Strategie działania nauczycieli w sytuacji utraty pracy i rodzaje

Jak wykazano w poprzednich rozdziałach – kształtowanie wśród na-uczycieli kompetencji zatrudnialności, w tym potencjału otwartości na zmiany zawodu nie jest mocną stroną systemu rozwoju kariery i awansu zawodowego nie tylko w Polsce, ale także w innych krajach na świecie.

Zauważa się jednak, iż możliwe jest stosowanie technik zarządzania zasobami ludzkimi i kapitałem ludzkim, które zwiększają mobilność pracowników oświaty. W przypadku szkolnictwa zawodowego sytuacja jest nieco inna - w przypadku nauczycieli i instruktorów przedmiotów zawodowych i zajęć praktycznych potencjał do zmiany miejsca zatrud-nienia jest większy ze względu na posiadanie odpowiedniego doświad-czenia zawodowego, posiadane kontakty w przedsiębiorstwach lub już prowadzoną z nimi współpracę.

133 Rozdział 3. Wsparcie poprzez tworzenie kultury zatrudnialności

Na tym tle zasadne jest przyjrzenie się sposobom reagowania na zwolnienia przez nauczycieli. Próbowano je opisać w ogólnopolskim badaniu „Wykorzystanie przez jednostki samorządu terytorialnego po-tencjału intelektualnego nauczycieli wypadających z zawodu w latach 2011 i 2012” zrealizowanym przez Fundację Rozwoju Demokracji Lo-kalnej - Małopolski Instytut Samorządu Terytorialnego i Administracji⁷¹. W tym miejscu przedstawione zostaną przede wszystkim obserwacje i wnioski dotyczące regionu Polski Wschodniej oraz ogólne tendencje właściwe dla całego kraju.

Z wywiadów z przedstawicielami Związku Nauczycielstwa Polskie-go w województwach Polski Wschodniej wynika, iż wielu nauczycieli, którzy stracili pracę aktywnie poszukuje nowego zajęcia. Nauczyciele starają się w pierwszej kolejności o przekwalifikowanie się i zdobycie nowych umiejętności adekwatnych do potrzeb rynku pracy. W mniej-szych miejscowościach, gdzie zamykane szkoły publiczne przejmują stowarzyszenia, nauczyciele decydują się na dalszą pracę w tych szko-łach – takie rozwiązania są stosowane najczęściej w województwie pod-laskim. Dla porównania w województwie lubelskim wielu nauczycieli decyduje się na otworzenie własnej działalności gospodarczej. W regio-nie miały miejsce też takie procesy zwolregio-nień w których nauczyciele przeznaczeni do zwolnienia sami decydowali o ograniczeniu swoich etatów i zmniejszeniu pensum by utrzymać posadę w szkole. W jednej ze szkół nauczyciele zagrożonej likwidacją placówki zaś dobrowolnie za-deklarowali wpłatę na jej rzecz środków pochodzących z funduszu świadczeń socjalnych, w celu ograniczenia kosztów funkcjonowania placówki. W województwie podkarpackim obserwuje się natomiast dą-żenie części zwalnianych nauczycieli do zmiany zawodu – głównie męż-czyzn, którzy podejmują się prac fizycznych. Kobiety najczęściej decy-dują się na pozostanie w domach, nieliczne wyjeżdżają za granicę, wy-korzystując swoje doświadczenie pedagogiczne, przyjmując oferty pracy jako opiekunki dzieci. Ponadto wielu z przeznaczonych do zwolnienia nauczycieli z długoletnim stażem, którzy mają odpowiednie uprawnie-nia, przechodzi na emeryturę. W województwie świętokrzyskim zaob-serwowano natomiast, iż wielu nauczycieli decyduje się na pozostanie na zasiłkach dla bezrobotnych, niewielu decyduje się na rozpoczęcie

71 Wykorzystanie przez JST potencjału intelektualnego nauczycieli wypadających z zawo-du w latach 2011 i 2012, op. cit., s. 21-25.

snej działalności gospodarczej, a część wyjechała za granicę lub rozważa wyjazd.

Schemat 6. Rodzaje działań podejmowanych przez zwalnianych nauczy-cieli

Źródło:Wykorzystanie przez JST potencjału intelektualnego nauczycieli wypadających z zawodu w latach 2011 i 2012. Raport z badań, Ośrodek Rozwoju Edukacji, Warszawa 2013, s. 24.

Uzyskane obserwacje pozwoliły na wyróżnienie trzech głównych strategii podejmowanych przez nauczycieli po zwolnieniu. Z badań wy-nika, iż działania adaptacyjne podejmuje relatywnie niewielu nauczycie-li. Zaznacza się tu ogólny brak motywacji nauczycieli do zmiany zatrud-nienia w sytuacji ogólnie złej sytuacji na rynku pracy. Adaptacją bywają wobec tego też wyjazdy zagraniczne w celach zarobkowych. Ci którzy decydują się na modyfikację sytuacji głównie poszukują pracy w swoim zawodzie lub w zawodach pokrewnych. Najliczniejsza grupa zwolnio-nych nauczycieli to osoby zaniechujące jakichkolwiek działań na rzecz poszukiwania zatrudnienia. Strategię tą cechuje oczekiwanie na zmianę sytuacji w lokalnej oświacie i powrót do pracy w szkole. Osoby te są najsilniej narażone na długotrwałe bezrobocie i trwałą utratę kompetencji zawodowych.

135 Rozdział 3. Wsparcie poprzez tworzenie kultury zatrudnialności

W relacjonowanych badaniach podjęto też próbę opisu programów wsparcia dla zwalnianych nauczycieli⁷². Rozwiązania tego typu nie są do tej pory popularne i szeroko stosowane w kraju. Zdaniem autorów rapor-tu niezbędna jest zintegrowana interwencja Ministerstwa Edukacji Naro-dowej oraz Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. Jednocześnie zau-waża się, że w przypadku zwolnień planowanych szczególną rolę do odegrania mają władze samorządowe na poziomie województw i powia-tów, które mogą podejmować dodatkowe działania na rzecz wsparcia zagrożonych bezrobociem i szerszej restrukturyzacji systemu oświaty na swoim obszarze.

W Polsce Wschodniej mimo największej skali występowania zjawi-ska zwalniania nauczycieli nie zidentyfikowano żadnego programu skie-rowanego wprost do kadry pedagogicznej. Niektóre urzędy pracy wdra-żają programy współfinansowane ze środków Unii Europejskiej, ale są one ukierunkowane do bezrobotnych z niskimi kwalifikacjami bądź in-nych grup zagrożoin-nych wykluczeniem społecznym. W województwach Polski Zachodniej zaobserwowano głównie programy pomocy dla osób dotkniętych negatywnymi skutkami procesów restrukturyzacji przedsię-biorstw lub dla bezrobotnych z niskimi kwalifikacjami. Odnotowano jednak inicjatywę wybranych jednostek samorządu terytorialnego, w których wydziały oświaty prowadzą banki informacji o aktualnych ofer-tach pracy dla nauczycieli. Pomocy udzielają też okręgowe Związki Na-uczycielstwa Polskiego, które świadczą bezpłatne doradztwo prawne dla zwalnianych nauczycieli.

W Polsce Południowej zidentyfikowano najwięcej działań skierowa-nych do grupy bezrobotskierowa-nych nauczycieli. W małopolskich szkołach i placówkach oświatowych ich pracownicy i nauczyciele, którzy są zagro-żeni zwolnieniem, mogą skorzystać z „Programu Wsparcia dla Zwalnia-nych Pracowników Małopolskich Szkół”. Jego zadaniem jest efektywne wykorzystanie predyspozycji oraz umiejętności zwalnianych osób w celu zwiększenia szans na znalezienie nowego miejsca pracy i osiągnięcia ponownej stabilizacji zawodowej. Opracowano też specjalną ścieżkę pomocy. Działania rozpoczęto od realizacji „Programu Outplacementu Nauczycieli Krakowskich Szkół”, stworzonego we współpracy z Urzę-dem Miasta Krakowa, Wojewódzkim UrzęUrzę-dem Pracy w Krakowie,

72 Ibidem, s. 25-27.

Grodzkim Urzędem Pracy w Krakowie, Urzędem Pracy Powiatu Kra-kowskiego oraz Grupą Doradczą Projekt Sp. z o.o. Program zapewnia zwolnionym nauczycielom opiekę psychologów, doradców zawodo-wych, trenerów podnoszących umiejętności poruszania się po rynku pracy, szkolenia, staże i praktyki zawodowe oraz dotacje na rozpoczęcie działalności gospodarczej w wysokości 40 tys. zł. W Polsce Centralnej i Północnej największe wsparcie udzielane jest w województwie łódzkim.

We wrześniu 2012 roku z inicjatywy Związku Nauczycielstwa Polskiego w Akademii Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi odbyła się woje-wódzka konferencja „Perspektywy zawodowe nauczycieli wobec zmian na rynku pracy” dla nauczycieli, którzy są zagrożeni bezrobociem bądź już utracili pracę. Spotkanie to zainicjowało zintegrowane działania kil-ku podmiotów związanych z urzędami pracy, związkami zawodowymi i uczelnią wyższą. Koncepcja współdziałania przewiduje organizowanie stałych konsultacji doradczych dla nauczycieli, które zapewnią członko-wie Łódzkiego Forum Doradztwa Kariery wspólnie z Biurem Karier AHE. Ponadto, planowane są kursy, szkolenia i studia podyplomowe uwzględniające konkretne potrzeby i oczekiwania nauczycieli. Zajęcia teoretyczne i praktyczne prowadzone będą wspólnie przez Ośrodek Usług Pedagogicznych i Socjalnych ZNP, Akademię Humanistyczno-Ekonomiczną w Łodzi oraz doradców zawodowych, członków Łódzkie-go Forum Doradztwa Kariery. Ponadto ZNP w województwie łódzkim rozesłało do wszystkich urzędów pracy w województwie pismo z apelem o zainicjowanie działań wspomagających zwalnianych nauczycieli. Po-nadto urząd miejski w Łodzi zapowiedział pomoc zwolnionym nauczy-cielom poprzez wsparcie projektu „Łódzki Parasol” finansowanego ze środków UE, który nie jest skierowany do nauczycieli, ale mogą z niego skorzystać jako jedna z grup docelowych. W projekcie przewidziano dotację 40 tys. zł na rozpoczęcie jednoosobowej działalności gospodar-czej, stypendium otrzymywane przez 6 miesięcy po 1,5 tys. zł oraz wsparcie psychologa i doradcy zawodowego.

Zasadne jest w tym miejscu wspomnienie też o rodzajach wsparcia oczekiwanych przez zwalnianych nauczycieli⁷³. Należy bowiem zauwa-żyć, iż zwalniani pracownicy oświaty często posiadają wiedzą i kwalifi-kacje, które mogą zostać wykorzystane w pracy na rzecz społeczności

73 Ibidem, s. 28-29.

137 Rozdział 3. Wsparcie poprzez tworzenie kultury zatrudnialności

lokalnej w takich podmiotach jak np. instytucje kultury czy organizacje pozarządowe. Tym samym wsparcie skierowane do zwalnianych nau-czycieli powinno pozwalać nie tylko na szybkie znalezienie nowego zatrudnienia, ale też na wykorzystanie ich kapitału ludzkiego w kontek-ście zaspokojenia potrzeb lokalnych i regionalnych. W Polsce Wschod-niej nauczyciele oczekują przede wszystkim organizacji szkoleń zawo-dowych, by wspomóc proces przekwalifikowania się. Zasadne jest też finansowanie studiów podyplomowych celem specjalizacji w nowych dziedzinach. Kluczową kwestią jest wsparcie dla nauczycieli po 45. roku życia oraz stworzenie i implementacja programu rządowego, który obejmowałby kompleksowe wsparcie doradcze oraz pomoc w rozpoczy-naniu własnej działalności gospodarczej. W Polsce Zachodniej zwracano ponadto uwagę na potrzebę psychologicznego wsparcia nauczycieli w zmianie sposobu ich myślenia o dalszym życiu zawodowym, wskazaniu innych dróg kariery. Uwagi te powtarzano w Polsce Południowej oraz w Polsce Centralnej i Północnej.

Schemat 7. Rozpoznane w Polsce rodzaje wsparcia kierowanego do nau-czycieli wypadających z zawodu

Źródło:Wykorzystanie przez JST potencjału intelektualnego nauczycieli wypadających z zawodu w latach 2011 i 2012. Raport z badań, Ośrodek Rozwoju Edukacji, Warszawa 2013, s. 31.

Na podstawie analizy proponowanych w niektórych województwach oraz oczekiwanych form wsparcia stworzono typologię sześciu składni-ków, które powinny być uwzględniane w programach pomocy nauczy-cielom zagrożonym bezrobociem. Należy przy tym zaznaczyć, iż autorzy raportu łączą te elementy w system, w którym dwa elementy traktują zamiennie, przez co uznają iż obejmuje on pięć, a nie sześć elementów⁷⁴. Pierwszym obszarem wsparcia powinno być wsparcie psychologiczne – pomoc nauczycielom w oswojeniu sytuacji bezrobocia oraz przygotowa-nie do podjęcia działań na rzecz nowego zatrudprzygotowa-nienia. Drugim elemen-tem powinno być kompleksowe wsparcie doradcze ukierunkowane na znalezienie odpowiedniej ścieżki zawodowej i wspólne jej zaprojekto-wanie. Indywidualne podejście powinno tu obejmować uwzględnienie wszystkich zdobytych dotychczas kwalifikacji oraz próbę poszukiwania nowych talentów, które mogą otworzyć nową ścieżkę kariery zawodo-wej. Trzecim elementem wparcia powinno być przygotowanie indywi-dualnego pakietu szkoleń i kursów oraz jego dofinansowanie przez wła-dze publiczne. Czwartym elementem może być alternatywna ścieżka wsparcia poprzez przygotowanie do przedsiębiorczości oraz udzielnie dotacji na rozpoczęcie działalności gospodarczej. Piąty element systemu wsparcia dla zwolnionych nauczycieli miałby stanowić stały monitoring ścieżki zawodowej obranej przez zwalnianych nauczycieli. W ten sposób możliwe byłoby określanie poziomu skuteczności i efektywności wspar-cia oraz bieżące diagnozowanie obszarów problemowych i podejmowa-nie działań naprawczych.

W tym miejscu należy zaryzykować stwierdzenie, iż oczekiwany i proponowany model wspierania nauczycieli odpowiada przede wszyst-kim koncepcjom outplacementu klasycznego i zaadaptowanego⁷⁵. W obu tych modelach zakłada się bowiem przygotowanie zwalnianych osób do prowadzenia własnej działalności gospodarczej. Niemniej przywołana koncepcja różni się od modelu klasycznego w którym przygotowanie do przedsiębiorczości stanowi jedną z możliwości jakie mogą wybrać uczestnicy programu. Od outplacementu zaadaptowanego różni się na-tomiast tym, że mimo szerokich oczekiwań nauczycieli co do zaangażo-wania w programy wsparcia możliwie jak największej liczby interesariu-szy szkół (władz publicznych, administracji, organizacji otoczenia

74 Por. Ibidem, s. 30.

75 Zob. J. Koral, Outplacement – sposób na bezrobocie, FISE, Warszawa 2009, s. 6-15.

139 Rozdział 3. Wsparcie poprzez tworzenie kultury zatrudnialności

su i pozarządowych) właściwie nie proponuje im do odegrania żadnych znaczących ról w proponowanym systemie wsparcia. Ponadto należy podkreślić, iż doświadczenia tego typu programów w Polsce wskazują niską skuteczność outplacementu klasycznego ze względu na: ich krótki czas trwania, doraźny charakter, zbyt mało zindywidualizowane podej-ście, niedostosowane do lokalnego rynku pracy oraz niezaangażowanie podmiotów istotnych dla wywołania szerszych zmian na poziomie lokal-nym i regionallokal-nym⁷⁶.