O stosunkach duszy z przyrodzeniem

P a n o w i e !

i l N " a s z a u m i e ję t n o ś ć je s t z b i o r e m u ł a m k ó w : » t a k

» s i ę w y r a ż a p r o r o k w p i ś m i e ś w i ę t e m w u n i e s i e -

» n i u g n i e w u , » n a s z a u m i e j ę t n o ś ć j e s t z b i o r e m u -

» ł a m k ó w , i n a s z e p r z e p o w i e d z e n i a , m ó w i d a l e j ,

» s ą t a k ż e o d e r w a n e m i n i e d o s t a t e c z n e m i w i d o k a - m m i « — Z e t o z d a n i e je s t p r a w d z i w e m c o do n a u ­ k i , a n a w e t n a u k i b o s k i e j , k t ó r a j e d y n i e n a to z a s ł u g u j e n a z w i s k o , i m o ż e h o j n i e n a s z e m o z o l n e w y n a g r o d z i ć t r u d y , ż a d n e j n i e p o d p a d a w ą t p l i ­ w o ś c i ja k s i ę z p o p r z e d z a j ą c y c h u w a g p o k a z u j e . — C o s i ę t y c z e p r z e p o w i e d z e ń , te s i ę ś c i ą g a j ą do u m i e j ę t n o ś c i p r z y r o d z e n i a : o l o ż w y k ł a d p o m y s ł ó w , k t ó r e z a m i e r z a m w d z i s i e j s z e j l e k c y i r o z w i n ą ć , o k a ż ę j a k d a l e c e t o w y r a ż e n i e p i s m a ś w i ę t e g o je s t g r u n t o w n e m .

W r z e c z y s a m e j , c z e m ż e są w y p a d k i n a s z y c h b a d a ń w n a u c e p r z y r o d z e n i a , k i e d y z o s l a w u j ą c n a s t r o n i e s z c z e g ó ł y , w z n o s i m y s i ę d o p e w n e j w y ­ s o k o ś c i d l a p o z n a n i a p r a w i o g a r n i e n i a i c h o g ó ­ ł u ? N i e s t e t y ! W s z y s t k i e n a s z e u s i ł o w a n i a k o ń c z ą

t

s i ę n a p r z y p u s z c z e n i a c h , m n i e m a n i a c h i d o m y ­ s ł a c h m n i e j w i ę c e j p o d o b n y c h d o p r a w d y , a z a ­ w s z e c z ą s t k o w y c h i b a r d z o o g r a n i c z o n y c h , l l e ż t o a ż d o t ą d p o k u s z e ń u m y s ł u l u d z k i e g o , n a z d a r c i e z a s ł o n y o k r y w a j ą c e j t a j e m n i c ę s i ł y o ż y w i a j ą c e j n a s k r ę p o w a n i e i ż t a k p o w i e m u s t o p j e j , u s t a w i ­ c z n i e w y m y k a j ą c e g o s i ę P r o t e u s z a n a u k i ż y c i a ! __

l l e ż t o p o s z u k i w a ń n a o d g a d n i e n i e n i e d o ś c i g ł y c h n a p i s ó w o k r y w a j ą c y c h t e n i e z m i e r n e p o k ł a d y g r o ­ b ó w , t e z w a l o n e j e d n e na d r u g i c h s z c z ą t k i p o - g r z e b n e , z k t ó r y c h s ię s k ł a d a w y w i ę d ł e c i a ł o s t a ­ r z e j ą c e j n a t u r y ! — ■ I l e ż d a r e m n y c h p r ó b na r o z ­ w i ą z a n i e t a j e m n i c y ś m i e r c i , t a j e m n i c y , k t ó r a a ż d o t ą d o p a r ł a s i ę w s z e l k i e j b i e g ł o ś c i l u d z k i e j i n i e p o z w o l i ł a p o d n i e ś ć z a s ł o n y , o k r y w a j ą c e j jej n i e ­ d o ś c i g ł e s k r y t o ś c i !

Z n a j d u j ą s i ę w p r a w d z i e p e w n e w p r z y r o d z e ­ n i u z n a k i , p e w n e o s t r z e ż e n i a , c h o c i a ż w o d d a ­ l e n i u w s k a z u j ą c e o s t a t n ie i s t a n o w c z e p r z e s i l e n i e , p r z e z k t ó r e n a w e t w p o r z ą d k u f i z y c z n y m , ż y c i e o d n i e s i e z u p e ł n e n a d ś m i e r c i ą z w j rc i ę z t w o i u w o l ­ n i s ię r a z n a z a w s z e od jej z a r a ź l i w e g o w p ł y w u : a le t e z n a k i , t e o s t r z e ż e n i a , p o m im o w a ż n o ś ć s w e g o p r z e d m i o t u i n a j w i ę k s z e n a u k o w e k o r z y ś c i , n i e d a j ą s i ę w y c z y t a ć i z r o z u m i e ć , d o p ó k i i c h n i e z b l i ż y m y d o ś w i a t ł a n a u k i w y ż s z e g o p o r z ą d ­ k u — J e ż e l i ż a d n e j n i e p o d l e g a w ą t p l i w o ś c i , ż e ś w i a t w i d o c z n y je s t e c h e m , m a t e r y a l n y m o d g ł o ­ s e m o b j a w i e n i a , c ó ż l e p s z e g o m o ż e m y u c z y n i ć , n a d z b l i ż e n i e d o s i e b i e t y c h d w ó c h o b j a w i e ń , i p o r ó w n a n i e w s p a n i a ł e g o h y m n u j e d n e g o , z o b i e ­ t n i c a m i z a p i s a n e m i p r z e z p r o r o k ó w w d r u c i e m ?

Tom L

1 6

«>

115

<»

1 1 6

<a>

Z a s i ę g n i j m y w i ę c w i a d o m o ś c i z t e j o d w i e c z n e j w y r o c z n i , z t e g o ś w i a d e c t w a n a t u r y , o c h w i l i s k o ń c z e n i a ś w i a t a , c h w i l i s t a n o w c z e j , k t ó r a p r z y ­ r o d z e n i e z m v s ł o w e o b c h o d z i ć t a k ż e b ę d z i e ja k o d z i e ń s w e g o z m a r t w y c k w s t a n i a ; d z i e ń , d o k t ó r e ­ g o zn iew y m o w n y m w z d y c h a z a p a ł e m i k t ó r y n a j ­ ż y w i e j w p i ś m i e ś w i ę t e m jest o p i s a n y .

P i s m o ś w i ę t e , s t o s o w n i e d o w y o b r a ż e n i a ja­

k i e m i e ć o n ie r n p o w i n n i ś m y , n i e m o ż e w s o b i e z a w i e r a ć a n i f i l o z o f i c z n y c h a n i p r z y r o d z o n y c h n a u k ż a d n e g o s y s t e m a t u w y p ł y w a j ą c e g o z r o z u m u ; t e n j e d e n w a r u n e k , g d y b y s i ę m ó g ł w n i e m z n a j d o w a ć , w y s t a r c z y ł b y n a z n i s z c z e n i e w n a s , w s z e l k i e j d o n i e g o u f n o ś c i , c z y b y ś m y je u w a ż a l i p o d w z g l ę ­ d e m o b j a w i e n i a , c z y n a w e t p o d w z g l ę d e m z u p e ł ­ n i e n a u k o w y m . — T a ś w i ę t a k s i ę g a z o s t a ł a n a p i ­ s a n ą n a z a s p o k o j e n i e p o t r z e b c z ł o w i e k a , k t ó r e g o u ż y w a j ę z y k a i z w y c z a j ó w — O b i e jej c z ę ś c i są z b i o r e m p i s m c a ł k o w i c i e p r a k t y c z n y c h — Z y c i e j e s t jej z a s a d ą i c e l e m — S ł o w e m je s tto z b i ó r u - s t a w p o ł ą c z o n y c h z m n ó s t w e m h i s t o r y c z n y c h i p r a w n y c h n a u k , g d z i e z a c h ę c e n i a i p o c i e c h y ł a ­ g o d z ą s u r o w o ś ć p r z e p i s ó w , o s ł o d z o n y c h r o z p a m i ę ­ t y w a n i e m p r z y s z ł o ś c i ; z k t ó r ą n a s w c i ą g ł y c h u - t r z y m u j e z w i ą z k a c h .

P i s m o ś w i ę t e o d z n a c z a s ię n a d e w s z y s t k o t e m m n ó s t w e m s z c z e g ó ł o w y c h s t o s u n k ó w i m i e j s c o ­ w y c h o k o l i c z n o ś c i , k t ó r e m i s i ę z a j m u j e z c a ł ą p r z e z o r n o ś c i ą i w s z e l k ą t r o s k l i w o ś c i ą n a j c z u l s z e j m i ł o ś c i — S k r o m n e i p o u f a ł e p o s t a c i e w j a k i e B ó g r a c z y ł p r z y w d z i a ć o b j a w i e n i e , n i e p o n i ż a j ą p o d n i e m i u k r y t e j m y ś l i b o s k i e j , o w s z e m n a d a j ą w s w e j

«> 117

w z n i o s ł e j p r o s t o c i e p i ę t n o s z l a c h e t n o ś c i ; p i ę t n o p r z y z w o i t e j , n a j w y ż s z e m u m a j e s t a t o w i d u c h a o b ­ j a w i a j ą c e g o w i e l k o ś c i , i s t a ją t y m s p o s o b e m , n i e ­ o d p a r t y m d o w o d e m je j b o s k i e g o p o c h o d z e n i a — D o d w ó c h t y l k o c z ę ś c i p i s m a ś w i ę t e g o n i e d a j ą s i ę n a p o z o r t e o g ó l n e u w a g i z a s t o s o w a ć , t o je st: z j e ­ d n e j s t r o n y d o G e n e s i s , o p i s u j ą c e g o z n a j d r o b n i e j ­ szem u s z c z e g ó ł a m i s t w o r z e n i e ś w i a t a , i s t a n o w i ą ­ c e g o j a k b y WTę g i e l n y k a m i e ń o b j a w i e n i a ; a z d r u ­ g ie j d o A p o k a l i p s i s , k t ó r e z a w i e r a n a j d r o b n i e j s z e s z c z e g ó ł y t y c z ą c e s i ę s k o ń c z e n i a ś w i a t a i m o ż e s i ę u w a ż a ć z a k a m i e ń z a w i e i - a j ą c e j s k l e p i e n i e c a ł e j b u d o w y .

T e d w i e k s i ę g i u m i e s z c z o n e n a d w ó c h k o ń ­ c a c h p i s m a ś w i ę t e g o , są j a k b y d w a o g n i w a , z a p o ś r e d n i c t w e m k t ó r y c h m o ż e m y u ją ć i p o d n i e ś ć A r k ę o b j a w i e n i a — Ś w i e c z n i k o s i e d m i u g a ł ę z i a c h , n a w e j ś c i u i w y j ś c i u p r z y b y t k u s ł o w a o b j a w i o ­ n e g o p o s t a n o w i o n y , g d y b y je g o ś w i a t ł o d o n a ­ s z y c h g r u b y c h z m y s ł ó w b y ł o d o s t ę p n e m , o b j a ­ ś n i ł b y n a m m n ó s t w o w G e n e s i s i A p o k a l i p s i s z a ­ w a r t y c h t a j e m n i c i d a ł b y p o z n a ć w s z y s t k o , co s ię w c a ł y m z b i o r z e k s i ą g ś w i ę t y c h z a w i e r a — Z r e ­ s z t ą n a w e t w t y c h d w ó c h w y j ą t k o w y c h z d a r z e ­ n i a c h , D u c h ś w i ę t y w y r a ż a s i ę z t ą s a m ą s z l a ­ c h e t n ą p r o s t o t ą , z t y m s a m y m d o w s z e l k i e g o r o ­ d z a j u o z d o b k r a s o m ó w c z y c h w s t r ę t e m .

T o p i ę t n o s t y l u M o j ż e s z o w e g o , n i e u s z ł o u w a ­ g i m i s t r z ó w k l a s s y c z o e j s t a r o ż y t n o ś c i , k t ó r z y n a p i e r w s z y c h k a r t a c h n a t c h n i o n e g o p i s a r z a , j u ż b y ­ l i p o s t r z e g l i w z ó r w y s ł o w i e n i a s ię ł ą c z ą c e g o n a j ­ w i ę k s z ą p r o s t o t ę z n a j w z n i o ś l e j s z ą g ó r n o ś c i ą —

«> 118

M n ó s t w o s t o s u n k ó w w y c h o d z ą c y c h z t y c l i d w ó c h o s t a t e c z n y c h k o ń c ó w , p r z e n i k a j ą c c a ł ą m a s sę p i ­ s m a ś w i ę t e g o , z h i e g a s i ę w n i e m i ł ą c z y z s o b ą — O n e t o n a k s z t a ł t ż y ł u k r y t y c h s i ę g a j ą w s z ę d z i e ; u d z i e l a j ą n a u k o m t e g o ż p i s m a ś w i ę t e g o w s z e l k i c h w a r u n k ó w j e d n o r o d n o ś c i , i n a d a j ą i m p o s t a ć n a j ­ w i d o c z n i e j s z e j c a ł o ś c i — I d l a t e g o w ł a ś n i e p o ­ m i m o m n o g o ś c i p i s a r z y i r o z m a i t o ś c i d z i e ł je s k ł a ­ d a j ą c y c h , n a z w a n o je k s i ę g ą n a d k s i ę g i .

N i e s p o d z i e w a j m y s i ę p r z e t o z n a l e ź ć n a u k o ­ w e g o u k ł a d u w b i b l i i — W s z y s t k o , c o s i ę t a m z a ­ w i e r a n a k o r z y ś ć u m i e j ę t n o ś c i w e w z g l ę d z i e p r z y ­ r o d z e n i a , k o ń c z y s i ę n a p e w n y c h t y l k o w y r a ż e ­ n i a c h , i n a m n ie j w i ę c e j l i c z n y c h s k a z ó w k a c h , o d s ł a n i a j ą c y c h n i e k t ó r e s k r y t o ś c i i d o z w a l a j ą c y c h d o p e w n e g o t y l k o s t o p n i a z a g ł ę b i ć s i ę w p o s i a ­ d ł o ś ć p r a w d y — U w a ż m y t u j e s z c z e , ż e c h o c i a ż S t a r y T e s t a m e n t s t a w i n a m n i e t y l k o t a k o ż y w i o ­ n y o b r a z b o g a c t w d o c z e s n e j p o m y ś l n o ś c i i n i e z m i e r ­ n e j w s p a n i a ł o ś c i p r z y r o d z e n i a , a l e n a d t o , k i e d y n i e k i e d y p o d n o s i n a w e t z a s ł o n ę r o z p o s t a r t ą n a t a ­ j e m n i c a c h ż y c i a ; z w a ż m y m ó w i ę , ż e p o m im o to w s z y s t k o , W y s ł o w i e n i a w n i m z a p i s a n e n o s z ą c e ­ c h ę r o z m y ś l n e j o s l r ó ż n o ś c i — Z d a j e s ię , z e w y r a ­ z y w y c h o d z ą c e z p o d p i ó r a je g o p i s a r z a , s ą p r z e ­ w a ż o n e i p o l i c z o n e ; p r o w a d z i o n c z y t e l n i k a w p r o s t d o c e l u , n i e d a j ą c c z a s u je g o c i e k a w o ś c i a n i z b o ­ c z y ć , a n i p r z e s t ą p i ć z a k r e s u , d o k t ó r e g o z a m i e ­ r z y ł g o d o p r o w a d z i ć — Z p o w o d u a l b o w i e m z e t k n i ę c i a s i ę z l u d a m i b a ł w o c h w a l c z e m i , w ś r ó d k t ó r y c h m i e s z k a l i ż y d z i , n a j m n i e j n i e o s t r o ż n y w t e j m i e r z e w y r a z , m ó g ł b y p o c i ą g n ą ć z a s o b ą

«> 119 «

u b ó s t w i e n i e n a t u r y , do c z e g o t a k g ł ę b o k o w k o ­ r z e n i o n a , p o s i a d a l i s k ł o n n o ś ć .

W n o w y m T e s t a m e n c i e , D u c h ś w i ę t y w r z e ­ c z a c h ś c i ą g a j ą c y c h s i ę do p r z y r o d z e n i a w y r a ż a s i ę z m n i e j s z ą i ż t a k p o w i e m o s t r o ż n o ś c i ą : je g o w t e j m i e r z e w y s ł o w i e n i a s ą s w o b o d n i e j s z e i h a r d z i e j o t w a r t e — W o g ó l n o ś c i s t o s u n k i o b j a w i e n i a z u - m i e j ę t n o ś c i a m i p r z y r o d z o n e m i n i e s t a w i ą s ię w p i ­ ś m i e ś w i ę t e m p o d p o s t a c i ą w y o b r a ż e ń z u p e ł n i e o d e r w a n y c h , w ą t e k je t y l k o w i ą ż ą c y je s t c z ę s t o n i e d o s t r z e ź o n y m ; t r z e b a go ś l e d z i ć i z a n i m w e w s z y s t k i c h je g o z w r o t a c h p o s t ę p o w a ć — M ó w i o ­ n o o k s i ą ż ę c i u a p o s t o ł ó w , ż e sa m je g o c i e ń u z d r a ­ w i a ł c h o r y c h u m i e s z c z o n y c h n a je g o p r z e j ś c i u : p o ­ w i e d ź m y t a k ż e , ż e z o g n is t e j n a d p a ń s t w e m u - i n i e j ę t n o ś c i , u n o s z ą c e j s i ę p o c h o d n i o b j a w i e n i a , w y m y k a j ą s i ę t u i ó w d z i e ja s n e p r o m i e n i e ś w i a ­ t ł a , i że p r o s t e o d b i c i e s i ę j a s k r a w e g o b l a s k u s ł o ­ w a b o ż e g o , w y s t a r c z a d o z u p e ł n e g o o b j a ś n i e n i a n a u k i p r z y r o d z e n i a — T a k , i ż t y l k o o p i e r a j ą c n a ­ s z e w t e j m i e r z e p o s z u k i w a n i a n a n i e w z r u s z o n e j p o s a d z i e o b j a w i e n i a , m o ż e m y d o j ś ć d o p o m y ś l n y c h w y p a d k ó w , i n a d a ć r o z m a i t y m c z ę ś c i o m tej o d ­ n o g i u m i e j ę t n o ś c i l u d z k i c h , w e j r z e n i e h a r m o n i j n e j c a ł o ś c i .

P o s t r z e g a l i ś m y to n i e r a z , ź e b ł ą d r a c i o n a l i - s l ó w z a l e ż y s z c z e g ó l n i e j n a o z n a c z e n i u

a priori

i s p o s o b e m b e z w z g l ę d n y m g r a n i c i c h s z t u c z n y c h u k ł a d ó w ; a n a s t ę p n i e n a r o z w i j a n i u u m i e j ę t n o ś c i

W

d a n y c h ju ż r o z m i a r a c h .

S t a w i ą o n i f i l o z o f i a w o b r ę b i ę o k r e ś l n e m s z c z u -_{c C c} p ł c m i j s w y c h n i e d o ł ę ż n y c h p o j ę ć g r a n i c a m i , i s z y ­

<e>

1 2 0

<ss>

k u j ą je j r o z m a i t e c z ę ś c i w z u p e ł n i e d o w o l n y m p o ­ r z ą d k u — T a k , i l c h o c i a ż m a j ą n a c e l u c a ło ś ć n a u ­ k i , z t e m w s z y s t k i e m m a ł o d b a j ą o p r z y z w o i t y z w i ą ­ z e k jej c z ł o n k ó w — W r e s z c i e i c h u k ł a d y p o m i m o m n i e m a n e j c e c h y n i e z m i e n n o ś c i , u l e g a j ą w s z e l ­ k i m d z i w a c t w o m i n i e s t a ł o ś c i r o z u m u : p i e r w i a ­ s t e k a l b o w i e m n i e z m i e n n o ś c i n i e je st c z ł o w i e k a u - d z i a ł e m — R z e c z s i ę m a w c a l e i n a c z e j z s y s l e m a - t e m f i z y c z n y m o p a r t y m n a p r a w d z i e ; t e n i d z i e za w z r o s t e m u m i e j ę t n o ś c i i n i e p r z e s z k a d z a n i g d y w o l n e m u je j r o z w i j a n i u s i ę p r z e z n i e w c z e s n e o - k r e ś l a n i e , k t ó r e t e m s ię z a z w y c z a j k o ń c z y , ż e o - t r ę t w i a p i e r w i a s t e k ż y w o t n y i jej c a ł o ś c i n a d a j e p o z o r t r u p a p o z b a w i o n e g o w s z e l k i e g o r u c h u .

J a k o ż ; p o n i e w a ż d u c h i d u s z a , c h o c i a ż z w i e ­ l u w z g l ę d ó w p o d l e g a j ą p o m y ł k o m , m a ją j e d n a k s p o s o b n o ś ć p o z n a n i a B o g a , p o n i e w a ż n a d t o sa m B ó g to p o z n a n i e u d z i e l a , a l b o w i n n y c h w y r a z a c h , p o n i e w a ż s a m B ó g k i e r u j e c z ł o w i e k i e m n a d r o d z e p o s t ę p n e j u m i e j ę t n o ś c i , k t ó ż p r z e t o z d o ł a o b l i c z y ć c a ł ą m a s s ę p r a w d , j a k i e o n c z ł o w i e k o w i m a o b j a ­ w i ć ? K t ó ż s i ę o ś m i e l i w c z e ś n i e o z n a c z y ć s t o p i e ń ś w i a t ł a j a k i m s i ę m u p o d o b a n a s z u m y s ł A v z b o - g a c i ć ? U m i e j ę t n o ś ć c z ł o w i e k a m o ż e s i ę w z n i e ś ć do w z r o s t u , p r z e c h o d z ą c e g o " w s z e l k i e n a s z e r a c h u b y i p r z e w i d z e n i a — B o w r e s z c i e c z ł o w i e k o ś w i e c o ­ n y z g ó r y , m o ż e w s z y s t k o p o z n a ć

■,

s k o r o B ó g m u p o z w o l i , a r o z u m s a m e m u s o b ie z o s t a w i o n y , n i e z d o ł a i k r o k u n a d r o d z e p r a w d y p o s t ą p ić .

U m i e j ę t n o ś ć l u d z k a , n i e co d o s w reg o w z r o s t u i r o z w o ln i e n i a ; bo w t e m n i e z n a g r a n i c , a le z i n ­ n y c h w z g l ę d ó w je s t o g r a n i c z o n ą ; a n a p r z ó d d l a

«>

121

«>

t e g o : ż e b i o r ą c s w ó j p o c z ą t e k z r o z m a i t y c h ź r ó ­ d e ł j a k i e m i s ą ; p o d a n i a , d o ś w i a d c z e n i e , ś w i a d e ­ c t w o w e w n ę t r z n y c h i z e w n ę t r z n y c h z m y s ł ó w , s k ł a d a s i ę z r a z u z w i d o k ó w z u p e ł n i e o d r ę b n y c h , k t ó r e p ó ź n i e j , j u ż p o z w y c i ę ż e n i u d ł u g i c h i n i e ­ p r z e l i c z o n y c h t r u d n o ś c i z a l e d w o w j e d n ą f o r e m n ą z l e w a j ą s i ę c a ł o ś ć ; p o w l ó r . e ; ż e p o s t ę p u j e h a r d z o l e n i w y m k r o k i e m ; ż e i d ą c p o ś l i s k i c h ś c i e s z k a c l i w k a ż d e j c h w i l i , je s t n a r a ż o n ą n a n i e b e z p i e c z e ń ­ s t w o u p a d k u w p r z e p a ś ć b ł ę d u ; ż e n a k o n i e c n i ­ g d y n i e m o ż e b y ć w o l n ą o d f a ł s z u i u w a ż a n a w s w y m o g ó l e l i c z n e z a w i e r a p r z e r w y , n i e p o - z w a l a j ą c e jej s i ę w y d o b y ć z e s t a n u n i e d o s k o n a ­ ł o ś c i — O t ó ż je s t p o w o d , d l a k t ó r e g o p is m o ś w i ę ­ t e m i a n u j e ją n i e d o s k o n a ł ą i d o z b i o r u r o z s z y t y c h s z m a t ó w p o r ó w n y w a .

K a ż d a z r e s z t ą , r z e c z e w i s t a n a u k a w s p i e r a j ą ­ c a s i ę n a d o ś w i a d c z e n i u z m y s ł ó w , p o d l e g a t y m s a m y m w a r u n k o m n i e d o s k o n a ł o ś c i — B a r d z o r z a d ­ k o p i e r w s z e w r a ż e n i a , p i e r w s z e w i d o k i s ą w o l - n e m i o d b ł ę d u — 1 a z p o l i c z n y c h d o p i e r o p o - s t r z e z e n i a c h , p o r ó w n a n i a c h , p r ó b a c h , i p r z e z c a ­ ł e w i e k i , i ż n i e p o w i e m p r z e z t y s i ą c e w i e k ó w p o w t a r z a n y c h s p r o s t o w a n i a c h , z a l e d w o m o ż e m y s o b i e p o c h l e b i a ć , ż e ś m y p r z y s z l i d o p r a w d z i w y c h

i

s t a ł y c h w y p a d k ó w — U m i e j ę t n o ś ć p r z e c i w n i e b ł ę d n a r a c i o n a l i z m , w y l ę g a s ię c a ł k i e m u k s z t a ł - c o n a ; w y c h o d z i z g ł o w y a u t o r a p o d p o s t a c i ą d o ­ k ł a d n e j n a p o z ó r i z b i t e j w s w o i c h c z ę ś c i a c h c a ­ ł o ś c i ; a l e z a l e d w o z n i k o m y je j b y t z o s t a n i e p r z e z c h w i l ę n a ś w i a t ł o d z i e n n e w y s t a w i o n y , w n e t s i ę r o z c h o d z i i g i n i e n a z a w s z e w c i e n i a c h n o c y —

1 2 2 «>

C ó ż p o w i e m o u m i e j ę t n o ś c i p r z y r o d z e n i a ? N i e s t e ­ t y ! ja k w s z y s t k i e i n n e d z i e ł a , n o s i o n a p i ę t n o n i e d o ł ę ż n o ś c i n a s z e g o u m y s ł u — U p ł y n ę ł o t r z y t y s i ą c e l a t o d c z a s u , j a k G r e c y p o r a z p i e r w s z y z a p u ś c i l i s i ę w b a d a n i a z m y s ł o w e g o ś w i a t a — O d ­ t ą d te s a m e p o s z u k i w a n i a n i e u s t a n n i e b y ł y p o w - t a r z a n e m i ; a j e d n a k g d z i e ż s ą p o s t ę p y n a u k i , je ­ ż e l i ją z w a ż y m y w w y p a d k a c h o g ó l n y c h , a n i e z a ś w c z ą s t k o w y c h d o ś w i a d c z e n i a c h ? Z a l e d w o 0 t r z y k r o k i p o m k n ę ł a s i ę n a p o d b i c i e p r a w d y ! — Z j a k i e g o k o l w i e k b ą d ź s t a n o w i s k a u w a ż a ć b ę d z i e ­ m y d z i a ł a n i a n a s z e g o u m y s ł u n a o b s z e r n e m p o l u , p o d o g ó l n y m w z g l ę d e m w z i ę t e j n a u k i l u d z k i e j ; w s z ę d z i e n a t r a f i a m y n a w a d y n i e o d d z i e l n e o d s ł a ­ b o ś c i n a s z e j n a t u r y — N a s z u m y s ł t ę p e m i p r z y ­ g n i e c i o n y o r g a n a m i , c z o ł g a s i ę r a c z e j n i ż p o s t ę ­ p u j e z b i e r a j ą c n i e k t ó r e o d r ę b n e w i d o k i p r a w d y ; w i d o k i , p r z e z s w ą s u b t e l n o ś ć z e w s z ą d s i ę n a m w y m y k a j ą c e .

N a p i s a n o , ż e u B o g a ł a t t y s i ą c je s t d n i e m je ­ d n y m , a d z i e ń j e d e n t y s i ą c e m l a t : m o ż n a b y t o ż s a m o p o w i e d z i e ć o u m y ś l e u w a ż a n y m w s w y c h s t o s u n k a c h z p o w o l n o ś c i ą n a u k o w e g o p o s t ę p u — N a p r ó ź n o b y ś m y r o z l e g l e j s z e j c z y n n o ś c i i w i ę k s z e j p e w n o ś c i w y m a g a l i p o n a r z ę d z i a c h u m y s ł o w y c h , c z y b y o n e b y ł y z r z ę d u z e w n ę t r z n y c h , ja k i e m i są m a t e r y a l n e z m y s ł y ; c z y z r z ę d u w e w n ę t r z n y c h , j a k r o z u m , p o j ę t n o ś ć , w y o b r a ź n i a i w o l a — W s z y ­ s t k i e b e z w y j ą t k u , s k o r o w e j d ą w d z i a ł a n i a , o k a ­ z u j ą w r ó w n y m s t o p n i u im w r o d z o n ą n i e d o ł ę ż n o ś ć , 1 z t ą s a m ą z a w s z e p o s t ę p u j ą n i e m o c ą .

W s p o m n i a ł e m t u o w y o b r a ź n i , k t ó r ą w o s i a

-i

«•> 123

&>

t n i e j m o je j l e k c y i u w a ż a ł e m z a o r g a n , z a u m y s ł o ­ w ą w ł a d z ę o d p o w i a d a j ą c ą p r z y r o d z e n i u — P r z y ­ z n a ł e m je j s p o s o b n o ś ć d o ś w i a d c z a n i a ś w i a t a f i z y ­ c z n e g o , i p o z n a w a n i a w s z y s t k i c h z j a w i e ń d o n i e ­ g o się o d n o s z ą c y c h , n i e d l a t e g o t y l k o ż e o n a je s t n a j p r z e d n i e j s z ą w ł a d z ą d o m y ś l a n i a s ię i p r z e n i k a ­ n i a ; a l b o , ż e s i ę z d a je z e w s z y s t k i c h w ł a d z l u d z ­ k i e g o s u m i e n i a n a j w i ę c e j m i e ć p o w i n o w a c t w a z p o ­ r z ą d k i e m z m y s ł o w y m j a l e n a j b a r d z i e j z p o w o d u je j s p o s o b n o ś c i p o j m o w a n i a z e w n ę t r z n y c h z j a w i e ń s p o s o b e m ż y j ą c y m .

K a ż d e p r a w d z i w e z j a w i e n i e f i z y c z n e , z a w i e ­ r a w s o b i e p i e r w i a s t e k ż y c i a i w ł a s n o ś c i ż y j ą c e , k t ó r e s t a n o w i ą je g o i s t o t ę — O t ó ż ta s u b t e l n a i u l o t n a z s i e b i e i s t o ta , p r z e z w y o b r a ź n i ą t y l k o b y ć m o ż e p o j ę t ą — S p r ó b u j m y p o j ą ć z ja A y ie n ie s p o s o ­ b e m o d e r w a n y m , p r z e z b e z p o ś r e d n i e d z i a ł a n i e p o j ę l n o ś c i , n a t y c h m i a s t ż y c i e n a m s i ę w y m y k a , i n i c w i ę c e j n i e p o z o s t a je n a d t ę m a r t w ą f o r m u ­ ł ę , ż e jest c o ś z e w n ą t r z — W y o b r a ź n i a p r z y s w a - ja ją c w n i e j a k i s p o s ó b p r z e d m i o t p r z e z z m y s ł y p r z e s ł a n y , je s t j e d y n i e z d o l n ą z a c h o w a ć w s z y s t k i e w a r u n k i jego ż y c i a .

Z t e m w s z y s t k i e m , n i e n a l e ż y t e g o n a u k o w e g o p o j ę c i a w y o b r a ź n i , b r a ć z a j e d n o z je j c z y n e m o - g a r n i a j ą c e m d z i e ł a s z t u k i — T e i n u t o j e s z c z e o ż y ­ w i a j ą c e m u jej p i e r w i a s t k o w i , p o t r z e b a p r z y z n a ć u t w o r z e n i e m n ó s t w a s z c z ę ś l i w y c h n a z w i s k , z a s t o ­ s o w a n y c h d o w i e l k i c h o d k r y ć w n a u k a c h p r z y r o d z e ­ n i a — S k o r o a l b o w i e m o g a r n i e o n a z j a w i e n i e w e w s z y s t k i c h jego c z ę ś c i a c h , w n e t ł ą c z y je g o w ł a ­

z o m / . 1 7

«■ 124

s n o ś c i p o d w y r a ż e n i e m ś m i a łe m , p e ł n e m o b r a z u i s y m b o l i z m u .

Z w r ó c i ł e m j u ż d a w n i e j w a s z ą u w a g ę n a l o ;

£e m a t e r y a l n e z m y s ł y n a j ś c i ś le j p o ł ą c z o n e z w y o ­ b r a ź n i ą , m a ją w ł a ś c i w e d o s z c z e g ó l n y c h d z i a ł a ń u s p o s o b i e n i a — J e d n e z n i c h b ę d ą c w i ę c e j w n i e ­ j a k i s p o s ó b d u c h o w n e m i , j a k o w z r o k i s ł u c h , s ą ­ d z ą , a l b o r a c z e j w z n i e c a j ą s ą d y o p o s t a c i p i ę k n o ­ ś c i i u c z u c i a c h z r o d z o n y c h p r z e z m u z y k ę ; d r u g i e , b ę d ą c b a r d z i e j z m y s ł o w e m i c z u ł o ś c i o r g a n i c z n e j , o d k r y w a j ą p r z e z n a d z w y c z a j s u b t e l n y t a k t , ( k t ó - r y b y m c h ę t n i e u w a ż a ł z a o d d z i e l n y o r g a n w p o ­ r z ą d k u p r z y r o d z e n i a ) ; o d k r y w a j ą m ó w i ę w o b r ę ­ b i e n i e m a j ą c y m n a p o z o r n i c w s p ó l n e g o z e ś w i a ­ t e m m a t e r y a l n y m , t a j e m n e r o z m a i t e g o r o d z a j u s t o ­ s u n k i — T a k i e m i s ą u c z u c i a s y m p a t y i i m n ó s t w o r o z m a i t y c h p r z e c z u ć — ś l a d y t y c h o s t a t n i c h w ł a ­ s n o ś c i , p o s t r z e g a m y w b a r d z o w i e l k i e j l i c z b i e z w i e r z ą t , j a k j u ż p o s t r z e g l i ś m y n i e k t ó r e z n a k i p o ­ d o b i e ń s t w a m i ę d z y u c z u c i e m m u z y k a l n e m d u s z y l u d z k i e j , a i n s t y n k t e m t a k ż e d o m u z y k i s i ę o d n o ­ s z ą c y m , p e w n y c h k l a s s u p x - z y w i l e j o w a n y c h z w i e ­ r z ą t , g d z i e d u s z a n a t u r y z d a je s ię u s i ł o w a ć p r z e ­ d r z e ć s i ę i n a j a w s ię u k a z a ć .

C o s i ę t y c z e p r z e c z u ć t y l k o c o w s p o m n i a n y c h , t e z d a r z a j ą s i ę w e w s z y s t k i c h e p o k a c h ; w e w s z y ­ s t k i c h o k o l i c z n o ś c i a c h ż y c i a i m o ż n a je d o j e d n e ­ g o z n a u k o w e m i m a r z e n i a m i o d n i e ś ć r z ę d u — S ą t o z j a w i e n i a , n i e d a j ą c e s i ę z e s w e j n a t u r y ł a t w o o d b ł ę d u o d r ó ż n i ć .

Z m i e n n o ś ć , i s t o t n a c e c h a p o s t r z e ż e ń i w s z e l ­ k i c h s t o s u n k ó w c z ł o w i e k a ; a n a d e w s z y s t k o w r z e ­

125

c z a c h t a k d a l e c e p o z b a w i o n y c h s t a ł o ś c i , n i e p o ­ z w a l a c z ę s t o k r o ć d o s t a t e c z n i e s i ę u p e w n i ć o i c h r z e c z y w i s t o ś c i i p r a w d z i e — Ż e b y z a ś z j a w i e n i a p r z e c z u ć , m i a ł y b y ć w p o w s z e e h n o ś c i s a m e m i t y l ­ k o z ł u d z e n i a m i , t e g o tern b a r d z i e j n i e m o ż n a

u-

t r z y m y w a ć , ż e n a j z n a k o m i t s i n a s z e j e p o k i n a t u r a - l i ś c i , w o l n i z k a d i n a d o d p r z e s ą d ó w m i s t y c y z ­ m u o d d a w n a j u ż n i e z a p r z e c z a j ą i c h b y t n o ś c i .

A l e k i e d y u c z u c i e b e z p o ś r e d n i e n i e w i d o m e g o ż y c i a ; k i e d y t e z j a w i e n i a t a j e m n e g o ś w i a t ł a , r a z s i ę o k a z a ł y p r a w d z i w e m i ; k i e d y o n e w y r a ź n y m i s o b i e w ł a ś c i w y m s p o s o b e m z a j m u j ą c z ł o w i e k a , s ł o w e m : k i e d y są w n i m z u p e ł n i e o z n a c z o n y m s t a ­ n e m , p r z e z to s a m o je s t e ś m y z m u s z o n y m i p r z y ­ p u ś c i ć b y t n o ś ć n o w e g o z m y s ł u , n o w e g o o r g a n u w p o r z ą d k u p r z y r o d z e n i a — T e n z m y s ł c h o c i a ż b a r d z i e j u k r y t y , n i e je st j e d n a k m n i e j p e w n y m o d i n n y c h ; m o ż e o n t y l k o p r z e z to ż e j e g o w r a ­ ż e n i a są t a j e m n e m i , w y d a w a ć m n ó s t w o z a d z i w i a ­ j ą c y c h f e n o m e n ó w , k t ó r y c h r o z p o z n a n i e s z c z e g ó l ­ n e j b i e g ł o ś c i w y m a g a .

N i e je s t r z e c z ą ł a t w ą u s t a n o w i ć p r a w i d ł a n a to r o z p o z n a n i e , k t ó r e w ż a d e n s p o s ó b n i e m o ż e p o l e g a ć n a s t a ł y c h i n i e z m i e n n y c h z a s a d a c h — J a ­ k o ż , c h c i e ć p r z e p i s a ć g r a n i c e p r z e c z u c i o m , b y ł o ­ b y r ó w n i e n i e d o r z e c z n e m i ś m i e s z n e m , jak c h c i e ć o g r a n i c z y ć r o z w i j a n i e s i ę e l e k t r y c z n o ś c i w p o ­ w i e t r z u .

S t ó s o w n i e d o n a t u r y r z e c z y , p o w i n n i b y ś m y w n a s z y c h n a u k o w y c h o p r z y r o d z e n i u b a d a n i a c h z a c z ą ć o d n a u k i c z ł o w i e k a : a le ż e b y się n i e g u ­ b i ć w r o z t r z ą s a n i u s z c z e g ó ł o w y c h z j a w i e ń , j a k ie

1 2 6

®

j e g o o r g a n i z a c y a p r z e d s t a w i a , b e z p i e c z n i e j b ę d z i e o d o g ó ł u je g o e k o n o m i i , o d e r w a ć n a p r z ó d n i e k t ó ­ r e m y ś l i o g ó l n e , w i d o c z n e i j a s n e , a n a s t ę p n i e m o g ą c e n a m p r z e w o d n i c z y ć w p o s t r z e g a ni a c h s z c z e ­ g ó ł ó w — Z a c z n i j m y w i ę c o d t e j u w a g i , ż e t r z y p i e r w i a s t k i , to je s t : d u c h , d u s z a i c i a ł o s t a n o w i ą c e l u d z k ą i s t o t ę , z n a j d u j ą c ó ś o d p o w i e d n e g o w s k ł a ­ d z i e o r g a n i c z n y m c z ł o w i e k a , j a k j u ż z n a l a z ł y w o - b r ę b i e z m y s ł ó w ' z e w n ę t r z n y c h , s k ł o n n o ś c i a c h i n a ­ m i ę t n o ś c i a c h , o r a z w r o z m a i t y c h r o d z a j a c h u m y ­ s ł o w e g o p o m i ę s z a n i a .

C z ę ś ć n a j m a t e r y a l n i e j s z a f i z y c z n e g o c z ł o w i e k a , z ł o ż o n a z r ó ż n y c h c z ł o n k ó w , k o ś c i i m u s z k u ł ó w , m o ż e s i ę u w a ż a ć z a o d p o w i a d a j ą c ą c i a ł u . — K r e w , p i ę ć l u b s z e ś ć o r g a n ó w s ł u ż ą c y c h d o jej w y r a b i a ­ n i a i k r ą ż e n i a ; r ó w n i e j a k n a r z ę d z i a o d d y c h a n i a i r ó ż n e p ł y n y o d p o w i a d a j ą d u s z y — T r z e c i p i e r ­ w i a s t e k o d p o w i a d a j ą c y d u c h o w i , a p r z e z t o sa ­ m o n i e s k o ń c z e n i e s u b t e l n i e j s z y o d d w ó c h p o p r z e ­ d z a j ą c y c h , d a j e s i ę t y l k o p o z n a ć z d z i a ł a n i a n a m ó z g w y w i e r a n e g o — S p l o t

*)

w o g ó l n o ś c i z a l e ż y o d je g o w p ł y w u , d z i a ł a n a z m y s ł y w y ż s z e u s p a - s a b i a j ą c je d o s u b t e l n i e j s z y c h c z y n n o ś c i — N i e d o - s t r z e ż o n y p r z e z n i e j a k ą d u e h o w n o ś ć s w e j i s t o t y , r ó ż n i s i ę o d n e r w o w e g o p ł y n u , i u c h o d z i n a j b y ­ s t r z e j s z y c h p o s t r z e ż e ń a n a t o m i i .

W i e l u a u t o r ó w d l a d o k ł a d n i e j s z e g o w y r a ż e n i a j e g o w ł a s n o ś c i , n a z w a ł o g o e t e r e m n e r w o w y m — . P i s m o ś w i ę t e r o z r ó ż n i a s p o s o b e m w y r a ź n y m i d o ­ b i t n y m t e n u l o t n y c i a ł a l u d z k i e g o p ł y n o d d u s z y o r g a n i c z n e j m a ją c e j s i e d l i s k o w e k r w i — N a z y w a

*) P l e x u s .

<g>

127 «

g o z a r o d k i e m , z i a r n e m z m a r t w y c h w s t a n i a , g d y ż w c h w i l i ś m i e r c i c z ł o w i e k a , o d d z i e l a s i ę o n o d j e g o z i e m s k i e j p o w ł o k i , a p o t e m m a s ię n a n o w o w s w y m c z a s i e z n i ą p o ł ą c z y ć i c a ł k i e m ją p r z e i ­ s t o c z y ć — Ś m i e r ć sarna je s t t y l k o b o l e s n e m * ) r o z ­ d a r c i e m t e g o n a d z w y c z a j n e g o p ł y n u z c i a ł e m l u d z - k i e m , k t ó r e w n e t p o tern r o z d z i e l e n i u p r z y b i e r a o h y d n e r y s y z e p s u c i a — T e n sa m j e s z c z e p ł y n t a ­ j e m n y j e s t n a r z ę d z i e m , d z i a ł a c z e m w e w s z y s t k i c h n a d z w y c z a j n y c h i d u c h o w n y c h w o r g a n i z a c y i l u d z ­ k i e j o b j a w i a j ą c y c h s ię f e n o m e n a c h .

W r z e c z y s a m e j , j e ż e l i z a z u p e ł n e m o d d z i e l e ­ n i e m s i ę t e g o p i e r w i a s t k u i d u c h a o d c i a ł a m a - t e r y a l n e g o , n a s t ę p u j e ś m i e r ć ; ł a t w o je s t z r o z u ­ m i e ć , z e i l e r a z y p r z e z s w ą c z y n n o ś ć u s i ł u j e o n s i ę o b j a w i ć , p r z e d r z e ć s ię p r z e z p o w ł o k ę z m y s ł o ­ w ą , i w y m k n ą ć s i ę i ż l a k p o w i e m z e s w e g o w i ę ­ z i e n i a n a w o l n o ś ć ; t y l e r a z y p o w i n i e n s ię o k a ­ z a ć p o d n i e z w y k ł ą i n a l e ż ą c ą do w y ż s z e g o p o r z ą d ­ k u p o s t a c i ą — T o f a k t u m r a z u s t a l o n e s t a w i n a s , ja k s ię to ł a t w o d a je p o s t r z e d z , n a d r o d z e m n ó ­ s t w a n a u k o w y c h w p o r z ą d k u p r z y r o d z e n i a w i d o ­ k ó w — A l e z b y t w i e l k a z a c h o d z i r ó ż n i c a p o m i ę ­ d z y t e m i z a d z i w i a j ą c e m i z j a w i e n i a m i , a p o s p o l i - t e m i w y p a d k a m i ż y c i a , z a w a r t e g o w o b r ę b i e z w y ­ c z a j n y c h p r a w n a s z e j n a t u r y , i z b y ś m y m o g l i w t y c h o s t a t n i c h o d k r y ć p r a w i d ł a s ą d u , d o ś ć p e w n e i m o ­ g ą c e n a m p r z e w o d n i c z y ć w p o j ę c i u i z r o z u m i e n i u

*) Być może, że ta boleść nie pochodzi od rozdziału du­

cha zupełnie niemateryalnego z ciałem, ale od tego pierwiastku , o którym jest mowa ; zlemwszystkiem ten sposób pojmowania ualcży uważać za hypotezę autora i uję więcej.

f i

« . 128 « •

p i e r w s z y c h — D o w y ż s z y c h to k r a i n n a l e ż a ł o b y s i ę w z n i e ś ć , n a w y n a l e z i e n i e t a m t e r m i n ó w p o ­ r ó w n a n i a .

P r z e k o n a n i o w y ż s z o ś c i p o w o l n e g o p o s t ę p o w a ­ n i a n a u k i , i d ź m y w i ę c w n a s z y c h w z g l ę d e m p r z y ­ r o d z e n i a p o s z u k i w a n i a c h z a l e n i w y m , l e c z p e w ­ n y m p o s t ę p e m j a k i e g o s a m a u m ie ję t n o ś ć w s w e m p r a c o w i t e m t r z y m a ł a s i ę r o z w i n i e n i u , u m i e j ę t n o ś ć , k t ó r e j b a d a n i a G r e k ó w p r z e d t r z e m a t y s i ą c a m i l a t , n a d a ł y p i e r w s z y p o p ę d .

W r z e c z y s a m e j , n a u k i p r z y r o d z o n e u s t a r o - ż y t n y c h w s p i e r a ł y s i ę t a k ż e na z n a j o m o ś c i f i z y c z n e j c z ło A v ie k a ; to je s t: p o c z y n a ł y s i ę o d ś l e d z e n i a c h o r ó b i s p o s o b ó w l e c z e n i a . — K i e d y w s w o i c h p o s z u k i w a ­ n i a c h d z i s i e j s i f i z y c y , n i e m a ją w i e l e s k ł o n n o ś c i d o p r z y j ę c i a z a z a s a d ę m n i e m a n i a G r e k ó w ; m n i e m a n i a z a l e ż ą c e g o n a u w a ż a n i u w o d y , p o w i e t r z a i o g n i a z a e l e m e n t a w s z y s t k i c h r z e c z y ; k i e d y d o t ą d j e ­ s z c z e o d n o s z ą o n i t e ś m i a ł e d a w n y c h , a le p r o ­ s te i j a s n e w s w e j z a s a d z i e k o s m o g o n i i , d o l i c z b y z u p e ł n i e p o e t y c z n y c h u t w o r ó w , m i s t r z e p r z y n a j ­ m n i e j m e d y c y n y z g ł ę b o k i e m u c z u c i e m s z a c u n k u i w d z i ę c z n o ś c i , u w a ż a j ą H i p o k r a l a w n a s z y c h n a - w e t c z a s a c h z a t w ó r c ę s z t u k i l e k a r s k i e j — M ó w i ę s z t u k i l e k a r s k i e j , p o n i e w a ż s a m H i p o k r a t i c i co z a n i m p o s z l i , u w a ż a l i m e d y c y n ę r a c z e j z a s z t u ­ k ę n i ż za u m i e j ę t n o ś ć .

J a k o ż , i s t o t n y t a l e n t l e k a r z a z a l e ż y n a t a k c i e w p r a w n e g o i t r a f n e g o w s w y c h z d a n i a c h s ą d u ; j e s t to g ł ę b o k i r z u t o k a , s i ę g a j ą c y a ż do ź r ó d e ł ż y c i a i p r z e n i k a j ą c y n a jt a je m n ie js z e p i e r w i a s t k i ś m i e r c i — Z n a j o m o ś ć z u p e ł n i e h i s t o r y c z n a r o z m a i ­

1

t y c h p o s t a c i , p o d k t ó r e m i s i ę o k a z u j e p i e r w i a s t e k c h o r o b y c z ł o w i e k a ; n a u k a l e k a r s t w , b o t a n i k i , a n a t o m i i , p o w i n n y s i ę r a c z e j p o c z y t a ć z a z b i ó r m a t e r y a ł ó w n a u ż y t e k m e d y c y n y , n i ż z a s a m ą m e d y c y n ę — P r z e n i k l i w o ś ć , t a k t t y l k o co w s p o ­ m n i a n y je s t z a w s z e n a j w a ż n i e j s z a w n i e j r z e c z ą ;

i

to j e s z c z e z a s ł u g u j e n a n a s z ą u w a g ę , ż e w i e l c y l u d z i e w w y s o k i m s t o p n i u t e n t a k t p o s i a d a j ą c y , n a j m n i e j b y l i s k ł o n n e m i do u w a ż a n i a m e d y c y n y z a n a u k ę w ł a ś c i w i e z w a n ą — Z t e m w s z y s t k i e m , p o n i e w a ż z j e d n e j s t r o n y o n a j e d n a t y l k o z e w s z y ­ s t k i c h n a u k p r z y r o d z e n i a , ( g d y b y s i ę jej k i e d y u - d a ł o z g ł ę b i ć p r z y c z y n ę ż y c i a

i

o d k r y ć t a j e m n i c ę ś m i e r c i ) m o ż e z a s ł u ż y ć n a i m i ę p r a w d z i w e j u m i e ­ j ę t n o ś c i ; p o n i e w a ż z d r u g i e j s t r o n y , r z u t o k a p r a w d z i w e g o l e k a r z a je st n a j p e w n i e j s z y m z e w s z y ­ s t k i c h s p o s o b ó w ś l e d z e n i a ; s i ę g a n a j d a l e j w s k r y - l o ś c i s i ł ż y w o t n y c h , r ó w n i e j a k w t a j e m n i c e p i e r ­ w i a s t k u d e z o r g a n i z a c j i i ś m i e r c i , w y p a d a p r z e t o u z n a ć m e d y c y n ę z a ją d r o u m i e j ę t n o ś c i p r z y r o d z o ­ n y c h , t a k i c h w ł a ś n i e ja k je p o w i n n i ś m y p o j m o ­ w a ć i jak s i ę w s w y m c z a s i e r o z w i n ą ; ją d r o , k t ó ­ r e o d p i ę t n a s t u d o d w ó d z i e s t u w i e k ó w , p r z e t r w a ­ ł o w ł o n i e s z t u k i l e k a r s k i e j w s t a n i e z a r o d k u — H i s t o r y a n a t u r a l n a , p o s t r z e ż e n i a a s t r o n o m i c z n e

i

o d k r y c i a g e o g r a f i c z n e t y c h d ł u g i c h e p o k , b ę d ą ­ c y c h p r z y g o t o w a n i e m d o p r a w d z i w e j u m i e j ę t n o ś c i , s t a n o w i ą , p o t r z e b a to w y z n a ć , b o g a t e s k a r b y b a r ­ d z o w a ż n y c h w i a d o m o ś c i ; a le n i e z a w i e r a j ą w s o ­ b i e k l u c z a u m i e j ę t n o ś c i ż y c i a , k t ó r e g o t a j e m n e ź r ó ­ d ł a a ż d o t ą d s a m y m t y l k o p r z e n i k a j ą c y m w z r o k i e m l e k a r z a b y ł y n i e k i e d y p r z e j r z a n e m i .

1 29

m

<» 1.30 «>

C o s i ę p o w i e d z i a ł o w s z c z e g ó l n o ś c i o w a r u n ­ k a c h u m i e j ę t n o ś c i o d n o s z ą c e j s i ę d o n a t u r y l u d z ­ k i e j i o t e r n , ż e o n a m i e ć m o ż e s w ą b y t n o ś ć ; n a ­ l e ż y z a s t ó s o w a ć d o n a u k i p r z y r o d z e n i a w o g ó l n o ­ śc i .— S k o r o a l b o w i e m ś w i a t z a w i e r a p i e r w i a s t e k ż y c i a i t e n z ż y c i e m c z ł o w i e k a r ó w n i e ja k z je g o d u s z a , m a c h o ć b a r d z o o d l e g ł e s t o s u n k i p o w i n o ­ w a c t w a ; n a t y c h m i a s t m o ż n o ś ć b y t u u m i e j ę t n o ś c i p r z y r o d z e n i a sta je s ię w i d o c z n ą — J a k o ż p o c h o ­ d n i a n a u k i r a z z a p a l o n a w o b r ę b i e p r z y r o d z e n i a l u d z k i e g o , r o z t o c z y s w e d o b r o c z y n n e ś w i a t ł o n a o b s z e r n i e j s z ą p r z e s t r z e ń c a ł e g o p r z y r o d z e n i a , i r o z p r o s z y c i e m n o ś c i o k r y w a j ą c e p r a w a i w a r u n k i w s z e l k i e g o b y t u .

J a k k o l w i e k b ą d ź t a o s t a t n ia u m i e j ę t n o ś ć d l a w i e l u p r z y c z y n n i e d o j d z i e n i g d y do s t o p n i a z u ­ p e ł n e j d o s k o n a ło ś c i i b ę d z i e z a w s z e z a w i e r a ć w so ­ b i e l i c z n e d o z a p e ł n i e n i a p r z e r w y — G d y b y n a ­ t u r a b y ł a in a ss ą b e z w ł a d n ą , j a k w i e l u z d a je s i ę j ą s o b i e w y o b r a ż a ć , n i e m o g l i b y ś m y n i g d y z r o z u ­ m i e ć t e g o , ja k i m o n a s p o s o b e m b ę d ą c t a k r ó ż n o ­ r o d n ą i o d m i e n n ą o d n a s , p r z e n i k a i z l e w a s ię

w n a s z ą i s t o t ę ; t a k , i ż w o s t a t k u z o s t a l i b y ś m y z a w s z e p r z y w i e d z e u i d o p o w ą t p i w a n i a z i d e a l i ­ s t a m i , c z y je s t o n a c z e m ś i ś w i ę c e j n a d u t w ó r n a ­ s z e g o

j a

, a l b o n a d o d b i t e w n i e j a k i s p o s ó b w i d ­ m o n a s z e j i s t o t y ; w i d m o n i e m a j ą c e g d z i e i n d z i e j s w o j e j r z e c z y w i s t o ś c i , t y l k o w l u d z k i e j m y ś l i .

N i e r a z b y w a moAva w f i l o z o f i i o w y o b r a ż e ­ n i a c h w r o d z o n y c h ; a le n a j w a ż n i e j s z e z a t r u d n i e ­ n i a i n a j r o z m a i t s z e c z y n n o ś c i u m y s ł u , r ó w n i e jak i c h w i e d z a , a l b o p o c z u w a n i e s i ę d o n i c h są w s w e j

131 «»

i s t o c i e s a m e m i t y l k o p o d z i a ł a m i , c z y l i n a t u r a l n e - n ii o g ó l n e g o d z i a ł a n i a m y ś l i o d m i a n a m i , a n a s t ę p ­ n i e n i e m a ż a d n e j p o t r z e b y n a w y t ł u m a c z e n i e n i e ­ k t ó r y c h z m y s ł o w y c h z j a w i e ń , p r z y p u s z c z a ć w s u ­ m i e n i u l u d z k i e m p o p r z e d n i c z e g o p o w s z e c h n y c h w y o b r a ż e ń s k ł a d u . Z n a j o m o ś ć B o g a p o d o b n i e ż n i e w y m a g a ż a d n y c h t e g o r o d z a j u w y o b r a ż e ń — W r e ­ s z c i e g d y b y t e w r o d z o n e « w y o b r a ż e n i a m i a ł y m i e j ­ sce , m u s i e l i b y ś m y k o n i e c z n i e p r z y j ą ć p r z e d i s t n i e - n i e d u c h ó w i d u s z p r z y p u s z c z e n i e t r u d n e d o z r o ­ z u m i e n i a i n i e p o d o b n e d o u t r z y m a n i a — Ż a d n a s t w o r z o n a is t o t a n i e m o ż e m i e ć w y o b r a ż e n i a B o ­ ga ; j e ż e l i B ó g sa m n i e r a c z y jej g o u d z i e l i ć , u - d z i e l a z a ś w t e n c z a s , k i e d y s i ę m u p o d o b a , a to b e z w p ł y w u i p o m o c y ż a d n e g o o b c e g o p i e r w i a ­ s t k u .

J e s t j e d n o w y o b r a ż e n i e , k t ó r e b y m c h ę t n i e , i j a k s i c z d a je n a p e w n y c h z a s a d a c h , p r z y p u ś c i ł z a w r o d z o n e w c z ł o w i e k u p r z e z g r z e c h p o n i ż o n y m , t o jest: w y o b r a ż e n i e ś m i e r c i ; k t ó r e , n a k s z t a ł t z e p ­ s u t y c h k o r z e n i d r z e w a s u m i e n i a , r o z s z e r z a s w ó j w p ł y w n i s z c z ą c y d o w s z y s t k i c h d z i a ł a ń m y ś l i * ) — T e n z a b ó j c z y i n i e o d d z i e l n y o d i s t o t y u m y s ł u d z i a

-*) Człowiek przychodząc na świat, przynosi z sobą nie wyobrażenia, których z czasem nabywa, ale władze i sposobności do ich nabycia ; te więc ostatnie a nie pierwsze są wrodzonemi człowiekowi— Zlemwszy- stkiem , człowiek rodzi się w grzechu , przez który śmierć weszła do duszy; pierwiastek więc śmierci w duszy żyjącej , jest jakby plamą , albo skazą jój wrodzoną od czasu upadku pierwszego człowieka —

L tymto właśnie pierwiastkiem śmierci, pierwiastek

Tom

/ . 1 8

«> 132

<ss>

ł ą c z , z a b i j a w s a m y m z a r o d k u p i e r w i a s t e k ż y c i a n a s z y c h w y o b r a ż e ń , i s t a je s ię n i e u c h r o n n y m ź r ó ­ d ł e m b ł ę d u ; d o t k n i ę t e a l b o w i e m ś m i e r c i ą w c h w i ­ l i p o c z ę c i a s i ę . w s z y s t k i e c z y n n o ś c i u m y s ł u , p o ­ c i ą g a j ą n a s m i m o w o l n i e d o t e g o s ą d u , ż e w s z y ­ s t k o c z e m o t o c z e n i j e s t e ś m y , ś w i a t n a w e t c a ł y , r ó w n i e n i e m a ż y c i a , j a k jego o b r a z y w m a r t w e j m y ś l i p o w s t a ł e — T o * ż a ł o ś n e z ł u d z e n i e ś c ig a i d r ę c z y c z ł o w i e k a , d o p ó k i p r z e z d z i e l n e i c i ą g ł e u s i ł o w a n i a , n a d ś m i e r c i ą u m y s ł o w ą n i e o d n i e s i e z w y c i ę z t w a ; ś m i e r c i ą , w k t ó r e j c i e m n o ś c i a c h o d c z a s u u p a d k u , j e g o s u m i e n i e o s i a d ł o .

D r u g i e m n i e m n i e j f a ł s z y w e m o p r z y r o d z e n i u w y o b r a ż e n i e m je s t t o ; ż e ś w i a t m a t e r y a l n y z w y ­ k l i ś m y s o b ie w y s t a w i a ć j a k o m a s s ę p i a s k u , k t ó r e - r e g o z i a r n k a , n i e u l e g a j ą c ż a d n y m i n n y m p o w i n o ­ w a c t w o m p r ó c z t r a f u n k o w e g o s k u p i e n i a , z l e w a j ą s i ę m e c h a n i c z n i e w t e n p o t w o r n y , p o d n a z w i ­ s k i e m ś w i a t a z n a n y o g r o m — T e za ś z i a r n k a p o ­ n i e w a ż b y ł y p o l i c z o n e n a p o c z ą t k u , c a ł a w i ę c o n i c h n a u k a c z ł o w i e k a , m u s i a ł a b y s i ę k o ń c z y ć n a i c h p o w t ó r n e m p o T w ó r c y p o l i c z e n i u — A l e k t ó ż n i e w i d z i , ż e w s j s t c m a c i e t a k m a ł o z s i a d ł y m

.życia musi ustawicznie walczyć i bez ciągłych usi­

łowań wspartych łaską niebieską, nie może go zwy­

ciężyć— Przez objawienie (tym wyrazem oznaczam wszelkie rodzaje objawienia , nie wyjmując głosu su­

mienia moralnego) , dusza żyjąca poznaje Boga ; po­

znaje swe przeznaczenie i wszelkie stosunki % Bo­

giem : ale pierwiastek śmierci wrodzony i jakby wszczepiony w duszę, usiłuje te żyjące poznania W samym ich zarodzie umorzyć i zniszczyć.

133 «>

i p o z b a w i o n y m w s z e l k i e g o g r u n t u , t e n s a m p i a ­ s e k , s k o r o g o u s i ł u j e m y p o d r a c h u n e k p o d c i ą g n ą ć , w y m y k a s i ę n a m z e w s z ą d d l a s w e j n i e s k o ń c z o n e j p o d z i e l n o ś c i , i s t a je s i ę na z a w s z e n i e p o d o b n y m d o o c e n i e n i a .

R a c h u n k i , w y w o d y m a t e m a t y c z n e w u m i e j ę ­ t n o ś c i p r z y r o d z e n i a są t ć m , c z ć i n je s t p r z y p a d k o - w a n i e , c z a s o w a n i e i k a ż d a w o g ó l n o ś c i g r a m a t y ­ c z n a u m i e j ę t n o ś ć w z g l ę d e m n a u k i j ę z y k a — T e s t a n o w i ą p o c z ą t k o w e i b a r d z o w a ż n e w i a d o m o ­ ś c i , k u u ł a t w i e n i u p o z n a n i a k a ż d e g o a z w ł a s z c z a n i e ż y j ą c e g o j ę z y k a : p o d o b n y m s p o s o b e m m a t e m a t y k a d o s t a r c z a n a m n a u k o w y c h w z g ł ę b i a n i u p r z y r o d z e ­ n i a p o m o c y : a le s a m a p r z e z s i ę n i e d a j e n a m p o ­ z n a ć ż a d u e g c w y r a z u , a l e n i m n i e j z n a c z e n i a j a ­ k i e g o k o l w i e k b ą d ź p e r y o d u , w h i e r o g l i f i c z n y m j ę z y k u p r z y r o d z e n i a , j ę z y k u , t a k n i e d o s t ę p n y m i t a k n i e z w y k ł e g o d l a n a s z y c h o r g a n ó w b r z m i e n i a .

W c a l e b y ł o b y i n a c z e j , g d y b y z g ł ę b i a n o g e o - m e t r y a w ż y j ą c e j k s i ę d z e p r z y r o d z e n i a ; g d y b y n a - p r z y k ł a d s t a r a n o s i ę p o z n a ć , j a k i e w n i ć m m i e j ­ s c e z a j m u j ę p o c z y n a j ą c o d o b w o d u n a j m n i e j s z e j k u l k i a ż do n i e z m i e r n y c h , o b r o t e m g w i a z d o p i ­ s a n y c h k r ę g ó w ; t r ó j k ą t a l b o w i e m , k w a d r a t , s z e - ś c i o k ą t i t. d . są z a w a r t e w r o z m a i t y c h s t o p n i a c h i c h r o z w i n i e n i a ; a l b o g d y b y s z u k a n o z a s a d r a ­ c h u n k u w l i c z b a c h ż y c i a , to j e s t : w l i c z b a c h , k t ó r e p o s t r z e g a m e d y k w r ó ż n y c h p e r y o d a c h w i e ­ k u , Ave w z r o ś c i e c h o r o b y , r ó w n i e j a k p o s t ę p a c h z d r o w i a , i u a n i c h s ię w s p i e r a j ą c p r z e p o w i a d a d n i i k r y t y c z n e c h w i l e — J e s t j e s z c z e je d n a c a ł ­ k i e m d u c h o w n a c h r o n o l o g i a , k t ó r ą b y m c h ę t n i e n a ­

«> 134

z w a ł b o s k ą , p o n i e w a ż n a s a m y c h m o r a l n y c h z a ­ s a d z a się f a k t a c h , i z d a je się , ż e s a m B ó g jej o - z n a c z y ł r o z m i a r y — W e d ł u g n i e j t o m i e r z y s i ę u - m y s ł o w e i m o r a l n e r o d u l u d z k i e g o r o z w i n i e n i e — O n a t o s t a n o w i z a s a d ę p o w s z e c h n e j h i s t o r y i i s ł u ­ ż y d o o z n a c z e n i a p r z e s i l e ń s p o ł e c z n e g o r o z u m u l u ­ d ó w , k t ó r e g o B ó g n a j l e p s z y l e k a r z i w ł a d z c a , k s z t a ł c i i p o p r a w i a p o s t ę p y .

T a c h r o n o l o g i a w s w o i c h t a j e m n i c z y c h o k r e s a c h d o s t a r c z y ł a b y ż y j ą c y c h z a s a d , k l ó r e b y n a u c e l i c z b n a d a ł y c a ł ą w a ż n o ś ć r z e c z y w i s t y c h u m i e j ę t n o ś c i — Z e z n a j o m o ś c i t e j t o p o d o b n o a r y t m e t y k i p r z y r o ­ d z e n i a w y c i ą g n ę l i p i t a g o r e j c z y k o w i e to z d a n i e , że l i c z b y z a w i e r a j ą w s o b i e i s t o t ę r z e c z y — Ł a t w o je s t z r o z u m i e ć , i ż m a t e m a t y k a t y m s p o s o b e m p o ­ j ę t a w n a j ś c i ś l e j s z y c h s t o s u n k a c h z p r a w a m i ż y ­ c i a i r u c h u , k t ó r y c h w k o ń c u , j e s t z a w s z e o s t a ­ t e c z n y m w y r a z e m , s t r a c i ł a b y p i ę t n o n a u k i o d e r ­ w a n e j , p i ę t n o w s k a z u j ą c e ją n a t w o r z e n i e s y s t e - m a t ó w z ł o ż o n y c h z s a m y c h c z c z y c h i p ł o n n y c h f o r m u ł .

A l e j e ż e l i w y o b r a ż a m y s o b i e p r z y r o d z e n i e ja­

k o ż y j ą c e , b ę d z i e m y ż j e s z c z e p o w ą t p i w a ć o z w i ą ­ z k a c h ś c i s ł e g o p r z y m i e r z a j a k i e z a c h o d z ą m i ę d z y z i e m i ą a c z ł o w i e k i e m , z w ł a s z c z a w i c h b e z p o ś r e ­ d n i c h z s o b ą s t o s u n k a c h ? N i e z m u ł u ż t o z i e m i z o ­ s t a ł u t w o r z o n y c z ł o w i e k , i p o d t y m w z g l ę d e m , n i e j e s l ż e jej s y n e m , a n a w e t s y n e m p i e r w o r o ­ d n y m ? N ie z i e m i a ż t o d o s t a r c z a m u ż y w n o ś c i ? N a - k o n i e c n i e z w r a c a z o n jej s w o j e j z i e m s k i e j p o w ł o ­ k i ? Sf l Y g l o s w y ż s z y d o i n n e j go p o w o ł a k r a i n y ? C h e m i c z n e p r ó c z t e g o p o s t r z e ż e n i a , c z y ż n a m

«> 235 «>

n i e p o k a z u j ą w y r a ź n e j j e d n o r o d n o ś c i m i ę d z y k r w i ą l u d z k ą a s o k a m i n a j c z y s t s z y c h o w o c ó w z i e m i ? R o z b i ó r t a k ż e d o w o d z i , że t a ż s a m a k r e w z a w i e ­ r a w s w e j i s t o t n e j c z ę ś c i m i e s z a n i n ę ż e l a z a i r ó ­ ż n y c h l a k m e t a l i c z n y c h jak i z i e m n y c h p i e r w i a ­ s t k ó w — W i e m y j e s z c z e , ż e z j e d n e j s t r o n y z ł o ­ to i i n n e m e t a l e , a l b o p o s i a d a j ą p o m o c n e w s z t u ­ c e l e k a r s k i e j w ł a s n o ś c i , a l b o s ą ś m i e r t e l n e m i t r u ­ c i z n a m i ; ż e z d r u g i e j s t r o n y , r o ś l i n y k u u ż y t k o ­ w i p r z e z n a c z o n e c z ł o w i e k a , z a w i e r a j ą w s o b i e t e i s t o t y w i l o ś c i t r u d n e j d o w y o b r a ż e n i a , z e s k a ł n a d t o i ż y ł z i e m i s ą c z ą się ź r ó d ł a o ż y w n e j w o d y i z a s p a k a j a j ą n a s z e o r g a n i c z n e p o t r z e b y .

J e ż e l i w z n i e s i e m y w z r o k p o n a d g ł o w y n a s z e , n i e c i e p ł o ż t o s ł o ń c a , ( m ó w i ę t u o g w i a z d a c h m a ­ j ą c y c h n a j w i ę k s z e z n a s z y m p l a n e t ą p o w i n o w a ­ c t w o ) , n i e c i e p ł e ż l o ś w i a t ł a s ł o n e c z n e g o , r o z w i ­ jają c c z y n n o ś ć w p o w s z e c h n e m o g n i s k u ż y c i a i w y r y w a j ą c z i e m i ę z u ś p i e n i a , o b l e w a w t y m ż e s a m y m c z a s i e c z ł o w i e k a s w y m d o b r o c z y n n y m w p ł y ­ w e m , i sta je s i ę d la n i e g o o d ż y w n ą k ą p i e l ą w z m a ­ c n i a j ą c ą w s z y s t k i e je g o f i z y c z n e i d u c h o w n e s i ł y ; k ą p i e l ą , w y d a j ą c ą n i e s k o ń c z e n i e p o ż ą d a ń s z e s k u t k i z d r o w i a , n i ż w s z e l k i e g o i n n e g o r o d z a j u c i e p ł o ? N i e x i ę ż y c z e t o , n i e o d s t ę p n y t o w a r z y s z z i e m i i z d a ­ j ą c y s ię jej l o s y p o d z i e l a ć , j e s t p r z y c z y n ą z m i a n t e m p e r a t u r y , z m i a n t a k z a w s z e w i e l k i e j w r o l n i ­ c t w i e w a g i ? N i e je g o z to t a j e m n e j m o c y n a l e ż y p r z y z n a ć , o k a z a ł e z j a w i e n i e w z n o s z ą c e g o się i o p a ­ d a j ą c e g o m o r z a , r ó w n i e j a k w i d o c z n y w p ł y w n a m n ó s t w o p e r y o d ó w w e p o k a c h ż y c i a ? N a k o n i e c n i e o n ż e t o j e s z c z e o g r o m e m n i e p r z y j a z n e g o w p ł y ­

« 136

<•»

w u , t a k b o l e ś n i e d o t y k a l u d z k o ś ć i p o d n i e c a t y l e z n a n ą c h o r o b ę , i ż n i e w i d z ę p o t r z e b y o n i e j t u w s p o m i n a ć ?

O t ó ż , j e ż e l i ś p i e w p t a s z ą t p r z e z s z c z ą t k i z d r u ­ z g o t a n e j m e l o d i i , k t ó r e j t y l e j e s z c z e ś l a d ó w w s o ­ b i e z a w i e r a , z n a j d u j e o d g ł o s w n a s z e m u c z u c i u i w z b u d z a j e g o s y m p a t y ą ; d l a c z e g ó ż n i e m i e l i ­ b y ś m y w y z n a ć , ż e w s z y s t k i e w y ż e j w y l i c z o n e p r z y r o d z e n i a w ł a s n o ś c i , o b j a w i a j ą b y t n o ś ć t a j e - m n y c h , l e c z i s t o t n y c h s t o s u n k ó w z a c h o d z ą c y c h m i ę d z y n i e m a d u s z ą o r g a n i c z n ą , m a j ą c ą w e k r w i s i e d l i s k o ?

A l e j e ż e l i w p ł y A Y ż y w i o ł ó w p r z y r o d z e n i a t a k j e s t o c z y w i s t y m n a l u d z k o ś ć , c z y n i e m i e l i b y ś m y j a k i e g o p r a w a u z n a ć o d d z i a ł y w a n i a t e j o s t a t n ie j n a p i e r w s z e ? O d d y c h a n i e , w y z i e w d z i e w i ę c i u s e t m i l i o n ó w l u d z i , c z y s i ę n i e staje p i e r w i a s t k i e m z e p s u c i a r o z p r z e s t r z e n i a j ą c y m s i ę w k r a i n a c h a t ­ m o s f e r y ? C z y n i e z n a l e ź l i b y ś m y p e w n y c h p o w o ­ d ó w d o p r z y p u s z c z e n i a , ż e p o w i e t r z e z a r a ż a ł o s ię i p s u ł o w m i a r ę p o s t ę p u r o z r a d z a n i a s i ę r o d u l u d z k i e g o

*)

? N i e k t ó r e c h o r o b y , u d z i e l a j ą c e s ię

*) R o ś l i n y , k tó re o d św ie ża ją p o w i e t r z e , b y ł y u tw orzo- n c m i prz ed s tw o r ze n ie m c z ł o w i e k a — W m ia rę p o ­ m nażania się rodu ludzkiego , ich ilość w y r a ź n ie się z m n ie jsz a ła i zm niejsza u s ta w ic z n ie — W r e s z c i e przez

»lżycie na op ał nie ty lk o d r z e w a , ale i w ęgli z łona z ie m i w y d o b y t y c h , w y t r a w i a się w znacznej c z ę ś c i k w a so ro d , jeden z p ie r w ia s tk ó w a tm o sfery , a pomna­

ża się d r u g i , to jest : k w a s w ę g l o w y — T e w sz y stk ie psujące powietrze p r z y c z y n y , nie umniejszają s ię, ale się p o w ię k sza ją w m ia rę w zrostu ludności i p r z e ­ myśli!.

« • 137 «>

p r z e z s a m o p o w i e t r z e b e z ż a d n e g o b e z p o ś r e d n i e g o z e t k n i ę c i a s i ę i j a k b y t r z y m a j ą c e s ię w s w e m r o z p r z e s t r z e n i a n i u s i ę p e w n y c h k i e r u n k ó w z i e m i , n i e z d a j ą ż s i ę u s p r a w i e d l i w i a ć i s t w i e r d z a ć to p r z y ­ p u s z c z e n i e ?

Z a p e w n e , s t a n ą n a p r z e s z k o d z i e t e m u m n i e ­ m a n i u m a t e m e t y c z n e r a c h u n k i , w e d ł u g k t ó r y c h w ż a d e n s p o s ó b n i e d a s ię p o ją ć , a ż e b y o d d y c h a ­ n i e i l u k o l w i e k m i l i o n ó w l u d z i m o g ł o z a r a z i ć t y l e m i l s z e ś c i e n n y c h a t m o s f e r y c z n e j p r z e s t r z e n i ?

T e n z a r z u t m ó g ł b y w t e n c z a s c h y b a n a b r a ć p e w n e j m o c y , g d y b y - w y r a c h o w a n o n i e z m i e r n ą i l o ś ć r o z ł o ż o n e g o p o w i e t r z a p r z e z o d d y c h a n i e w ł o ­ n i e i n d i w i d u ó w , w p r z e c i ą g u p r z y n a j m n i e j c z a s u p o t r z e b n e g o n a o d r o d z e n i e s i ę w i ę c e j n i ż sta p o ­ k o l e ń — J a k k o l w i e k b ą d ź , z o s t a n i e z a w s z e r z e c z ą n i e w ą t p l i w ą , ż e w p i e r w s z y c h w i e k a c h ś w i a t a p o w i e t r z e m i a ł o c z y ś c i e j s z e , w i ę c e j o d ż y w n e i b a l ­ s a m i c z n e w ł a s n o ś c i ; n a to d o s y ć jest p r z y t o c z y ć d o w o d y p r z e z h i s t o r y ą o l u d z i a c h p r z e d p o t o p o ­ w y c h p o d a n e ; ci n i e u ż y w a j ą c i n i e d o ś w i a d c z a j ą c p o t r z e b y p o k a r m ó w m i ę s n y c h i w i n a , p r z e w y ż s z y ­ l i n i e t y l k o w d ł u g o w i e c z n o ś c i , a l e n a d t o w m o ­ c y c i a ł a , d z i e l n o ś c i m o r a l n e j i p o t ę d z e u m y s ł o ­ w e j , p ó ź n i e j s z y c h c z a s ó w p o k o l e n i a — T e a l b o ­ w i e m , n a d u ż y w a j ą c n a d z w y c z a j n y c h p r z y w i l e j ó w i c h p r z y r o d z e n i u u d z i e l o n y c h , ś c i ą g n ę ł y n a s w e g ł o w y p o m s t ę n i e b a i w p a d ł y p r z e z to w s t a n p o ­ n i ż e n i a , z a l e d w o w s k a z u j ą c y ś l a d y i c h p i e r w i a ­ s t k o w e g o b y t u .

W r e s z c i e , g d y b y z i e m i a n i e u k r y w a ł a w s o b i e p i e w i a s t k u ż y c i a , j a k ż e b y m o g ł a u s ł u c h a ć g ł o s u

1.38 «>

S t w ó r c y , g d y w y r z e k ł :

Niech ziemia wydaje zwierzęta żyjące

,

każde według swego rodza­

ju

— W r e s z c i e , a b y d o k ł a d n i e p o ją ć s t w o r z e ­ n i e , s ł o w e m : a b y w e j ś ć w p o ł o ż e n i e S t w ó r c y , n a j w a ż n i e j s z ą je s t r z e c z ą p r z y p o m n i e ć s o b i e n i e ­ z m i e r n ą o d l e g ł o ś ć , ja k a p r z e d z i e l a s t w o r z e n i e z w i e r z ą t o d s t w o r z e n i a c z ł o w i e k a — P i e r w s z e u -_t s k u t e c z n i ł o s ię na s a m o w e z w a n i e B o g a , p r z y s t ę ­ p u j ą c d o d r u g i e g o r z e k ł :

Utwórzmy człowieka na obraz i podobieństwo nasze.

N a u k i p r z y r o d z e n i a , u ś p i o n e w s t a n i c z a r o d k a p r z e z d w a b l i s k o t y s i ą c e l a t , z a c z ę ł y s i ę w k o ń ­ c u r o z w i j a ć i u c z y n i ł y k i l k a k r o k ó w s ł a w i ą c y c h je n a t y m s t o p n i u p o s t ę p u , n a j a k i m s i ę za n a s z y c h c z a s ó w o k a z u j ą — K r e s i c h w z r o s t u n i e je s t d o ­ p i ę t y m — P o n i e w a ż w i ę c u l e g ł y c o do p o c z ą t k o ­ w e g o w z r o s t u , w s z y s t k i m w a r u n k o m p o w o l n e j i u p o r c z y w e j w ł o n i e s u m i e n i a l u d z k i e g o o r g a n i z a - c y i , p o t r z e b a w i ę c , a ż e b y w e d ł u g z w y c z a j n e g o p o r z ą d k u r z e c z y , p i e r w i e j n i m s i ę u z u p e ł n i ą p r z e ­ b i e g ł y w s z y s t k i e o k r e s y n i e z m i e r n e g o i z a w s z e p o ­ w o l n e g o r o z w i n i e n i a .

P a m i ę t n e m z d a r z e n i e m ; p i e r w s z y m k r o k i e m l e g o p o s t ę p u b y ł o o d k r y c i e i g ł y m a g n e s o w e j , o d ­ k r y c i e t a k Avażne w s w y c h n a u k o w y c h w y p a d ­ k a c h , t a k w z b o g a c a j ą c e n a u k ę G e o g r a f i i i A s t r o ­ n o m i i - — Z j e d n e j a l b o w i e m s t r o n y , w ł a s n o ś c i i g ł y m a g n e s o w e j z o s t a ł y n i e m y l n y m d o w o d e m ż y w o ­ t n e g o p i e r w i a s t k u z i e m i i z n i w e c z y ł y w tej m i e ­ r z e o b r a c h u n k i m a t e m a t y c z n y c h w i e l k o ś c i : z d r u ­ g i e j s t r o n y , w y t k n ę ł y d r o g ę k u n o w e m u ś w i a t u , r o z s z e r z y ł y w i a d o m o ś c i z i e m i i o t w i e r a j ą c p r z e z to

<&

139

< »

o b s z e r n i e j ę s z e p o l e p o s t r z e g a n i o m u m ie j ę t n o ś c i ; o d ­ m i e n i ł y z n a c z n i e w y o b r a ż e n i a , j a k i e d o t ą d t w o ­ r z o n o o n a s z y m p l a n e t a r n y m ś w i e c i e .

S t a r o ż y t n o ś ć w s w y c h p o d a n i a c h o A t l a n t y ­ d z i e , z a w i e r a ł a j u ż n i e k t ó r e ś l a d y z d a j ą c e s i ę

w s k a z y w a ć , ż e n o w y ś w i a t p i e r w s z y m l u d z i o m n i e b y ł z u p e ł n i e n i e z n a n y m — O p i s a n i e te j w y ­ s p y u m i e s z c z o n e j , w e d ł u g t y c h s t a r o d a w n y c h z a ­ b y t k ó w n a o c e a n i e z a c h o d n i m ( A t l a n t y c k i m ) , i t a k w i e l k i e j r o z l e g ł o ś c i , j a k j e s t A z y a i A f r y k a r a z e m w z i ę t e , p r z e d z i w n i e s i ę z g a d z a z A m e r y k ą — Z d a ­ je s i ę że b a j k a , k o r z y s t a j ą c z n i e d o s t a t k u w s z e l k i c h z t y m k r a j e m s t o s u n k ó w , p r z y w ł a s z c z y ł a s o b i e p ó ­ ź n i e j t e p e w n e co d o s w e j t r e ś c i w i a d o m o ś c i g e o ­ g r a f i c z n e , i p r z e n i o s ł a j e d o r z ę d u n a d z w y c z a j ­ n y c h r z e c z y u p o w s z e c h n i a j ą c m n i e m a n i e , j a k o b y t a w y s p a m a j ą c a s w ó j b y t w n a j o d l e g l e j s z e j s t a r o ­ ż y t n o ś c i , z c z a s e m z o s t a ł a p o c l i ł o n i o n ą w w o d a c h o c e a n u .

M n i e m a m w i ę c , ż e te p o d a n i a n i e p o s z ł y o d F e n i c y a n , ja k d o t ą d s i ę d o m y ś l a n o — B o c h o c i a ż c i o p ł y n ę l i A f r y k ę , n i e m o g l i j e d n a k z a p u s z c z a ć s i ę t a k d a l e k o w o c e a n , j a k b y b y ł o p o t r z e b a n a o d k r y c i e A t l a n t y d y : a le s ą d z ę , że o n e s i ę r a c z e j o d n o s z ą (ja k w i e l k a l i c z b a i n n y c h r ó w n i e w a ­ ż n y c h ; a m o ż e n a w e t i w a ż n i e j s z y c h n i ż t e n a m p r z e k a z a n e w s p o m n i e n i a ) , d o o d l e g l e j s z e j s t a r o ż y ­ t n o ś c i , d o o w y c h c z a s ó w , w k t ó r y c h l u d z i e n i e ­ w ą t p l i w i e ś w i a d o m s i w s z y s t k i e g o , co s i ę ś c i ą g a ł o d o z m y s ł o w e g o ś w i a t a , p o s i a d a l i o z i e m i i o s p o ­ s o b i e jćj p i e r w i a s t k o w e g o b y t u , w i a d o m o ś c i c a ł ­ k i e m n i e z n a n e G r e k o m ; t a k j e s z c z e o g r a n i c z o n y m

Tom

/ . 19

w n a u k a c h z a c z a s ó w a w a n t u r n i c z e j w y p r a w y F e n i c y a n .

A s t r o n o m i a t e g o e z e s n a , n i e z m i e r n i e p r z e c i w n a w s w y c h z a s a d a c h p o w s z e c h n e m u r o d u l u d z k i e g o s ą d o w i , ( k t ó r y j e d n a k w y n i k ł z w r a ż e ń o t r z y m a ­ n y c h p r z e z z a p a t r y w a n i e s i ę n a d a w n ą i p i e r w o ­ t n ą p o s t a ć ś w i a t a ) , w z n i e c i ł a p r z e c i w n i e m u ż y ­ w y i w i e l o k r o t n y o k r z y k — N i e w i e l e s z k o d y p r z y ­ n i o s ł o o d r z u c e n i e s y s t e m a l u P t o l e m e u s z a ; s y s t e m a - t u w y n i k ł e g o z r a c h u n k u p o t w o r n y c h m a t e m a t y ­ c z n y c h o d l e g ł o ś c i , k t ó r y w s w y c h n i e d o r z e c z n y c h i p o n i ż a j ą c y c h z i e m i ę p o m y s ł a c h , z d a j e s i ę ją u - w a ż a ć , a ł h o z a n i c n i e z n a c z ą c y i o d j a k i e g o ś w y ż ­ s z e g o P l a n e t y o d e r w a n y o d ł a m , a l b o z a n i k c z e ­ m n y k a w a ł b ł o t a , s p a d ł y n a ś r o d e k n i e z m i e r n o - ś c i ś w i a t ó w .

J a k ż e p o g o d z i ć t o je g o n i z k i e i p e ł n e w s t r ę t u d o z i e m i w y o b r a ż e n i e z o w e m i z n a k o m i t e m i w z g l ę ­ d a m i i w s p a n i a ł e m i p r z y w i l e j a m i , j a k i c h B ó g , p o m i m o s w ą n i e s k o ń c z o n ą w i e l k o ś ć , o s ą d z i ł ją b y ć g o d n ą ? B o l e s n e u c z u c i e g w a ł t e m s i ę w y d z i e r a n a s a m o w s p o m n i e n i e t a k b ł ę d n e g o , l a k k r z y w d z ą ­ c e g o i t a k d o b r o c i B o g a u w ł a c z a j ą c e g o s y s t e m a t u . U m i e j ę t n o ś ć d o k ł a d n i e j z g ł ę b i o n a , w y g n a ł a b e z p o w r o t u z p o s i a d ł o ś c i p r z y r o d z e n i a i g o s p o d a r s t w a ś w i a t a l a k w y ł ą c z n e i n i e u g i ę t e m a t e m a t y c z n e r a c h u n k i * ) — J a k k o l w i e k n a s i m ę d r c e s ą w w i ­

<s>

140

^<s»

*) N ie m ó w i się tu o ra ch u nk ach ile są one nieodbitc- mi śro d k am i w śled zen iu p r z y r o d z e n ia , ale o ra c h u n ­ k a c h , k t ó re w swej z a r o z u m ia ło ś c i uważaja< świat c a ­ ł y za m a r t w y m e c h a n i z m i ch cą pod ścisłość s w y c h w y w o d ó w g w a łt e m podciągnąć p rawa ż yc ia .

«> 141

<&

d o c z n y m p o s t ę p i e , z t e m w s z y s t k i e m , b i e g u n A s t r o ­ n o m i c z n y z i e m i n i e s c h o d z i s i ę j e s z c z e z jej m a ­ g n e t y c z n y m b i e g u n e m — O d l e g ł o ś ć d o ś ć z n a c z n a p r z e d z i e l a je o d s i e b i e — N ie g o d z i ł o ż b y s i ę z t ą d w n i e ś ć , b e z u b l i ż e n i a n a l e ż n e m u s z a c u n k o w i t e - g o c z e s n e j A s t r o n o m i i ; że o g ó ł d z i ś p a n u j ą c e g o s y - s t e m a t u , j u ż s ię n i e z g a d z a z r z e c z y w i s t e m i z a ­ m i a r a m i ś w i a t a ?

P o j ę c i e s t o s u n k ó w p r z y r o d z e n i a z p i e r w s z e g o n a ń r z u t u o k a , r z a d k o je s t w o l n e m o d b ł ę d ó w i b a r d z o c z ę s t o c h w y t a j ą c g ł ó w n e r y s y p r a w d y ; d a je p r z y s t ę p m y l n y m i w c a l e n i e n a t u r a l n y m w i ­ d o k o m w z a s t o s o w a n i u d o s z c z e g ó ł o w y c h , a n a ­ s t ę p n i e n i e t a k d o b i t n y c h i w y r a ź n y c h p r z e d m i o ­ t ó w — Z t e m w s z y s t k i e m , to p i e r w s z e , ś w i e ż e i ż y ­ w e w r a ż e n i e , p r z e i s t a c z a j ą c s ię n a t y c h m i a s t w p o ­ w s z e c h n e u c z u c i e , z a p u s z c z a g ł ę b o k o w s u m i e n i e r o d u l u d z k i e g o k o r z e n i e ; z l e w a s i ę w j e d n o z n a - w y k n i e n i a m i i o b y c z a j a m i l u d ó w — T y m t o s p o s o ­ b e m w y r o b i ł o się t a k s i l n e , t a k u p o r n e s t a r o ż y ­ t n y c h o s y s t e m a c i e ś w i a t a m n i e m a n i e — T e n m y l ­ n y s y s t e m a t z d j ę t y z p r z e z o r n e j p o s t a c i , w j a k i e j s i ę s t a w i ł o w ó w c z a s k r ó l e s t w o p r z y r o d z e n i a , w r y ł s ię g ł ę b o k o w i c h u m y s ł y , p r z y s w o i ł s ię , i ż t a k p o w i e m i p r z e s z e d ł w s p u ś c i z n i e d o n a ­ s t ę p n y c h p o k o l e ń

*)

— T r z e b aż s i ę t e r a z d z i w i ć , ź e p o d ł u g i m p ó ź n i e j c z a s i e , k i e d y z a c z ę t o o g ł a

-’ ) Z tego bynajm niej nie można w n ie ść , ż e b v p i e r w i a ­ stk o w i Indzie mniej m i e l i dokład n yc h o p r z y r o d z e ­ niu w iad o m o ści : te a lb ow iem z powodu skażonej n a ­ tury c z ł o w i e k a , u le g ły w p ó źn iejszy m czasie niezm

ier-<£>

142 «

s z a ć a s t r o n o m i c z n e o d k r y c i a , p r z e c i w n e w s w y c h w y p a d k a c h p o w s z e c h n e j w i e r z e : n a t e n c z a s u m y ­ s ł o w e r o d u l u d z k i e g o n a w y k n i e n i a , w tern co je n a j b l i ż e j o b c h o d z i ł o , z o s t a ł y n a g l e j a k b y p i o r u ­ n e m r a ż o n e , a z a ś u c z u c i e i s ą d p o w s z e c h n y g w a ł ­ t o w n i e w s t r z ą ś n i o n y m i d o ż y w e g o d o t k n i ę t y m ? P o d ł u g i m j e d n a k w s t r ę c i e z j e d n e j , a n i e - p r z e ł a m a n y c h u s i ł o w a n i a c h z e s t r o n y d r u g i e j , d ą ­ ż ą c y c h d o n a d a n i a w i ę k s z e j r o z c i ą g ł o ś c i i z b l i ż e n i a s i ę d o g r u n t o w n i e j d o w i e d z i o n y c h , p o w s z e c h n i e j ­ s z y c h i w i ę c e j ś w i a t ł a r z u c a j ą c y c h w y p a d k ó w , li­

m ie j ę l n o ś ć w r e s z c i e p r z e d s i ę w z i ę ł a z b l i ż y ć s i ę d o p o s p o l i t y c h w y o b r a ż e ń — W r z e c z y s a m e j , m i ę ­ d z y w s z y s t k i e m i d a w n y c h c z a s ó w w i a d o m o ś c i a m i g w i a z d , z d a j e s i ę , i ż n a u k a s i e d m i u p l a n e t b y ł a s z c z e g ó l n i e j s z y m p r z e d m i o t e m c z c i i u w i e l b i e ­ n i a — A to z a p e w n e z p o w o d u jej s t o s u n k ó w z a ­ c h o d z ą c y c h z l i c z b ą s i e d e m , l i c z b ą o g a r n i a j ą c ą i t r z y r o z m i a r y c z a s u i c z t e r y g ł ó w n e p u n k t a p r z e ­ s t r z e n i : k t ó r ą n a d t o , z p r z y c z y n y n a j l i c z n i e j s z e g o z a s t o s o w a n i a w ż y c i u , m y ś l i i h i s t o r y i , u w a ż a u o z a w s z e ja k o u k r y w a j ą c ą coś t a j e m n i c z e g o w s w e m z n a c z e n i u .

O t ó ż , o d c z a s u k i e d y n o w o ż y t n i z a m i a s t s ł o ń ­ c a i x i ę ż y c a , k t ó r y m n a d a n o w n o w y m s y s t e m a - c i e o d m i e n n e z n a c z e n i e , p o l i c z y l i z i e m i ę w r z ę ­ d z i e p l a n e t , l i c z b a s i e d e m p r z e z ś w i e ż e o d k r y c i e U r a u u s a , n a n o w o s i ę u k a z a ł a w p l a n e t a r n y m s y

-n y m odmia-nom; p r z y j ę ł y -na się pięt-no zm y sło w o śc i — T a k , jak się to w ła ś n ie stało z w iadom ością Boga i in n e m i tym podobnemi r z e c z a m i .

«> 143

s t e m a c i e — N ie m a p o d o b i e ń s t w a , a ż e b y ta l i c z b a z o s t a ł a k i e d y z m i e n i o n ą p r z e z o d k r y c i e n o w e j z a U r a n u s e m g w i a z d y — C o d o g l o b ó w n i e d a w n o o d k r y t y c h m i ę d z y M a r s e m a J o w i s z e m , i c h o b j ę ­ t o ś ć d a l e k o m n i e j s z a od i n n y c h n i e p o z w a l a je z a ­ l i c z a ć d o r z ę d u p l a n e t w ł a ś c i w y c h ; i d l a t e g o a - s t r o n o m o w i e o d m i e n n e d a l i i m n a z w i s k o * ) .

W ś r ó d z a t a r g ó w w s z c z ę t y c h m i ę d z y p o w s z e c h - n e m p r z e k o n a n i e m l u d ó w , a o d k r y c i a m i c z a s ó w t e r a ź n i e j s z y c h , s z k o d a , z e A s t r o n o m i a w s w o j e m z e t k n i ę c i u s i ę z p i s m e m ś w i ę t e m , z a n a d t o g w a ł ­ t o w n i e p o t r ą c i ł a w i a r ę w y z n a w c ó w , k t ó r z y , p r z e ­ s t a ją c n a s ł ó w n e m t ł ó m a c z e n i u p e w n y c h w y r a ż e ń S t a r e g o T e s t a m e n t u , z d a w a l i s i ę n i e p a m i ę t a ć n a t ę p r a w d ę , ż e n a j w y d a t n i e j s z a c e c h a p i s m a ś w i ę ­ t e g o z a l e ż y n a tern : i ż o n o w e w s z y s t k i c h o k o

-*) T r z e b a w i e d z i e ć , że z i e m i ę u w aż a n o dawniej za śro ­ d ek systeroatu świata i nie m ieszczono ją w r z ę d z i e plan et, k t ó r y c h b y ło siedem, to jest: S ło ń c e , M e rk u - r y u s z , W e n u s , X i ę ż y c , M a r s , J o w is z i Saturn — W n o w y m zaś system ac ie odniesiono z i e m i ę do pla­

net, a w y ję t o z i c h l i c z b y S ł o ń c e d z iś stan owiące środek p lan etarn eg o s y s t e m a t u — X i ę ż y c został t a k ­ że z li c z b y g ł ó w n y c h plan et u su n iętym i b y ł n a z w a ­ n y t o w a r z y s z e m z ie m i, albo planetą r z ę d u drugiego;

ale o d k r y t y Uranus jego miejsce z as tąp ił, i tym spo­

sobem d o p e łn iła się dawna lic z b a siedmiu planet — C o się t y c z e czterech n ie w id z ia ln y c h g o ły m o k ie m g w ia z d e k , i dla tego t elcsk o p iczn e m i n a z w a n y c h , ja- k i e m i są , C e r e s , Pallas , Juno i W e s t a ; ty c h naj­

w i ę k s z a lic z b a astronomów nie z a lic z a do rzędu pla­

n et w ł a ś c i w y c h , dla ich n ad zw ycza jn e j małości i ró ­ wnej p r a w ie od słońca odleg łości i in ny ch tym p o ­ d o b n yc h p r z y c z y n — Jan S u i a d e c k i , p r z e c i w n e g o jesl W tej m i e r z e zdan ia.

i* 144

l i c z n o ś c i a c l i p r z e m a w i a j ę z y k i e m l u d u , i jest w o - g ó l n o ś c i b a r d z o d a l e k i e m od n a u k o w y c h w y r a ż e ń .

J e ż e l i r u c h k r w i w c i e l e o z y w i o n e m n i e p o d ­ l e g a m e c h a n i c z n e j j e d n o s t a j n o ś c i w s w o j e m k r ą ż e ­ n i u , j e ż e l i jej b i e g r a z p r z y ś p i e s z o n y , d r u g i r a z n i e c o o p o ź n i o n y , m y l i r a c h u b ę n a m a t e m a t y c e w s p a r t ą ; t e d y z u p e ł n i e t o ż s a m o s i ę d z i e j e z o - b r ó t e m g w i a z d w p r z e s t r z e n i n i e b i e s k i e j — J a k w s z y s t k o c o ż y j e , t a k i o n e p o d l e g a j ą c z w i e l u p r z y c z y n o d m i a n o m w s w o i c h r u c h a c h , n i e u z n a ­ j ą n i e u g i ę t e j ś c i s ł o ś c i m a r t w y c h p r a w m e c h a n i k i . J e ż e l i t a k j e s t , b ę d z i e ż s i ę w i ę c p r z e c i w n e r o ­ z u m o w i u z n a n i e t e j p r a w d y : ż e m o ż e n a s t ą p i ć z u ­ p e ł n e , l e c z p r z e m i j a j ą c e n a k s z l a ł t z g a ś n i e n i a p u l • s u o r g a n i c z n e g o , w s t r z y m a n i e r u c h u p l a n e t ? P o ­ w i e d ź m y j e d n a k , ż e t a k n i e z w y k ł e z j a w i e n i e n i - g d y b y b e z w o l i w y ż s z e j n i e m o g ło m ie ć m i e js c a — P r z y p u ś ć m y t e r a z , ż e w c h o d z i w z a m i a r y B o g a p o t r z e b a w s t r z y m a n i a n a c h w i l ę b i e g u c z a s u ; z a j ­ d z i e s z j a k a r ó ż n i c a w s p o s o b ie m ó w i e n i a , n i e c h s ł o ń c e s ię w s t r z y m a , l u b n i e c h s t a n i e z ie m ia ? T o ż sam o m o ż n a p o w i e d z i e ć o w y r a ż e n i a c h o z n a c z a j ą ­ c y c h p r z e j ś c i e z d n i a d o n o c y , l u b n a w z a j e m z n o ­ c y d o d n i a , a l b o z je d n e j w d r u g ą p o r ę r o k u .

J u l r z e ń k a , w s c h ó d s ł o ń c a , s ą d l a w s z y s t k i c h i i g u r y c z n e m i w y r a ż e n i a m i , a l b o r a c z e j g ł ę b o k i e g o z n a c z e n i a f a k t a m i — Z a c h ó d s ł o ń c a w z b u d z a w n a s b o l e s n e r o z l a n i a s i ę u c z u c i e — U ż y w a j ą c w tej m i e r z e b a r d z i e j s i ę z g a d z a j ą c y c h z n a u k ą w y r a ­ ż e ń , z n a j d z i e m y w n i c h t ę s a m ą p r a w d ę , a w i ę ­ c e j m o ż e , n a w e t w z n a c z e n i u p r z e n o ś n e m , s u r o ­ w o ś c i i w a g i ; n a p r z y k ł a d : p o t r z e b a z a j ś ć z i e m i ,

<» 145 ®

a ż e b y s ł o ń c e w e s z ł o , a l b o : k i e d y z i c m a w e j d z i e , n o c b ę d z i e p a n o w a ć i c i e m n o ś c i s i ę r o z t o c z ą p o n a d ś w i a t e m — J e ż e l i i d z i e o p o w r ó t w i o s n y , p o ­ d o b n i e ż m o ż n a p o w i e d z i e ć : a l b o ż e s ię s ł o ń c e z b l i ż y ł o d o n a s , a l b o ż e z i e m i a , a p r z y n a j m n i e j c z ę ś ć jej p r z e z n a s z a m i e s z k a n a , p o m k n ę ł a s i ę d o sj 0ń c a __ T e d w a s p o s o b y m ó w i e n i a o b a , s ą r ó ­ w n i e p i ę k n e m i i r ó w n i e z n a c z ą c e m i .

P i t a g o r e j c z y k o w i e , r z e c z n a d z w y c z a j n a , p o ­ m i m o n i e d o s t a t k u s p o s o b ó w ś c is ł e g o o b l i c z a n i a o d ­ l e g ł o ś c i , z n a l i j e d n a k s y s t e m a t p l a n e t a r n y c z a s ó w d z i s i e j s z y c h — A l e t o n a s p o w i n n o n a j w i ę c e j u - d e r z a ć , ż e o n i , p o s i a d a j ą c t e s a m e c o m y w i n ­ n y c h r z e c z a c h w i a d o m o ś c i , w p r o w a d z i l i w u m i e ­ ję t n o ś ć a s t r o n o m i c z n a d A vie g w i a z d y , w n a s z y m s i ę s y s t e m a c i e n i e z n a j d u j ą c e — J e d n a p o d n a z w i ­ s k i e m s ł o ń c a d u c h ó w , z a j m o w a ł a m i e j s c e n a d n a - s z e m s ł o ń c e m , d r u g a n a z w a n a p r z e c i w z i e m n ą , z o s t a w a ł a w b e z p o ś r e d n i c h s t o s u n k a c h z n a s z ą k u l a — Z d a j e s i ę , ż e o n i u w a ż a l i je z a d w a c a ł e g o ś w i a t a g w i a z d , n i e w i d z i a l n e ś r o d k i ; a l b o z a d w ó c h n a c z e l n y c h d o w ó d c ó w c a ł e g o o r s z a k u c i a ł n i e b i e ­ s k i c h , t a k n i e p o r z ą d n i e n a p o z ó r r o z r z u c o n y c h w p r z e s t r z e n i n i e b i e s k i e j .

C z y t e d w i e o s o b l i w s z e g w i a z d y z g a s ł y , c z y i c h s ł a b e i e t e r o w e ś w i a t ł o n i e m o ż e p r z e n i k n ą ć z b y t z g ę s z c z o n e g o p o w i e t r z a ; c z y n a k o n i e c t a o n i c h w i a d o m o ś ć , j a k w i e l e i n n y c h r z e c z y , n a l e ­ ż y d o o s t a t n i c h ś l a d ó w p i o r w o r o d n y c h p o d a ń ; s ą t o m n i e m a n i a ż a d n e j i s t o t n e j n i e o b i e c u j ą c e k o r z y ­ ś c i — Z a w s z e j e d n a k z o s t a n i e r z e c z ą p e w n ą , z e p r z y t o c z o n e f a k t u m m i a ł o m i e j s c e , i n i e d a w n o

^ 146 «>

w n a u k a c h P i t a g o r e j c z y k ó w c z y n i o n e p o s z u k i w a ­ n i a o k a z a ł y , i ż b y t n o ś ć t y c h d w ó c h c i a ł s t a t e c z n i e p r z e z n i c h u z n a w a n ą b y ł a — J a k k o l w i e k b ą d ź , ta i c h w i a d o m o ś ć ; to o d k r y c i e , b ę d z i e z a w s z e d o ­ w o d z i ć te j p r a w d y , i ż m u s i e l i m i e ć i n n e p o m o ­ c e , o p r ó c z i m n i e z n a n y c h t e l e s k o p ó w — B y ć m o ­ ż e , i ż p ó ź n i e j s z e d o ś w i a d c z e n i a , a l b o n o w e w k r a i ­ n a c h n i e b a z j a w i e n i a , p o s t a w i ą n a s n a d r o d z e d o o d k r y c i a t y c h b ł ę d n y c h c i a ł p r o w a d z ą c e j , p o m ­ k n ą k r o k j e d e n u m i e j ę t n o ś ć a s t r o n o m i i , i w z b u ­ d z ą ż a l , ż e z a w c z e ś n i e z a m k n i ę t o t a k s z t u c z n i e z a w i k ł a n e jej r a c h u n k i .

T a k w i ę c , p r z e z r o z l e g l e j s z e p o j ę c i e s y s t e m a - t u ś w i a t a , i p r z e z d o k ł a d n i e j s z e k u l i z i e m s k i e j z b a d a n i e , u m y s ł l u d z k i u c z y n i ł p i e r w s a y k r o k w p o s t ę p i e u m i e j ę t n o ś c i p r z y r o d z o n y c h — K r o k d r u g i p r z e z e ń u c z y n i o n y , o d n o s i s i ę d o w i e l k i c h o d k r y ć c h e m i i c z a s ó w d z i s i e j s z y c h ; o d k r y ć t a k d a ­ l e k o , z w ł a s z c z a p r z e z F r a n c u z ó w p o m k n i ę t y c h — . S t r o n a z u p e ł n i e p r z e c z ą c a c h e m i i , z a l e ż y na o k a ­ z a n i u , ż e w o d a , p o w i e t r z e i o g i e ń , u w a ż a n e d a ­ w n i e j z a ż y w i o ł y p r o s t e , n i e są w r z e c z y s a m e j t a k i e m i ; l e c z s i ę s k ł a d a j ą z w i e l u g a z ó w — P o ­ w i e d z i a ł e m s t r o n a p r z e c z ą c a ; b o ł a t w o b y ł o p r z e ­ w i d z i e ć n a w e t p r z e d u s k u t e c z n i e n i e m r o z b i o r u , a n a s t ę p n i e i z a p r z e c z y ć , ż e t a k n a d z w y c z a j n y c h w ł a s n o ś c i i p o t ę g i w s p o m n i a n e ż y w i o ł y , n i e są p r o s t e m i , a le m u s z ą s i ę s k ł a d a ć z w i e l u p r z e c i w ­ k o s o b i e w a l c z ą c y c h p i e r w i a s t k ó w — C i a ł a p r o ­ s t e w c h o d z ą c e w' s k ł a d w s z y s t k i c h w z i ę t y c h d o ­ t ą d p o d r o z k ł a d is t o t m a t e r y a l n y c h , (a w i a d o m o ż e m a ło c i a ł o d n i e g o u s z ł o ) ; s t a n o w i ą j a k b y l i

-«► 147 «>

*

t e r y k s i ę g i p r z y r o d z e n i a , i m o ż n a je u w a ż a ć z a w s p ó ł g ł o s k i , f e n o m e n a za ś g ł ó w n e m a g n e t y z m u , e l e k t r y c z n o ś ć ś w i a t ł a i t. d . , p r z e z k t ó r e ż y c i e z i e m i i a t m o s f e r y z t a k ą s i ę c z y s t o ś c i ą i d z i e l ­ n o ś c i ą w y r a ż a , m o ż e m y n a z w a ć s a m o g ł o s k a m i l e ­ g o o l b r z y m i e g o a l f a b e t u ; s a m o g ł o s k a m i b i o r ą c e m i s w e b r z m i e n i e z s a m y c h w n ę t r z n o ś c i p r z y r o d z e ­ n i a .

C h o c i a ż n i e z u p e ł n i e j e s z c z e p o j ę l i ś m y z n a c z e ­ n i e t e g o j ę z y k a , m o ż e m y j e d n a k z t ą d c o p o s i a d a - m y , j e d e n l u b d r u g i w y r a z w y c z y t a ć — W a ż n ą je s t r z e c z ą w z r o z u m i e n i u p r z y r o d z e n i a , a b y n i e s p u s z c z a ć z w i d o k u , ja k i m s p o s o b e m p r z e z s z t u ­ k ę c h e m i c z n ą o t r z y m u j e m y r o z k ł a d ; l u b r o s p u - s z c z e n i e c i a ł s t a ł y c h i w o d y w i s t o t a c h g a z o w y c h ; j a k je w y r y w a j ą c z e s t a n u b e z w ł a d n o ś c i , n i s z c z y ­ m y w n i c h p o s t a ć t e g o o t r ę t w i e n i a , i t e j n i e ­ k s z t a ł t n e j b r y ł o w a t o ś c i , p o d k t ó r ą n a m s i ę z a ­ z w y c z a j o k a z u j ą .

M u s z ą w i ę c w t y c h m a r t w y c h b r y ł a c h p i e r ­ w i a s t k i ż y c i a s i ę u k r y w a ć — I l o ś ć w o d y z p o ­ w i e t r z e m z ł ą c z o n e j tak je s t w i e l k ą , i ż g d y b y jej o d d z i a ł n a s t ą p i ł , n a t y c h m i a s t u j r z e l i b y ś m y n a n o ­ w o p o w s t a j ą c y p o t o p — P o d o b n i e ż o k a z a ł a b y s i ę p o w o d ź ś w i a t ł a , g d y b y t o z e s t a n u u k r y c i a , c a ł k i e m s i ę w y d o b y ł o i n a g le s i ę r o z w d n ę ł o — Ś w i a t t a k ­ ż e c a ł y z o s t a ł b y p o w s z e c h n y m o b j ę t y p o ż a r e m , g d y b y c a ł y c i e p l i k o t r ę t w i o n y w ł o n i e m a t e r y i z m ć j s ię w y m k n ą ł n i e s p o d z i e w a n i e — N ie b ę d ę s i ę tu z a s t a n a w i a ł n a d t a j e m n e m i w i ę z a m i , u t r z y - m u j ą c e m i r ó w n o w a g ę w r o z l i c z n y c h s i ł a c h p r z y -

Tom I.

2 0

r o d z e n i a i z a m y k a j ą c e m i je w e w ł a ś c i w y c h s o b ie g r a n i c a c h .

C z y f i z y c y u s t a l i l i s w o j e w te j m i e r z e m n i e ­ m a n i a ; c z y m a j ą z a s o b ą s ł u s z n o ś ć ? A l b o r a c z e j , d l a r o z w i ą z a n i a l e j z a g a d k i , c z y n i e n a l e ż a ł o b y w z n i e ś ć s ię d o w y ż s z e g o p o r z ą d k u , n i ż je st f i z y ­ c z n y p o r z ą d e k r z e c z y ? O tern z a m i l c z a m .

D a l e k o je s t w a ż n i e j s z y m d l a u m ie ję t n o ś c i t e n w n i o s e k z p o p r z e d z a j ą c y c h u w a g sa m p r z e z się

■ w y p ł y w a j ą c y ; ż e w s z y s t k o w p r z y r o d z e n i u , o b j a ­ w i a p i e r w i a s t e k ż y c i a ; i n i c w n i e m n i e m a z s i e ­ b i e b e z w ł a d n e g o — B r y ł a z i e m i , p o d o b n a w s t a ­ n i e o b e c n e g o o t r ę l w i e n i a d o n i e z m i e r n e j g ó r y s k a ­ m i e n i a ł y c h m u m i i , a l b o d o n a d z w y c z a j n e j , z e z w a ­ l o n y c h n a s i ę g r o b ó w p o w s t a ł e j p i r a m i d y ; je s t b e z - w ą t p i e n i a o p ł a k a n y m , p r z e z w s z y s t k i e w i e k i ś w i a ­ t a w z n i e s i o n y m p o m n i k i e m , n a o k a z a n i e p o s t ę p n e - g o r u c h u ś m i e r c i d ą ż ą c e j d o o w ł a d n i e n i a c a ł ą n a ­ t u r ą : a l e p o d k a m i e n i a m i t y c h r o z l e g ł y c h i g ł ę ­ b o k i c h p o k ł a d ó w g r o b o w y c h , u s y p i a s i ł a ż y j ą c a i

n i e c a ł k i e m o b c a n a s z e j n a t u r z e ; l i c z n e j e s z c z e ś l a d y w y k r y w a j ą s t o s u n k i , n i e z u p e ł n i e d o t ą d z e r ­ w a n e g o z w i ą z k u — N i e , n a t u r a n i e jest u m a r ł ą ; u s y p i a t y l k o p o d p o g r z e b n y m k i r e m , n i m p r z y j ­ d z i e c z a s , ż e s i ę o c k n i e i r o z b u d z i .

Z a s t a n ó w m y s i ę , b o to j e s t w a ż n ą r z e c z ą , ź e s e n w k t ó r y m ś w i a t f i z y c z n y t r ę t w i e j e , s t a n o w i j e ż e l i n i e s a m ą is t o tę , to p r z y n a j m n i e j k o n i e c z n ą c e c h ę te g o w s z y s t k i e g o , co s i ę z a w i e r a w o b r ę ­ b i e m a t e r y a l n e j b y t n o ś c i — N i e t y l k o z w i e r z ę t a , a l e n a d t o r o ś l i n y i z i e m i a s a m a s t ó s o w n i e d o p o r r o k u , p r z e c h o d z i z e s t a n u s p o c z y n k u w s t a n d z i a ­

« • 149

ł a n i a : j e d n e m s ł o w e m , w s z y s t k o p r a w o m s n u u - l e g a i n a w z a j e m w s z y s t k o co m u d ł u g w y p ł a c a , n a l e ż y d o p a ń s t w a p r z y r o d z e n i a — M a l a r z e n i e ­ k i e d y w y s t a w u j ą n a m a n i o ł ó w i j e n i u s z ó w w s t a ­ n i e u ś p i e n i a : a l e t e n s t a n n i e ma g d z i e i n d z i e j , t y l k o n a p ł u t n i e r z e c z y w i s t e g o b y t u , d u c h y a l ­ b o w i e m w ż a d e n s p o s ó b n i e m o g ą u l e g a ć p o t r z e ­ b i e s p o c z y n k u .

A b y l e p i e j r z e c z p o j ą ć p r z e z f a k t a ; z b l i ż m y d o s i e b i e to , co M o j ż e s z w k s i ę d z e r o d z a j u , a I n d y a n i e w s w o j e j o s t w o r z e n i u n a u c e , k a ż d e n s o b i e w ł a ś c i w y m s p o s o b e m o s p o c z y n k u S t w ó r c y p o w i a d a — Z j e d n e j s t r o n y c z y t a m y :

Bóg spo­

czął siódmego dnia

— W t e m w y r a ż e n i u n i c n i e m a u d e r z a j ą c e g o , c h o ć b y ś m y je w z i ę l i w l i ­ t e r a k i e m z n a c z e n i u ; p o n i e w a ż z m i a n a s t a n u , o k t ó r e j t u je s t m o w a , n i e ś c i ą g a s i ę b y n a j m n i e j d o s a m e j i s t o t y B o g a , l e c z t y l k o d o je g o z e w n ę t r z ­ n e j c z y n n o ś c i — C z y t o w h i s t o r y i , c z y w p r z y r o ­ d z e n i u , g d y i d z i e o w p ł y w s z c z e g ó l n y B ó s t w a , j e g o d z i e ł a p r z y j m u j ą z a w s z e c e c h ę c z y n n o ś c i n a ­ t u r y l u d z k i e j , a n a s t ę p n i e : m u s i k o n i e c z n i e z a ­ w i e r a ć s ię p r z e j ś c i e z d z i a ł a n i a d o s p o c z y n k u — B e k a b o s k a , n a d a w s z y p i e r w s z y p o p ę d , z d a je s ię c o f a ć , d l a z o s t a w i e n i a c z a s u , a b y jego d z i e ł o n a ­ b y ł o z u p e ł n e g o r o z w i n i e n i a , a za ś s t w o r z e n i e , a b y j e p r z y j ę ł o i n a s w ą k o r z y ś ć ' o b r ó c i ł o .

Z d r u g i e j s t r o n y I n d y a n i e p o w i a d a j ą : » B r a h m

» sp i , w t e n c z a s k i e d y o n s p i , w s z y s t k i e ś w i a t y , i w s z y s t k i e s t w o r z e n i a w p a d a j ą w n i c e s t w o c c — l e n j e d e n w y r a z jak s i ę to w i d o c z n i e o k a z u j e , p r z e n o s i n a s z p 0i a p r a w d y i o b j a w i e n i a b o s k i e

-g o , w p a ń s t w o m y t o l o g i i i n i e d o r z e c z n o ś c i — P r a w d a , z e p i s m o ś w i ę t e , m ó w i ą c o Z b a w c y l u ­ d ó w , n i e s k o ń c z e n i e w y ż s z y m n a d w s z e l k i e s t w o ­ r z o n e d u c h y , p o w i a d a w y r a ź n i e : i ż u s y p i a ł n a w ą t ł e j ł ó d c e w c z a s i e b u r z y w ś r ó d s w o i c h u c z ­ n i ó w , a g d y s i ę p r z e b u d z i ł , b u r z a u c i c h ł a i p r z e ­ r a ż a j ą c a w ś c i e k ł o ś ć ż y w i o ł ó w r o z b r o j o n ą z o s t a ł a : a le w a ż n e i i s t o t n e o k o l i c z n o ś c i n a k a z u j ą to z d a ­ r z e n i e o d n i e ś ć d o z u p e ł n i e o d m i e n n e g o p o r z ą d k u r z e c z y , a n a s t ę p n i e n i c s i ę o n o n i e s p r z e c i w i a t e ­ m u , có ra w y ż e j p o w i e d z i a ł .

O p r ó c z g ł ę b o k i c h i t a j e m n y c h p o d s ł o w a m i e w a n g i e l i i u k r y t y c h n a u k , n i e g o d z i ł o ż b y s ię p r z y ­ p u ś c i ć , ż e o n e , w s p ó l n i e z i n n e m i p o d o b n e g o r o ­ d z a j u ś w i a d e c t w a m i , m a ją j e s z c z e na c e l u o k a z a ­ n i e tej p r a w d y , i ż Z b a w c a ś w i a t a n i e m a r ę t y l ­ k o a le r z e c z y w i s t e c i a ł o p r z y w d z i a ł n a s i e b ie ; z o ­ s t a ł c z ł o w i e k i e m w c a ł e m z n a c z e n i u t e g o w y r a z u , i p o d t y m w z g l ę d e m d o ś w i a d c z a ł z i n n e m i l u d ź ­ m i p o t r z e b y s p o c z y n k u ; t a k , i ż m o ż n a p o w i e d z i e ć , ź e s e n d o t e g o s t o p n i a jest i s t o t n y m c z ł o w i e k o w i Że B ó g sa m s k o r o z s t ę p u j e n a z i e m s k ą k r a i n ę i

p r z y w d z i e w a n a s i ę n a t u r ę l u d z k ą , n a t y c h m i a s t s t a je s ię p o d o b n y m w s z y s t k i m ś m i e r t e l n y m w p o ­ w s z e c h n e j p o t r z e b i e s p o c z y n k u ?

C h c ą c p o w z i ą ć w y o b r a ż e n i e g ł ę b o k i e g o z n a ­ c z e n i a s n u b ą d ź to w p r z y r o d z e n i u , b ą d ź w c z ł o ­ w i e k u , d o s y ć je s t w s p o m n i e ć na p i e r w s z e w r a z p o s t w o r z e n i u z a s z ł e c h w i l e — M o j ż e s z n a u c z a n a s , ż e n a j p i e r w s z e m w d z i e j a c h c z ł o w i e k a w y ­ d a r z e n i e m , b y ł t a j e m n i c z y s e n p r z e z B o g a z e s ł a ­ n y n a n i e g o w t e n c z a s , g d y t e n ż e B ó g p o o t w a r ­

«> 150 «>

151

«>

c i u b o k u A d a m a , w y d o b y ł z n i e g o p i e r w i a s t e k ż y c i a i u t w o r z y ł m i ł a m u t o w a r z y s z k ę , k t ó r ą p o o c k n i e n i u s i ę , u j r z a ł p r z e d s o b ą — T a o k o l i c z n o ś ć , t a r ó ż n i c a w s t w o r z e n i u c z ł o w i e k a o d s t w o r z e n i a n i e w i a s t y , k r y j e w so b ie g ł ę b o k ą t a j e m n i c ę .

C z ł o w i e k b y ł u t w o r z o n y m z m u ł u z i e m i , i d l a t e g o p ó ź n i e j w p i ś m i e ś w i ę t e m z o s t a ł n a z w a n y c a ł e g o z i e m s k i e g o ś w i a t a , o jc e m , ja k g d y b y r e ­ p r e z e n t a n t e m i z a s t ę p c ą t e g o , z k ą d c a ł e n a t y m p a d o l e w y p ł y w a o j c o w s t w o — N i e w i a s t a p r z e c i ­ w n i e p o w s t a ł a z p i e r w i a s l u w y d o b y t e g o z p i e r s i , z s e r c a c z ł o w i e k a — J a k i je st r o z u m l u d z k i , c o - b y s ię m ó g ł k i e d y d o m y ś l i ć te j g ł ę b o k i e j t a j e m n i ­ c y T w ó r c z e j p o t ę g i ? K t ó ż b y s i ę o ś m i e l i ł p r z y p u ­ ś c i ć n a w e t m o ż n o ś ć jej b y t u ?

R a j z i e m s k i b y ł s c e n ą t y c h w s z y s t k i c h c u d ó w — T r a c ą c t o m i e j s c e r o z k o s z y p i e r w s z y c z ł o w i e k , s t r a c i ł z a r a z e m , i p o t ę ż n e s w e j o r g a n i z a c y i ż y w o ­ t n e w ł a s n o ś c i , i k l u c z n a j w i ę k s z e j c z ę ś c i d o k ł a ­ d n i e p r z e d t y m z n a n y c h t a j e m n i c p r z y r o d z e n i a ; o d t ą d je g o c i a ł o p o d l e g ł e ś m i e r c i , s t r ą c o n e m z o ­ s t a ł o z e s z c z y t u p i e r w o r o d n e j ś w i e t n o ś c i — U p a ­ d e k t a k g ł ę b o k i p o s t a w i ł go w s t a n i e p o d o b n y m d o s t a n u z w i e r z ą t — A n i o ł z m i e c z e m o g n i s t y m s t a n ą ł na w e j ś c i u d o r a j u , a b y s ię c z ł o w i e k n i e p o k u s i ł o o d z y s k a n i e s t r a c o n y c h p r z y w i l e j ó w , o d j e g o u p a d k u n i e t y l k o m u n i e u ż y t e c z n y c h , a l e n i e <

b e z p i e c z n y c h i s z k o d l i w y c h ; b o m o g ą c y c h z o s t a ć p o t ę z n e m n a r z ę d z i e m d o tern p o t w o r n i e j s z y c h n a ­ d u ż y ć i g ł ę b s z e j p r z e w r ó t n o ś c i .

NV s k u t e k t r a g i c z n e g o i n i g d y d o s t a t e c z n i e n i e - o p t a k a n e g o u p a d k u A d a m a , n a s t ą p i ł a z u p e ł n a z m i a

-®

152

^«■

n a s t o s u n k ó w , z a c h o d z ą c y c h m i ę d z y B o g i e m a c z ł o w i e k i e m — Ż a ł o s n e p o d o b n i e ż r o z p r z ę ż e n i e , w z b u r z y ł o w s z e l k i e s t o s u n k i p r z y m i e r z a , t a k ś c i ­ ś l e g o j e d n o c z ą c e g o z p r z y r o d z e n i e m .

Z t e m w s z y s t k i e m , s k o r o B ó g p r z e d s i ę w z i ą ł o d ­ k u p i e n i e r o d u l u d z k i e g o i r z u c i ł p i e r w s z y j e g o z b a w i e n i a f u n d a m e n t , n a t e n c z a s d u c h o w n y i o - b o s i e c z n y m i e c z s ł o w a b o ż e g o , n i e t y l k o b y ł p r z y ' r z e c z o n y , a le i o d d a n y c z ł o w i e k o w i , b y l e b y w c a ­ ł e j s z c z e r o ś c i d u s z y , p o d c h o r ą g i e w s i ę Z b a w c y z a c i ą g n ą ł — O d t ą d m ó g ł z n o w u o ś w i e c a ć s w ó j u m y s ł p r o m i e n i a m i o d w i e c z n e j p r a w d y , w y b r a ć n a j w y ż s z e d o b r o z a p r z e d m i o t s w o j e j w o l i , i p o ­ k r z e p i a ć w ą t ł o ś ć o m d l o n e j m y ś l i w n i e z g ł ę b i o n y c h p r z e p a ś c i a c h s ł o w a b o ż e g o .

T e k r ó t k i e u w a g i o k a z u j ą d o s t a t e c z n i e , ja k w i e l k ą b y ł o b y p ł o c h o ś c i ą , t e n ś w i ę t y k l u c z t a j e ­ m n i c p r z y r o d z e n i a p r z e z o b j a w i e n i e n a m w r ó c o ­ n y ; o d d a w a ć w s k a l a n e p r z e w r o t n e j c i e k a w o ś c i r ę c e — Z e ś w i ę t ą c z c i ą i g ł ę b o k i e m u s z a n o w a ­ n i e m do n i e g o s ię z b l i ż a ć n a l e ż y : i d l a t e g o p o ­ w i n i e n z a w s z e z o s t a w a ć p o d s t r a ż ą ś w i a t ł e j i p r a ­ w e j w s w y c h z a m i a r a c h u m i e j ę t n o ś c i .

O t ó ż n a t u r a l n y m s p o s o b e m z o s t a ł e m p r z y p r o ­ w a d z o n y m d o o k a z a n i a t r z e c i e g o k r o k u , j a k i u - c z y n i ł u m y s ł l u d z k i , k i e r o w a n y z a w s z e p r a w i c ą T w ó r c y , n a p o l u p r z y r o d z o n y c h u m i e j ę t n o ś c i — Z a l e ż y o n n a d o k ł a d n i e j s z e m z g ł ę b i a n i u f i z y c z n e g o p i e r w i a s t k u p r z y r o d z e n i a — B e z w ą t p i e n i a , p r z e d ­ m i o t t y c h p o s z u k i w a ń b y ł o d p o c z ą t k u ś w i a t a i d o t ą d s i ę w p r z y r o d z e n i u z n a j d u j e — . W s z y s t k i e k a r t y p o d a n i a i d z i e j ó w l u d z k i c h , są z a p e ł n i o n e

1 5 3 «>

f e n o m e n a m i , w s k a z u j ą c e m i p i e r w i a s t e k ż y c i a w c a -

f

ł y m o b r ę b i e s t w o r z e n i a , a le d o t ą d m a ł o u c z y n i o ­ n o u s i ł o w a ń n a p r z e n i k n i e n i e je g o s k r y t o ś c i .

O d p ó ł w i e k u z a l e d w o p o s t r z e ż e n i a w te) m i e ­ r z e u c z o n y c h , p r z y j ę ł y p o r z ą d n i e j s z ą p o s t a ć i u k a ­ z a ł y u m i e j ę t n o ś c i n i e k t ó r e ś l a d y p r z e z n i ą p o s z u ­ k i w a n e j p r a w d y — N ie m a s i ę w i ę c c z e m u d z i ­ w i e , z e t e w n o w y m z a w o d z i e u s i ł o w a n i a o d w c z o r a d o p i e r o p r z e d s i ę w z i ę t e , n i e z d o ł a ł y j e s z c z e w p o w s z e c h n e m p r z e k o n a n i u , u s t a l i ć s w o i c h w y ­ p a d k ó w — R u c h u m ie ję t n o ś c i p r z y r o d z e n i a p o t a k m g l i s t e j i n i e p e w n e j d r o d z e ; je st w y s t a w i o n y m n a m n ó s t w o u s t e r k ó w i z b o c z e ń , a t e , a ż n a d t o w y s t a r c z a j ą n a o b u d z e n i e p o w s z e c h n e j k u t e j n a u ­ c e n i e u f n o ś c i .

A ż e b y u m ie ję t n o ś ć t r a f i ł a w p r o s t d o z a m i e r z o ­ n e g o c e l u , f i l o z o f i a n i e m o ż e jej p e w n i e j s z e g o w te j m i e r z e n a s t r ę c z y ć o r ę ż a , n a d m i e c z w y ż e j w s p o ­ m n i a n y s ł o w a b o ż e g o ; m i e c z p r z e n i k a j ą c y a ż d o s a m y c h ź r ó d e ł ż y c i a ; o d d z i e l a j ą c y d u c h a o d d u s z y , i n a u c z a j ą c y ja k m a m y o d r ó ż n i a ć j e d n e o d d r u ­ g i c h d u c h y .

J e ż e l i d l a s k i e r o w a n i a n a u k i d o p i e r w i a s t k u ż y c i a , z n a j d u j e s i ę i n n a p o r z ą d k u w y ż s z e g o s k a - z ó w k a , o d w y ż e j p o d a n e j; z o s t a w u j ę jej w y t k n i ę ­ c i e b i e g l e j s z y m o d e m n i e w t y m p r z e d m i o c i e .

W a l k a d u c h ó w jest t a k s t a ł y m i n i e z m i e n n y m f a k t e m , i ż n i e p o d o b n a g o n a d a l o d r z u c a ć ; ż y c i e n a s z e w e d ł u g p o w a g i p i s m a ś w i ę t e g o , i ż p o m in ę i n n e w tej m i e r z e ś w i a d e c t w a , c z e m ż e je s t i n n e m w c a ł y m s w o i m b i e g u , a m i a n o w i c i e w t r u d n y c h i s t a n o w c z y c h c h w i l a c h ; j e ż e l i n i e u s t a w i c z n ą p r z e ­

<a>

154

<a

c i w n i e w i d o m e j i n i e p r z y j a z n e j p o t ę d z e w a l k ą ? N a d t o , t o ż s a m o p i s m o ś w i ę t e p r z y p u s z c z a i w n a j ­ j a ś n i e j s z y c h w s k a z u j e n i e k i e d y w y r a ż e n i a c h , że ś w i a t z m y s ł o w y , n a l e ż y u w a ż a ć z a z a s ł o n ę , z a w ą t ł ą i p r a w i e p r z e j r z y s t ą p o w ł o k ę ś w i a t a d u ­ c h ó w .

J a k o ż , c z y l i ż n i e p r z y z n a j e o n o n a j p i e r w s z e m u z d u c h ó w , t a k z n a c z n e j n a s t w o r z e n i e po.tęgi , i ż g o n a z y w a k s i ą ż ę c i e m , a n a w e t B o g i e m ś w i a t a ? N i e c z y n i ż go w ł a d z c ą s i ł i ż y w i o ł ó w p r z y r o d z e ­ n i a ? B a r d z o b y s i ę p o m y l o n o , g d y b y c h c i a n o t e s ł o w a b r a ć z a p r z e n o ś n e , g d y b y t ę je g o w ł a d z ę o d n o s z o n o t y l k o d o m o r a l n e g o ś w i a t a ; w i n n y c h a l b o w i e m m i e js c a c h k s i ą g ś w i ę t y c h , w i d o c z n i e je s t m o w a o ż y w i o ł a c h n a s z e g o p l a n e t a r n e g o ś w i a t a ; o p o w i e t r z u n a p r z y k ł a d , l e j p o s ę p n e j m i e s z a n i n i e ś w i a t ł a i c i e m n o ś c i , w y s t a w i o n e j n a p a s t w ę n i e ­ u s t a n n e j , m i ę d z y ż y c i e m a ś m i e r c i ą w a l k i .

G d z i e ż i n d z i e j z n a l e ź ć r o z w i ą z a n i e tej c i e m n e j z a g a d k i , j e ż e l i n i e w t y c h n i e w i e l u , t a k u d e ­ r z a j ą c e j p r o s t o t y s ł o w a c h ? P r z e z

grzech śmierć weszła na świat

— J a k o p r z e z g r z e c h p i e r ­ w s z e g o d o n i e ś m i e r t e l n o ś c i s t w o r z o n e g o c z ł o w i e ­ k a , ś m i e r ć c i a ł a n a k s z t a ł t o p ł a k a n e j s p u ś c i z n y , p r z e s z ł a d o c a ł e g o r o d z a j u l u d z k i e g o ; t a k p o d o ­ b n i e ż p r z e z b u n t k s i ą ż ę c i a d u c h ó w , ś m i e r ć w i e ­ c z n a w d a r ł a s i ę d o p r z y r o d z e n i a — I d l a t e g o to p o w i e d z i a n o :

Ciemności okrywały przepaść, zie­

mia była bezwładną i p u stą

— T a k w ł a ś n i e ,

W dokumencie Filozofia życia. T. 1; Philosophie de la vie; Philosophie des Lebens - Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa (Stron 140-180)