Niniejszy aneks krótko podsumowuje realizacj% pierwszego zadania. Zainicjowa!o zorganizowane 25 pa(dziernika 2012
• spotkanie robocze w którym udzia! wzi%li m.in.: prorektor UJ ds. rozwoju prof.
dr hab. Maria—Jolanta Flis; prorektor UJ ds. bada" naukowych i funduszy strukturalnych prof. dr hab. Stanis!aw Kistryn, dr hab. Maria Próchnicka prodziekan Wydzia!u Zarz#dzania i Komunikacji Spo!ecznej UJ, mgr +ukasz Mesek (Jagiello"ska Bibliotek Cyfrowa), mgr +ukasz Kocój (dyrektor Wydawnictwa UJ), dr Piotr Prokopowicz, dr Alek Talkowski (Centrum Cyfrowe), dr Piotr Wasilewski oraz dr Matuesz Klinowski. Podczas spotkania zaprezentowali$my ogóln# koncepcj%
projektu oraz wys!uchali$my opinii zaproszonych go$ci. By!y one dla nas wa&ne i przygotowa!y do rozmów z przedstawicielami Wydzia!ów i jednostek UJ, uwra&liwiaj#c tak&e na odmienne problemy wynikaj#ce z polityki otwarto$ci w obr%bie poszczególnych dyscyplin naukowych. Nast%pnie rozpocz%li$my
• seri! spotka" z przedstawicielami i przedstawicielkami wybranych wydzia#ów UJ oraz Towarzystwem Doktorantów UJ.
W spotkaniach udzia! wzi%li: prof. dr hab. Anna +ebkowska, Prodziekan Wydzia!u Polonistyki; dr hab. Jaros!aw Górniak, Dziekan Wydzia!u Filozoficznego; dr hab.
Maria Próchnicka, Prodziekan Wydzia!u Zarz#dzania i Komunikacji Spo!ecznej;
prof. dr hab. Andrzej Warczak, prof. dr hab. Jaros!aw Koperski, dr hab. Zdzis!aw Golda, dr hab. Jerzy Zachorowski, prof. UJ, dziekani Wydzia!u Fizyki, Astronomii i Informatyki Stosowanej; mgr Maria Paw!owska szefowa Biblioteki Wydzia!u Fizyki,
Astronomii i Informatyki Stosowanej; dr hab. El&bieta Górska, prof. UJ, Dziekan Wydzia!u Filologicznego; dr hab. Andrzej Elimes, Prodziekan Wydzia!u Chemii;
prof. dr hab. Bogdan Szlachta, dr hab. Andrzej Dudek, prof. UJ Dziekani Wydzia!u Studiów Mi%dzynarodowych i Politycznych; prof. dr hab. Jan *wi%ch, Dziekan Wydzia!u Historycznego; prof. dr hab. Wojciech Froncisz, Dziekan Wydzia!u Biochemii, Biofizyki i Biotechnologii; prof. dr hab. Zdzis!aw Mach, Pe!nomocnik Rektora UJ ds. wspó!pracy mi%dzynarodowej oraz mgr Karolina Duka!a, prezes Towarzystwa Doktorantów UJ.
Wi%kszo$' propozycji przedstawionych naszym rozmówcom (patrz punkty II-V Raportu) zosta!a przyj%ta przychylnie, pojawi!y si% jednak rozmaite uwagi i w#tpliwo$ci. Opinie podzielili$my na dwie grupy: te podzielaj#ce za!o&enia polityki otwarto$ci oraz te wyra&aj#ce w#tpliwo$ci dotycz#ce otwarto$ci w nauce.
Osobn#)kwesti#, która pojawia!a si% podczas ka°o z naszych spotka" jest sposób funkcjonowania Wydawnictwa UJ. Z tego powodu jednostce tej po$wi%cimy osobny akapit.
W pierwszym przypadku odnotowali'my wysokie zainteresowanie system licencji creative commons. Nasi rozmówcy w wi%kszo$ci przypadków zgadzali si%
z koncepcj# upowszechnienia dorobku naukowego UJ dzi%ki w!#czeniu wyników bada" prowadzonych na naszej uczelni do domeny publicznej. Szczególnym przypadkiem s# nauki fizyczne, gdzie tzw. otwarty dost%p funkcjonuje od lat 80. ub.
wieku w postaci obiegu preprintów, których repozytoria dzia!aj# w sposób ca!kowicie otwarty. Pojawia!y si% tak&e g!osy, &e otwarta digitalizacja zasobów uczelni b%dzie sprzyja' szybkiemu rozpowszechnieniu rezultatów bada" oraz ich weryfikacji. Podnoszono ponadto argument wzrostu cytowalno$ci oraz rozpoznawalno$ci tekstu/autora, który swobodnie udost%pnia swoje teksty umieszczaj#c je online. Z naszych rozmów wynika, &e s#) to jednak dzia!ania nieskoordynowane tzn. poszczególni pracownicy korzystaj# z rozmaitych repozytoriów takich jak academia.edu lub scribd.com tworz#c indywidualne konta.
Prowadzi to niestety do rozproszenia dorobku uczelni, a w konsekwencji badanie te nie pracuj# na popularno$' Uniwersytetu. Okazuje si%, &e s!abo znanym i rozpoznawalnym jest macierzyste repozytorium UJ — Jagiello"ska Biblioteka Cyfrowa. Przy tej okazji pojawi!y si% g!osy sugeruj#ce, &e dodanie przez pracownika UJ dokumentu do bazy JBC powinno umo&liwi' szybki eksport danych
bibliograficznych na potrzeby takie jak parametryczna ankieta jednostki naukowej lub pracownika. Trwaj#ca integracja systemów informatycznych UJ jest szans#) na realizacj%) tego postulatu, wymaga jednak zwi%kszonej pracy i nak!adów finansowych.
Nasi rozmówcy zwrócili tak&e uwag% na dwie wa&ne kwestie. Po pierwsze istnieje du&e zapotrzebowanie na szkolenia dla pracowników i doktorantów, przybli&aj#ce zasady publikowania prac naukowych na otwartej licencji. Pozwol# rozwia' w#tpliwo$ci oraz przedstawi' korzy$ci wynikaj#ce z udost%pniania dorobku w domenie publicznej. Po drugie, uczelnia posiada) wykwalifikowan#) kadr% (zw!.
bibliotekoznawców, naukoznawców oraz polonistów o spec. edytorskiej), których wiedza oraz umiej%tno$ci mog# w znacz#cy sposób wspomóc te dzia!ania. Pojawi!y si%)przy tej okazje propozycje, aby premiowa' pracowników, którzy decyduj# si% na udost%pnianie wyników prowadzonych bada": dzia!ania takie mia!yby charakter zach%caj#cy, a nie przymuszaj#cy. Z prowadzonych przez nas rozmów wy!oni!y si%) odmienne kultury obiegu wiedzy akademickiej, które realizuj# si% poprzez: a) publikacje w czasopismach (nauki $cis!e, przyrodnicze i o &yciu), publikacje w czasopismach i monografiach (nauki spo!eczne), publikacje w monografiach (nauki humanistyczne). Nie jest to oczywi$cie zaskakuj#ce, ale wymusza stworzenie takich rekomendacji, które uwzgl%dni# t% specyfik%. Pojawi!y si%)ponadto g!osy zach%caj#ce do ca!kowitej rezygnacji z formy druku (co ma miejsce w przypadku czasopism) i przej$cie na wersj% cyfrow#. Oznacza to zmniejszenie si% roli wydawnictw (które powinny zapewni' odpowiedni# promocj%)i dystrybucj%) i przesuni%cie akcentu na proces redakcji tekstu, co zmniejsza znacz#co koszty publikowania. Prawie wszyscy nasi rozmówcy podkre$lali, &e wprowadzane zmiany powinny mie') charakter ogólnouniwersytecki. W niektórych opiniach, zw!aszcza ze strony przedstawicieli nauk humanistycznych, pojawi!y si% g!osy o potrzebie lobbingu na poziomie ministerialnym.
Podczas naszych spotka" pojawi#y si!) tak&e rozmaite w$tpliwo'ci.
Najcz%$ciej pojawiaj#c# si% kwesti# by!a obawa o naruszenia praw autorskich osobistych (np. plagiat), brak kontroli nad losem udost%pnionych materia!ów oraz wykorzystanie upublicznionych zasobów (np. sylabusów lub skryptów zaj%') przez osoby/instytucje spoza UJ. Drug#, prawdopodobnie wa&niejsz# kwesti# jest parametryczny system oceny nauki, intensywnie forsowany przez poprzednie
kierownictwo MNiSW, b%d#cy ponadto podstaw# finansowania nauki. Tym samym ponownie daje o sobie zna' problem ró&nych kultury obiegu wiedzy akademickiej.
Dla przedstawicieli cz%$ci nauk $cis!ych, chocia& sam postulat otwartego dost%pu jest przekonuj#cy, priorytetem jest publikowanie wyników bada" w czasopismach o wysokim wspó!czynniku ImpactFactor. Czasopisma te nale&# do wi%kszych koncernów wydawniczych, które nie udost%pniaj# swoich tre$ci nieodp!atnie, jednak&e publikowanie w nich jest premiowane w obecnym systemie oceny dorobku naukowego. Inaczej mówi#c, publikowanie w systemie otwartym ma sens i jest op!acalne naukowo tylko pod warunkiem, &e zasada taka stosuje si% do wszystkich uczestników debaty akademickiej (dotyczy to zw!aszcza nauk $cis!ych i przyrodniczych). W przeciwnym razie autorzy, którzy decyduj# si% upowszechnia' wyniki swoich bada" na licencji otwartej, nie uzyskuj# odpowiedniej gratyfikacji punktowej, poniewa& czasopisma o najwy&szej ocenie parametrycznej udost%pniaj#
swoje tre$ci prawie wy!#cznie odp!atnie.
Otwarto$' w nauce nie wi#&e si% jednak wy!#cznie z procesem publikowania wyników bada". Osobn#, a równie istotn#)kwesti# jest finansowanie bibliotek oraz utrzymywanie archiwów, nale&#cych do i finansowanych) przez poszczególne jednostki UJ (np. Wydzia!y). Zasoby te udost%pniane s#) cz%sto wszystkim zainteresowanym, jednak ich finansowanie przerzucane jest na konkretne jednostki uniwersytetu. W konsekwencji ponosz#) one koszty, chocia&) z ich dzia!alno$ci/
zasobów korzysta ca!a spo!eczno$' uniwersytecka. Odpowiedzi#) na ten problem powinna by' jednolita polityka finansowania zakupu, dost%pu i utrzymywania uniwersyteckich zasobów wiedzy.
Ostatni$ kwesti$, która pojawia#a si! we wszystkich rozmowach jest dzia#alno'( Wydawnictwa UJ. Na chwil%) obecn# WUJ specjalizuje si% w publikowaniu monografii, podr%czników oraz czasopism naukowych, g!ównie w obszarze nauk spo!ecznych i humanistycznych. Nasi rozmówcy zwracali uwag%) na nast%puj#ce newralgiczne aspekty wspó!pracy: wysokie koszty wydawnicze, s!aba dystrybucja, brak promocji, brak przygotowania dla obs!ugi niektórych dziedzin nauk (np. nauki fizyczne). Zasadniczym problemem wydaje si% jednak polityka wydawnictwa, które funkcjonuje na zasadach niezale&nej firmy. W przekonaniu autorów niniejszego opracowania oraz wielu naszych rozmówców Wydawnictwo UJ powinno by' narz%dziem uczelni do realizacji misji badawczej oraz kszta!towania
polityki edukacyjnej. W obecnym modelu wydawnictwo dzia!a niejako na zewn#trz uczelni (prowadzi w!asn# polityk% wydawnicz#), chocia& utrzymywane jest dzi%ki dotacjom uniwersyteckim (oraz ministerialnym). )Pojawi!y si%)tak&e o g!osy o braku wspó!pracy pomi%dzy BJ oraz JBC. Wydaje si%, &e problem ten wynika przede wszystkim z nastawienia wydawnictwa na publikacji drukowane oraz zapewnione strumienie finansowania. Nasi rozmówcy zasugerowali w tej kwestii kilka rozwi#za":
udost%pnianie cyfrowej wersji publikacji w obr%bie sieci uniwersyteckiej lub rezygnacja z wyda" papierowych na rzecz ebooków. Pojawi!y si%) tak&e bardziej radykalne g!osy sugeruj#ce, &e wydawnictwa finansowane ze $rodków publicznych, do których WUJ skutecznie naby! prawa maj#tkowe powinny by' dost%pne na zasadzie wolnej licencji. Zebrane przez nas opinie pozwalaj# na sformu!owanie kilku rekomendacji dot. dzia!alno$ci wydawnictwa:
— Wydawnictwo powinno by' narz%dziem realizacji polityki uczelni, a nie niezale&nym bytem;
— nale&y zbada' stan finansowania wydawnictwa — jakie wypracowuje zyski, ile otrzymuje dotacji, z jakich (róde!, komu p!aci za publikacje i kto p!aci jemu;
— nale&y zbada' jaki wp!yw na finanse uczelni mia!yby zmiany w wydawnictwie (pami%taj#c, &e WUJ nie ma zarabia' na uczelni%, a udost%pnia' wiedz%);
— WUJ nie powinien stosowa' polityki, która pozbawia autorów praw do rozporz#dzania w!asn# prac# — brak promocji oraz dystrybucji sprawia, &e dzie!a staj# si% faktycznie niedost%pne ju& w momencie ich wydania, a autor nie mo&e samodzielnie podj#' dzia!a" na rzecz poprawy tej sytuacji poprzez publikacj% w sieci. Sytuacja jest tym gorsza, &e mowa o badaniach i publikacjach finansowanych z zewn%trznych funduszy, a nie funduszu WUJ. Jednostka ta za faktyczne wydrukowanie rezultatów bada" prowadzonych w obr%bie uczelni przejmuje ca!o$' praw maj#tkowych do utworu. Polityka taka jest szkodliwa nie tylko dla naukowców, ale przede wszystkim uderza bezpo$rednio w sam Uniwersytet;
— nale&y zweryfikowa' cenniki i polityk% WUJ w zakresie udost%pniania rzeczy na CC. Pomimo tego, &e wydanie e-publikacji jest kilkakrotnie ta"sze, nie odzwierciedlaj# tego propozycje umów z naukowcami; wr%cz przeciwnie, jest to dodatkowo p!atna us!uga.
Na zako"czenie chcemy podkre$li', &e model OA nie jest sprzeczny z komercyjnym dzia!aniem wydawnictwa UJ. Dost%pno$' prac w sieci nie wp!ynie negatywnie na
sprzeda& pozycji, które i tak s# obecnie trudno dost%pne. Udost%pnienie zasobów WUJ mo&e jednak sta' si% narz%dziem promocji popularnych wydawnictw jak np.
t!umaczenia. Polityka OA z pewno$ci# efektywnie i trwale zwi%kszy popularno$' oraz cytowalno$' bada" prowadzonych na UJ, a tym przyczyni si%)do budowy mocnego kapita!u kulturowego naszej uczelni.