objeÎte wojewoÂdzkim programem i wspoÂødziaøacÂ z innymi organami administracji publicznej w przeciwdziaøaniu narkomanii.

3. Specyfika profilaktyki uzale¿nieñ na poziomie gminy

Gminne programy rozwiaÎzywania problemoÂw alkoholowych powinny w latach 2006-2010 koncentrowacÂ sieÎ na szesÂciu kierunkach dziaøalnosÂci (Narodowy Pro-gram 2007, s. 67-71).

Kierunek 1.: ZwieÎkszanie dosteÎpnosÂci pomocy terapeutycznej i rehabilita-cyjnej dla osoÂb uzalez´nionych od alkoholu. Zmiany w tym zakresie powinny bycÂ osiaÎgnieÎte przez takie formy oddziaøywanÂ, jak:

· wspieranie placoÂwek lecznictwa odwykowego (ambulatoryjnych i stacjonarnych);

· podnoszenie kwalifikacji i rozszerzanie zespoøoÂw terapeutycznych;

· finansowanie dodatkowych programoÂw;

· szkolenia personelu w zakresie wsteÎpnego diagnozowania zjawiska przemocy w rodzinie;

· rozwijanie bazy lokalowej i wyposaz´enia placoÂwek;

· tworzenie nowych placoÂwek lecznictwa odwykowego;

· opøacanie kosztoÂw powoøania biegøych orzekajaÎcych w sprawie uzalez´nienia;

· dofinansowanie zajaÎcÂ prowadzonych w klubach abstynenckich;

· tworzenie i finansowanie punktoÂw konsultacyjnych.

Kierunek 2.: ZwieÎkszanie pomocy psychospoøecznej i prawnej rodzinom dotknieÎtym problemem alkoholowym. W urzeczywistnianiu tego celu waz´ne zna-czenie posiadajaÎ takie procedury, jak:

· zobowiaÎzanie do podjeÎcia leczenia odwykowego;

· pomoc dla dorosøych czøonkoÂw rodziny z problemem alkoholowym;

· wsparcie psychologiczne i socjoterapeutyczne dla dzieci z tego typu rodzin;

· wspieranie dziaøalnosÂci sÂwietlic socjoterapeutycznych, w tym roÂwniez´ podnosze-nie kompetencji wychowawcoÂw w zakresie pracy z dzieckiem z rodziny alkoho-lowej;

· przeciwdziaøanie zjawisku przemocy w rodzinie.

Kierunek 3.: Prowadzenie dziaøalnosÂci informacyjnej i edukacyjnej. W tym wzgleÎdzie waz´ne znaczenie posiada realizacja nasteÎpujaÎcych zadanÂ:

· wdraz´anie metody wczesnej diagnozy i kroÂtkiej interwencji przez lekarzy rodzin-nych;

· tworzenie zintegrowanego systemu profilaktyki ± szczegoÂlnie dla dzieci i møodziez´y;

· dziaøania na rzecz trzezÂwosÂci kierowcoÂw;

· wzmoz´one interweniowanie przez funkcjonariuszy Policji oraz Straz´y Miejskiej wobec spoz´ywajaÎcych alkohol w miejscach publicznych;

· zwieÎkszanie bezpieczenÂstwa na stadionach piøkarskich.

Kierunek 4.: Wspomaganie dziaøalnosÂci podmiotoÂw ± instytucji, stowarzy-szenÂ i osoÂb fizycznych ± prowadzaÎcych dziaøalnosÂcÂ profilaktycznaÎ. RealizacjeÎ tego zaøoz´enia umoz´liwia:

· powierzanie organizacjom pozarzaÎdowym realizacji zadanÂ z gminnego programu;

· wspomaganie rozwoju stowarzyszenÂ abstynenckich, np. poprzez finansowanie realizowanych zadanÂ;

· wspieranie ruchoÂw samopomocowych ± m.in. AA, Al-Anon, DDA;

· wspoÂøpraca profilaktyczna z KosÂcioøem katolickim i innymi zwiaÎzkami wyzna-niowymi.

Kierunek 5.: Interweniowanie w sytuacji naruszania norm ustawowych, np.

w zakresie reklamy napojoÂw alkoholowych czy zakazu ich sprzedaz´y maøoletnim.

Kierunek 6.: Wspieranie zatrudnienia socjalnego ± przede wszystkim po-przez organizowanie i finansowanie centroÂw integracji spoøecznej oraz wspomaganie przedsieÎwzieÎcÂ, majaÎcych na celu przeciwdziaøanie wykluczeniu osoÂb uzalez´nionych i ich rodzin.

Do zadanÂ wøasnych gminy nalez´y takz´e uchwalenie i realizacja gminnego programu przeciwdziaøania narkomanii. Najwaz´niejsze z nich to (art. 10 u.p.n.):

· zwieÎkszanie dosteÎpnosÂci pomocy terapeutycznej i rehabilitacyjnej dla osoÂb uza-lez´nionych i z grupy ryzyka;

· udzielanie wsparcia psychospoøecznego oraz prawnego rodzinom dotknieÎtym problemem uzalez´nienia;

· prowadzenie dziaøanÂ profilaktycznych w zakresie informacyjnym, edukacyjnym oraz szkoleniowym;

· wspomaganie dziaøanÂ instytucji, organizacji pozarzaÎdowych i osoÂb fizycznych, ktoÂre majaÎ søuz´ycÂ rozwiaÎzywaniu problemoÂw narkotykowych;

· udzielanie pomocy spoøecznej osobom uzalez´nionym i ich rodzinom, zwøaszcza dotknieÎtym zjawiskiem uboÂstwa i wykluczenia spoøecznego.

Nalez´y wyrazÂnie podkresÂlicÂ, z´e Krajowy Program Przeciwdziaøania Narkomanii w latach 2006-2010 preferuje takie kierunki dziaøanÂ, ktoÂre majaÎna celu inicjowanie dziaøanÂ profilaktycznych w sÂrodowisku lokalnym (Dz.U. z 2006 r., Nr 143, poz.

1033).

Kierunek 1.: Wspieranie rozwoju lokalnej polityki antynarkotykowej.

Tym, co w sposoÂb szczegoÂlny powinno cechowacÂ lokalne strategie profilaktyczne, jest roÂz´norodnosÂcÂ dziaøanÂ, ich integracja oraz udziaøroÂz´nych grup spoøecznych.

Zaangaz´owanie wspoÂlnot ze sÂrodowiska lokalnego ± rodziny, szkoøy, grupy roÂwiesÂ-niczej, saÎsiadoÂw, sÂrodowiska zawodowego, grup samopomocowych ± decyduje

o skutecznosÂci zapobiegania uzalez´nieniom, poniewaz´ ich obecnosÂcÂ w realizowanych programach odwoøuje sieÎ do najbardziej elementarnej idei, jakaÎ jest nabywanie umiejeÎtnosÂci wspoÂøz´ycia spoøecznego w naturalnych warunkach socjalizacyjnych.

Przedstawiona prawidøowosÂcÂ decyduje wieÎc o tym, z´e administracja rzaÎdowa po-winna przede wszystkim wspomagacÂ lokalnaÎ politykeÎ przeciwdziaøania narkomanii poprzez:

· popularyzowanie wiedzy;

· wskazywanie moz´liwosÂci rozwiaÎzywania problemoÂw;

· inicjowanie nowatorskich projektoÂw na szczeblu regionalnym i gminnym;

· prowadzenie szkolenÂ z zakresu konstruowania autorskich oddziaøywanÂ prewen-cyjnych.

Kierunek 2.: Podnoszenie jakosÂci lokalnych programoÂw profilaktycznych.

Z punktu widzenia skutecznosÂci realizowanych zadanÂ waz´ne jest, aby byøy one:

a) dopasowane do potrzeb ich odbiorcoÂw, b) prowadzone przez wyspecjalizowanaÎ kadreÎ realizatoroÂw, c) zabezpieczone finansowo, d) monitorowanie pod kaÎtem ich celowosÂci, racjonalnosÂci, wykonalnosÂci, ekonomicznosÂci, kompleksowosÂci oraz wewneÎtrznej spoÂjnosÂci, czyli atrybutoÂw gwarantujaÎcych wysokaÎ efektywnosÂcÂ pro-gramoÂw zapobiegajaÎcych problemom narkotykowym.

SkutecznosÂcÂ dziaøalnosÂci zapobiegawczej na poziomie lokalnym zalez´y wieÎc w duz´ym stopniu od wdraz´ania standardoÂw jakosÂci urzeczywistnianych projek-toÂw. Tego rodzaju standardy dotyczaÎ m.in. (Perez i in. 2003, s. 62-78):

· projektowania programoÂw na podstawie wiedzy o czynnikach ryzyka i czynni-kach chroniaÎcych przed uzalez´nieniem oraz na podstawie modeli teoretycznych,

W dokumencie WEZWANI DO DZIAŁANIA (Stron 68-200)