STRUKTURA WIEKU LUDHOSCI GALICJI HA TLE WIELKOPOLSKI I KRÓLESTWA POLSKIEGO

W świetle naszych obliczeń dotyczących Galicji, opartych na wynikach spisów powszechnych1"^, oraz obliczeń dotyczących Wielkopolski opartych na danych przedstawionych przez S. Borowskiego1® (zob. tab. 13), może­

my stwierdzić, że wykazana powyżej tendencja intensywnych przemian struktury wieku Galicji znajduje tu pełne potwierdzenie. Konstatujemy równocześnie, że w równie wielkim stopniu dokonują się w drugiej poło­

wie XIX i w początku XX w. przemiany struktury wieku ludności Wielkopol­

ski.

T a b e l a 13 Porównanie przemian struktury wieku ludności

Galicji i Wielkopolski w latach 1857 - 1910

Rok

1880 378,7 583,8 37,5 394,1 544,0 61,9 1890 377,4 581,0 41,6 392,5 542,4 65,1 1900 388,7 563,1 48,2 402,3 527,2 70,5 1910 398,0 550,0 52,0 402,0 524,4 73,6

Ź r o d ł o d a n y c h : Spisy ludności Galicji z lat 1857, 1869, 1880, 1890, 1900, 1910} S. Borowski, Gospodarcze podłoże zmian, ankes 3«

Obliczenia własne.

6 3

Pomiędzy Galicją a Wielkopolską występuje jednakowoż zasadnicza różni­

ca poziomów. W połowę XIX stulecia wkracza bowiem Wielkopolska z wyż­

szym poziomem ludności w najmłodszej i najstarszej kategorii wieku.

Prowadzi to nas do hipotezy, że struktura wieku ludności Galicji wyka­

zuje cechy zapóźnienia rozwojowego w stosunku do struktury wieku Wiel­

kopolski. Ta ostatnia zbliża się wyraźnie do struktury wieku krajów stojących aa dość wysokim poziomie rozwoju cywilizacyjnego.

W świetle powyższych rozważań bardzo ważne stają się porównania uwzględniające Królestwo Polskie. Niestety, brak rozwoju nowoczesnych (w dziewiętnastowiecznym rozumieniu tego słowa) instytucji organizacji życia administracyjnego, w tym instytucji statystycznych, czynią teren Królestwa obszarem mało porównywalnym z Wielkopolską czy Galicją. Zbie­

rając wyniki badań tyczących struktury wieku Królestwa Polskiego, pro­

wadzonych zarówno w XIX, jak i w XX w. , możemy pokusić się jedynie o pokazanie przybliżonego kształtu ewolucji struktury wieku ludności Ga­

licji, Wielkopolski i Królestwa Polskiego. Mamy tu na myśli ustalenia (wymieniamy w kolejności chronologicznej) 1. Wolskiego. E. Romera i' I. Weinfelda, S. Szulca, E. Rosseta i I. Gieysztorowej . Chcąc pogo­

dzić często różne zasady klasyfikacji struktury wieku w trzech zaborach zmuszeni zostaliśmy do dokonania szacunkowego ustalenia liczby ludności Wielkopolski w wieku 60 i więcej lat .

T a b e l a 14 Struktura wieku ludności Galicji, Wielkopolski i

Królestwa Polskiego w drugiej połowie XIX i w początkach XX w.

Dane

Obszar

---- .---

---Ludność wg grup wieku w promilach

roku 0 - 14(19) (20)15 - 59 60 i>

1848 Królestwo Polskie - (454) (512) - 34

1869 Galicja 371 (457) (507) 593 36

1871 Wielkopolska 391 553 57

1897 Królestwo Polskie 393 546 61

1900 Galicja 389 552 59 '

1910 Wielkopolska 402 521 77

ź r ó d ł o d a n y c h : Jak w Tab. 14. Obliczenia własne.

6U

Rezultaty naszych szacunków zebraliśmy w tabeli 14* Jak wynik« z zawartych w niej danych - przy wszelkich utrudnieniach interpretacyj­

nych spowodowanych brakiem pełnej porównywalności danych - postawiona przez E. Roeseta teza o podobieństwie struktury wieku Królestwa Polskie­

go i Galicji wydaje się w pełni uzasadniona. Wyraźnie bowiem w nakreś­

lonym obrazie struktura wieku ludności Wielkopolski odbiega od Galicji i od Królestwa Polskiego. Nawet przy założeniu niedokładnych szacunków i błędów spisowych tendencja ta zaznacza się .na tyle wyraźnie, by uznać ją za prawdziwą.

Zgodna jest ona ponadto z tym, co dostrzegaliśmy, porównując dynami­

kę zmian liczby ludności.' Jak pamiętamy, wyróżniliśmy wówczas dwa typy rozwojowe populacji występujące w drugiej połowie ZII i w początkach XX w. na obszarze Europy Środkowej. Typ rozwojowy A uznaliśmy za charak­

terystyczny dla Czech, Moraw, Śląska i Wielkopolski, czyli dla krajów stojących na wyższym poziomie rozwoju cywilizacyjnego. Typ rozwojowy B dotyczył obszarów Galicji, Królestwa Polskiego i - jak pamiętamy - włą­

czyliśmy do niego ludność Węgier. Sugerowaliśmy też podobieństwo tenden­

cji rozwojowych ludności zamieszkałej w europejskiej części Rosji do tej kategorii zjawisk. Przedstawiony w tej części naszych rozważań ma­

teriał źródłowy dostarcza dowodów na tak przebiegającą linię podziału.

P r z y p i s y

1. K. Zamorski, Informator etatystyczny do dziejów społeczno-gospo­

darczych Galicji. Ludność Galicji w latach 1857 - 1910, s. 147 - 151.

2. Por. Demografia metody analizy i programowania, Warszawa 1984, s. 82 - 83.

3. Por. s. 27 tej pracy.

4. Zastanawiający jest również stały wzrost ludności starszej przede wszystkim w tych grupach wiekowych, których natura liczbowa (pełne dzie­

siątki) daje możliwość zaokrąglania wieku. Zjawisko to nasila się wyraź­

nie z czasem i jest silniejsze w grupie kobiet niż mężczyzn. Trudno nam to wytłumaczyć inaczej, jak tylko niskim stopniem alfabetyzacji star­

szych grup wiekowych w Galicji. Tendencja do zaokrąglania wieku wokół pełnych dziesiątek i liczb nieparzystych kończących się na pięć (ta ostatnia widoczna jest już w spisie z roku 1900) tak właśnie bywa dość powszechnie tłumaczona w literaturze przedmiotu. Nie traktujemy tego zjawiska tak, jak czyni to wielu historyków, tzn. jako testu sprawdza­

jącego wartość źródła. Gdyby bowiem postępować zgodnie z ich sugestia­

mi interpretacyjnymi, zaobserwowalibyśmy w przypadku spisów galicyjskich paradoks polegający na tym, że pierwsze spisy ludności były lepsze niż te, co do jakości których badacze nie mają zastrzeżeń.

5. 0 rozmieszczeniu grup etnicznych wg kryterium wyznania i języka na terytorium Galicji por. J. Buzek, Rozsiedlenie ludności Galicji wed­

le wyznania i języka, "Wiadomości statystyczne o stosunkach krajowych", t. XXI, z. I, Lwów 1909. W świetle naszych ustaleń przykładowo w roku 1910 w Galicji Wschodniej unici stanowili 61,74# ogółu ludności, język ruski zaś jako swoją mowę codzienną deklarowało 58,92#. W tymże samym roku w Galicji Zachodniej za katolików uznawało się 88,5#, a język pol­

ski jako swoją mowę codzienną deklarowało 96,06#. Por. K. Zamorski, Informator statystyczny, s. 88 i 106.

6. Ta tak ważna kwestia na obecnym etapie naszych badań nie może być

66

jednak rozstriygnięta w sposób ostateczny. Sygnalizowane już wielokrot­

nie trudności (por. K. Zanorski, Informator statystyczny, s. 11 - 14, 17 - 19) dają tu o sobie znać w sposób szczególnie dotkliwy.

7. Die Ergebnisse der Volkszählung t o b 31. Dezember 1890 in den Reichsrate vertretenen Königreiche und linder, "Oesterreichische Sta­

tistik", Bd. 32, H. 3, Wien 1892.

8. Piszemy o tym szerzej w "Informatorze", por. K. Zamorski, Infor­

mator do dziejów społeczno-gospodarczych Galicji, 8. 14.

9. Średniej wieku nie bierzemy tu pod uwagę, bowiem w klasyfikacji grup wieku mamy do czynienia z otwartymi przedziałami klasowymi. 0 me­

todycznych uwarunkowaniach stosowania średniej patrz, K. Zając, Zarya metod statystycznych, s. 164, 186.

10. Por. S. Rosset, Proces starzenia się ludności. Studium demogra­

ficzne, Warszawa 1959, rozdz. I poświęcony "miarom starości".

11. Por. np. S. Borowski, Gospodarcze podłoże zmlan ludnościowych w Wielkopolsce w latach 1807 - 1914, "Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych", t. XIV, R. 1963, s. 73 - 98.

12. J. Michałowicz, Elementy demografii historycznej, Warszawa 1979, s. 93.

13. Potwierdzają to m.in. wyniki badań dla Zakarpacia, por. W.P. Kop- czak, S.H. Kopczak, Nasielienije Zakarpatia za 100 llet, 1870 - 1970, Lwów 1977, s. 96.

14. E RoBBet, o p . c i t . , 8 . 256 i 257.

15. J. Ladst&tter, Die Veränderung der Altersstruktur in Österreich seit 1869 [w:] Geschichte und Ergebnisse der zentralen amtlichen Sta­

tistik in Österreich 1829 - 1979, "Beiträge zur Besterreichlachen stati­

stischen Zentralamt", Heft 550, Wien 1979, Tabelle 1, a. 467.

16. Niezależnie od korektury powyższych danych, które będą dla nas stanowić pewien punkt odniesienia w późniejszej analizie struktury wie­

ku ludności na ziemiach polskich, warto wrócić do przedstawionej przez E. Rosseta klasyfikacji. Zdaniem naszym popełnia on błąd, próbując

oprzeć analizę procesu starzenia się społeczeństw wyłącznie na kryte­

riach procentowego udziału poszczególnych kategorii w ogólnej struktu­

rze populacji. Jeżeli analiza taka nie jest wsparta równolegle weryfi­

kacją danych struktury wieku poprzez analizę wieku średniego, to wnios­

ki i uogólnienia mogą pójść zbyt daleko. Oto bowiem Austria w omawianym tu okresie, w świetle klasyfikacji Rosseta, powinna zostać zaliczona do krajów stojących u progu starzenia się, tak przynajmniej wskazują dane z tabeli 11 dla niemieckojęzycznych krajów Cielitawii. Jak to jed- aak jesteśmy w stanie udowodnić, mediana wieku większości z tych krajów

67

stopniowo i systematycznie malała na przestrzeni lat 1869 - 1910. Pakt dużej procentowo liczby osób w wieku 60 i więcej lat nie wynikał tu tak bardzo z zaawansowania w procesie starzenia się społeczeństwa, ale ze specyficznej struktury wieku krajów górskich. W tym przypadku za pomocą analizy mediany wieku bylibyśmy w stanie dowieść wystąpienia procesu odmładzania się, a nie starzenia populacji. Przykładowo podaje­

my mediany wieku kilku krajów górskich Cislitawii;

1869 1880 1890 1900 1910 Salzburg 28,6 28,8 28,5 26,1 26,6

Tyrol 26,5 26,7 26,2 25,8 25,1

V oralberg 26,9 26,6 23,3 25,2 24,7 Górna Austria 27,9 27,8 27,1 26,3 25,9

17. Warto przy okazji zauważyć, że w przypadku danych tyczących ro­

ku 1869 różnią się one znacznie o prezentowanych przez S. Rosseta. We­

dług E. Rosseta w spisie z roku 1869 wskaźnik ludności Galicji w wieku 0 - 1 4 wynosił 354 promile. Por. tegoż, op.cit., s. 334.

18. S. Borowski, Gospodarcze podłoże zmian, aneks 3.

19. 1. Wolski, Materiały do statystyki Królestwa Polskiego, "Biblio­

teka Warszawska", 1850, t. II} E. Romer, I. Weinfeld, Rocznik Polski.

Tablice statystyczne, Kraków 1917} S. Szulc, Ruch naturalny ludności w Polsce w latach 1895 - 1935, Warszawa 1936} E. Rosset, op.cit.}

I. Gieysztorowa, Demografia staropolska, Warszawa 1977.

20. Szacunku dokonaliśmy w oparciu o dane S. Borowskiego (por. przyp.

29), przyjmując procentowy udział ludności w wieku 61 lat wg danych ga­

licyjskich i na tej podstawie obliczając liczbę ludności w Wielkopolsce w tej kategorii wieku.

R o z d z i a ł I V