W celu opisania, czym jest stereotyp, warto przytoczyć jego liczne defi nicje obo-wiązujące w literaturze przedmiotu. Etymologicznie termin ten wywodzi się z języka greckiego, w którym stereos oznacza ‘stężały, twardy’, natomiast typos – ‘wzorzec, od-cisk’6. W większości polskich opracowań naukowych opisuje się stereotypy jako sche-matyczne, uproszczone obrazy (reprezentacje) umysłowe odnoszące się do kategorii społecznych: osób, grup lub stosunków społecznych7.
2 Dz.U. z 2009 r., nr 131, poz. 1079.
3 Dz.U. z 1999 r., nr 67, poz. 756, z późn. zm.
4 Dz.U. z 2002 r., nr 51, poz. 458, z późn. zm.
5 Dz.U. z 2009 r., nr 4, poz. 17.
6 Por. Z. Chlewiński, Stereotypy i uprzedzenia, w: Z. Chlewiński, I. Kurcz (red.), Stereotypy i uprzedzenia, Warszawa: Wydawnictwo IP PAN, 1992.
7 Por. tamże; M. Koft a, Wprowadzenie do psychologii stereotypów i uprzedzeń, w: M. Marody, E. Gucwa--Leśny (red.), Podstawy życia społecznego w Polsce, Warszawa: Instytut Studiów Społecznych UW, 1996;
Lew - rewizja.indd 170
Lew - rewizja.indd 170 2012-10-04 22:33:312012-10-04 22:33:31
171
„Czym skorupka za młodu nasiąknie...”, czyli o stereotypach dotyczących seksualności
Pojawienie się tego terminu w naukach społecznych zawdzięcza się dziennikarzo-wi Walterodziennikarzo-wi Lippmannodziennikarzo-wi, który posłużył się nim w celu opisania skłonności ludzi do spostrzegania osób czy przedmiotów „jako podobnych (czyli mających wspólne atrybuty) na podstawie ich wspólnych cech”8. Stwierdził także, iż każdy ma w głowie
„umysłowe obrazy” świata zewnętrznego, które „przypominają szablony, z pomocą których próbujemy uprościć często niejednoznaczne informacje docierające do nas z otoczenia”9. O uproszczonym obrazie rzeczywistości, który niejednokrotnie zawiera w sobie także pewne jej zniekształcenia, pisał Gordon W. Allport, wskazując, że „ste-reotyp jest wyolbrzymionym przekonaniem, skojarzonym z jakąś kategorią”10. Maria Roguszka-Klupś powołuje się na defi nicję Chałasińskiego, który twierdzi, że stereotypy
„to defi nicje ludzi, przedmiotów, stosunków i sytuacji, których dokonujemy na każdym kroku i które przekazuje tradycja społeczna”11.
W innych defi nicjach autorzy zwracają uwagę na istnienie w stereotypie aspektu uczuciowego. Stefan Baley twierdzi, iż nie ma stereotypu o charakterze neutralnym i defi niuje go jako pewną formę spostrzegania czy też ujmowania przedmiotu, gdzie forma ta wyprzedza używanie zarówno rozumu, jak i zmysłów12. O nacechowaniu emocjonalnym w stereotypie piszą również Lance K. Canon i Ezra Stotland, przyznając, iż stereotypy mogą mieć zabarwienie pozytywne, negatywne bądź neutralne. Sami jednak defi niują pojęcie jako negatywnie wartościujący schemat13.
Pewne defi nicje stereotypu ujmują zjawisko szerzej, wskazując na budowanie uproszczonego obrazu pewnych osób lub grup społecznych. W tym ujęciu stereotyp opisują Richard D. Ashmore i Frances K. Del Boca, określając go jako „zespół prze-konań na temat atrybutów pewnej grupy ludzi”14. Podobne stanowisko prezentuje Bogdan Wojciszke, pisząc, że stereotypy są „reprezentacjami jakichś kategorii ludzi, wyróżnionych na mocy kryteriów pozapsychologicznych”15. W innej publikacji autor wskazuje, iż reprezentacje te mogą być wyróżnione na podstawie określonych kryte-riów, ze względu na jakąś łatwo zauważalną cechę, która określa społeczną tożsamość członków danej grupy16. Jak pisze Magdalena Grabowska, przytaczając defi nicję autora,
I. Kurcz, Stereotypy, prototypy i procesy kategoryzacji, w: Z. Chlewiński, I. Kurcz (red.), Stereotypy i uprze-dzenia, Warszawa: Wydawnictwo IP PAN, 1992; tejże, Zmiana stereotypów: jej mechanizmy i granice, w:
M. Koft a, A. Jasińska-Kania (red.), Stereotypy i uprzedzenia. Uwarunkowania psychologiczne i kulturowe, Warszawa: Scholar, 2001; W. Łukaszewski, B. Weigl, Stereotypy stereotypu czy prywatna koncepcja natury ludzkiej? tamże; T. Mądrzycki, Deformacje w spostrzeganiu ludzi, Warszawa: PWN, 1986.
8 T.D. Nelson, Psychologia uprzedzeń, Gdańsk: GWP, 2003, s. 25.
9 Tamże, s. 25.
10 Tamże, s. 26.
11 M. Roguszka-Klupś, Przemiany pozycji społecznej kobiety pracującej zawodowo, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1975, s. 59.
12 Por. S. Baley, Wprowadzenie do psychologii społecznej, Warszawa: PWN, 1959.
13 M. Grabowska, Stereotypy płci we wczesnej dorosłości, Bydgoszcz: Wydawnictwo UKW, 2007, s. 10.
14 T.D. Nelson, dz. cyt., s. 27.
15 B. Wojciszke, Teoria schematów społecznych. Struktura i funkcjonowanie jednostkowej wiedzy o oto-czeniu społecznym, Warszawa: Wydawnictwo PAN, 1989, s. 70.
16 Por. B. Wojciszke, Człowiek w relacji z innymi, w: J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki, Gdańsk: GWP, 1999.
Lew - rewizja.indd 171
Lew - rewizja.indd 171 2012-10-04 22:33:312012-10-04 22:33:31
172
JOANNA DEC„taki rodzaj schematu jest zwykle nadmiernie uproszczony, silnie nasycony wartościo-waniem, niepodatny na zmiany i nadogólny”17.
Warto przybliżyć dwie defi nicje podsumowujące powyższe rozważania. Pierwsza jest autorstwa Tadeusza Szczurkiewicza i określa stereotyp jako „pewien względnie ustalony schemat przedstawienia sobie osób, rzeczy, sytuacji czy grup społecznych, zawierający pewne wartościowania, ale nie mający charakteru normatywnego”18. Z kolei według Henryka Pietrzaka „stereotyp jest ugruntowaną dyspozycją do interpretacji, kategoryzacji i oceny zjawisk i ludzi, mającą znamiona powszechności, która została głęboko zinternalizowana oraz oderwana od indywidualnej refl eksji poznawczej czło-wieka, przy zachowaniu kategoryzacji emocjonalnej”19.
Z przytoczonych defi nicji stereotypu można wyodrębnić pewne jego cechy wspól-ne. Defi niując i opisując, czym jest stereotyp, wielu autorów wymienia najbardziej deskryptywne właściwości stereotypów:
wyznaczanie niezmiennego sposobu widzenia i oceniania świata,
upraszczający, skrótowy charakter,
tendencyjne i stronnicze uogólnienie,
nadmierna generalizacja,
upraszczanie rzeczywistości, nieadekwatne lub przesadne jej postrzeganie,
schematyczny obraz (reprezentacja),
sztywność, trwałość, brak lub niewielka podatność na zmiany,
nietrafność, brak akuratności i adekwatności,
ubóstwo treści, trudności z weryfi kacją treści,
związek stereotypu z afektem, ładunek emocjonalny,
nasycenie wartościowaniem,
nadogólność, minimalizowanie różnic pomiędzy reprezentantami danej grupy,
werbalność,
subiektywna pewność co do poprawności treści obrazu,
nieadekwatność treści reprezentacji do rzeczywistości,
niska złożoność treści obrazu,
zawieranie niezweryfi kowanego (często fałszywego) sądu,
spójność, tendencja do agregowania w większe systemy,
społeczne podzielanie20.
W literaturze przedmiotu wyróżnia się dwa rodzaje stereotypów. Jak piszą Charles Stangor i Mark Schaller, „z jednej strony stereotypy funkcjonują w umyśle jednostki,
17 M. Grabowska, dz. cyt., s. 11.
18 T. Szczurkiewicz, Studia socjologiczne, Warszawa: PWN, 1970, s. 396.
19 H. Pietrzak, Następstwa i efekty stereotypowego postrzegania człowieka i świata społecznego, Rzeszów:
Wydawnictwo WSP, 2000, s. 81.
20 Por. M. Grabowska, dz. cyt.; E. Hilgard, Wprowadzenie do psychologii, Warszawa: PWN, 1967;
I. Kurcz, Zmiana stereotypów..., dz. cyt.; W. Łukaszewski, B. Weigl, dz. cyt.; T. Mądrzycki, Wpływ postaw na rozumowanie, Warszawa: PWN, 1974; B. Weigl, Stereotypy i uprzedzenia, w: J. Strelau (red.), Psychologia.
Podręcznik akademicki, Gdańsk: GWP, 2000.
Lew - rewizja.indd 172
Lew - rewizja.indd 172 2012-10-04 22:33:312012-10-04 22:33:31
173
„Czym skorupka za młodu nasiąknie...”, czyli o stereotypach dotyczących seksualności
z drugiej – stanowią integralną część struktury społecznej”21. Stąd wyróżnić można stereotypy indywidualne i kulturowe.
Stereotypy indywidualne odnoszą się do przekonań jednostki na temat właściwości danej grupy. Powstają podczas gromadzenia przez jednostkę wiadomości i spostrzeżeń odnoszących się do jej otoczenia społecznego, które wpływają na kształtowanie się pewnych reprezentacji cech charakterystycznych dla grup lub zjawisk społecznych poznawanych przez jednostkę. Mogą one istnieć w umysłach poszczególnych osób bez względu na to, czy są one ogólnie podzielane. Mają one wpływ na konstruowanie przez jednostkę wiedzy o otaczającym ją świecie, uczucia i zachowanie jednostki, są składową jednostkowego obrazu świata22.
Natomiast stereotypy kulturowe dotyczą opisywania rozpowszechnionych lub uniwersalnych wzorców w danej społeczności. Są elementami kultury zbiorowości, sta-nowią jeden z aspektów zbiorowej wiedzy członków danego społeczeństwa i nabierają znaczenia, jeżeli są wspólne dla danej społeczności. Ważną rolę w procesie powstawania i rozpowszechniania stereotypów zbiorowych odgrywa społeczeństwo, będąc podstawą gromadzonych reprezentacji. Istotne jest to, iż stereotypy kulturowe w danej grupie mogą się różnić jednocześnie od stereotypów indywidualnych członków tejże grupy23. Warto podkreślić, iż postrzeganie stereotypów z obu perspektyw nie wyklucza się wzajemnie, wręcz przeciwnie: stanowiska te są względem siebie dopełniające. Jak piszą Mirosław Koft a i Aleksandra Jasińska-Kania,
[…] stereotyp jest pewnym faktem społecznym – częścią kultury zbiorowości, kolektywnego systemu założeń o naturze świata społecznego przyjmowanego przez pewne grupy na temat innych grup – a zarazem jest faktem psychologicznym, przekonaniem umiejscowionym w sys-temie sądów o świecie konkretnej jednostki. […] nie możemy zrozumieć natury stereotypów, jeżeli nie uwzględnimy obu tych perspektyw jednocześnie24.