Struktury administracyjne

Struktura organizacyjna samego Departamentu, w sensie podziału na refe-raty przedmiotowe i funkcjonalne, została przedstawiona we Wprowadzeniu1� Obraz tej struktury należy jednak dopełnić wskazaniem na organizacyjne komórki 1 Chodzi o Wprowadzenie do starszej wersji maszynopisu, w którym Autor napisał: „Ukształtowana ostatecznie na przełomie 1943 i 1944 roku struktura organizacyjna Departamentu przedstawiała się następująco: dyrektor Departamentu – Stefan Mateja („Żłowski”), zastępca dyrektora i kierownik referatu organizacyjnego – Wacław Szubert („Wagner”), referaty: ogólny – Eugeniusz Modliński, ustroju pracy – Maciej Święcicki („Tłuchowski”), prawa pracy – Henryk Borkowski, zatrudnienia – Wacław Iwaszkiewicz („Kozłowski”), ubezpieczeń społecznych – Jerzy Piotrowski, opieki społecznej – Marian Baran, legislacyjny – Zbigniew Baucz („Rudnicki”) oraz referaty funkcjonalne: opieki czynnej – przejściowo przez ok� 9 miesięcy w roku 1943 Wacław Szubert, następnie Stanisław Stęplewski, finansowy – N�N� („Marian”) oraz Sekretariat (Biuro): kierownik Alicja Eysmontówna („Irena”), łączniczki – Janina Gadomska („Wanda”), Hanna Pachnowska („Ewa”), maszynistka – N�N� („Zofia”)”�

terenowe, tworzone przy Delegatach Okręgowych, które podlegały wprawdzie służbowo tym delegatom, jednak pod względem rzeczowym zostały podporząd-kowane Departamentowi, który miał decydujący wpływ na kierunki i formy ich działalności� Rozległy zakres spraw objętych właściwością Departamentu spra-wił, że jego terenowe odpowiedniki uległy przedmiotowemu podziałowi; prze-widziano mianowicie tworzenie odrębnych okręgowych wydziałów pracy, wy-działów pomocy i opieki społecznej oraz wywy-działów zdrowia, pozostających pod kierunkiem lekarzy wojewódzkich� Kierowników tych wszystkich placówek tere-nowych powoływał Dyrektor Departamentu, na wniosek Delegata Okręgowego� Nominacje te istotnie miały miejsce, z obecnej perspektywy czasu trudno byłoby jednak stwierdzić, w jakiej mierze obsada tych stanowisk została skompletowa-na� Trudno byłoby również odtworzyć dane personalne� Zachowały się natomiast teksty instrukcji dla kierowników wymienionych wyżej wydziałów, które dają pojęcie o charakterze ich działań� Są to dokumenty dopełniające obraz koncep-cyjnych prac Departamentu, wskazaniem na sprawy o dużym znaczeniu bieżą-cym w czasie okupacji oraz w momencie przełomu� Wyodrębnienie tych dwóch kategorii spraw i odpowiadających im zadań cechuje wszystkie trzy instrukcje dla właściwych wydziałów okręgowych, różnią się one natomiast od siebie odmien-nym ujęciem treści w kwestiach związanych z dziedziną ich działalności2�

W instrukcji dla kierowników okręgowych wydziałów pracy do zadań przy-gotowawczych, odpowiadających bieżącej działalności w czasie okupacji, zali-czono przede wszystkim prace o charakterze organizacyjnym� Miały one pole-gać na przygotowaniu obsady personalnej najważniejszych stanowisk w lokalnej administracji pracy oraz utrzymywaniu kontaktu z przedstawicielami ruchu za-wodowego w konspiracji i ze zrzeszeniami pracodawców, a także z kierownika-mi Ubezpieczalni Społecznych lub osobakierownika-mi przewidzianykierownika-mi na te stanowiska� Drugi, równoległy zakres zadań przygotowawczych stanowić miały prace infor-macyjne, polegające na zbieraniu danych o stanie zatrudnienia, zmianach struk-tury zawodowej i warunkach życia pracowników, a także o działaniach władz okupacyjnych i reakcji społeczeństwa na te działania, opiniach lokalnych środo-wisk pracowników i pracodawców i in� I wreszcie trzeci zakres zadań, należących do tego samego pionu, określony został jako prace kierownicze, których istotny sens miał sprowadzać się do tego, aby kierownik wydziału pracy stał się „ośrod-kiem dyspozycji społecznej na swoim terenie”3 wpływającym na wykonywanie zarządzeń władz okupacyjnych w sposób zgodny z interesami społeczeństwa polskiego, przez oddziaływanie na polski personel instytucji okupacyjnych, roz-powszechnianie odpowiednich instrukcji, uzgadnianie postępowania z kierowni-kami innych działów administracji itp� Na uwagę zasługuje fakt, że kierownicy

2 Teksty tych instrukcji zachowały się: dla wydziałów pracy – w 2 wersjach, dla wydziału pomocy i opieki społecznej – w 3 wersjach i dla lekarzy wojewódzkich w 2 wersjach�

wydziałów pracy mieli również „przygotowywać społeczeństwo do prowadzeniu polityki społecznej nowego typu”4, wyzyskując w tym celu kontakty z zakonspi-rowanymi związkami zawodowymi pracowników i zrzeszeniami pracodawców� Sformułowanie tego zadania mogło budzić wątpliwości, ze względu na brak jego ukonkretnienia oraz bezpośredniego związku z kierunkami działania wymusza-nymi przez rzeczywistość okupacyjną� Zawierało się w nim natomiast nawiązanie do ogólniejszych idei przewodnich polityki społecznej, wyrażonych w pracach koncepcyjnych Departamentu, które zmierzały, jak wiemy, do włączenia tej po-lityki w system konstruktywnych działań, składających się na oblicze przyszłej gospodarki planowej� W sprawach nieobjętych instrukcją, kierownik wydziału pracy winien był postępować w myśl interesu społecznego, porozumiewając się w sprawach większej wagi z Departamentem�

W momencie przełomu kierownik wydziału pracy miał przejąć agendy od-powiednich instytucji okupacyjnych, stając się kierownikiem połączonej admini-stracji zatrudnienia i ochrony pracy� Do zadań jego należało niezwłoczne urucho-mienie pośrednictwa pracy na nowych zasadach oraz stosownie do możliwości – pośrednictwa miejsc nauki i poradnictwa zawodowego� Najogólniejsze określe-nie jego zadań sprowadzało się do uznania go za wykonawcę polityki zatrudokreśle-nienia na danym terenie5�

Instrukcja dla okręgowych kierowników wydziałów pomocy i opieki spo-łecznej rozróżniała także zadania bieżące i zadania przewidywane na moment przełomu� W ramach tych pierwszych przewidywano przede wszystkim doko-nanie obsady personalnej głównych stanowisk i to zarówno na szczeblu woje-wódzkim, jak powiatowym i gminnym� Kierownicy wydziałów okręgowych zo-stali zobowiązani do rozpoznania potrzeb okręgu w zakresie opieki społecznej i opracowania planu ich zaspokojenia w najkonieczniejszym zakresie (w grani-cach istniejących możliwości)� Po zebraniu potrzebnych materiałów kierownicy tych wydziałów mieli opracować i uzgodnić z Departamentem „ramowy projekt swej działalności na okres najbliższy (z myślą o planowaniu również na przełom i dalszą przyszłość)”6� I w tej instrukcji zawierało się tym samym nawiązanie do ogólnych prac koncepcyjnych Departamentu w danym zakresie przedmiotowym�

Plan powyższy miał w szczególności zawierać ogólną charakterystykę te-renu i jego potrzeb, opis istniejących instytucji i urządzeń oraz propozycje ich przystosowania do potrzeb i dopełnienia, charakterystykę osób, grup i zespołów o szczególnym znaczeniu i in� Działania planowe powinny zmierzać do stworze-nia organizacji pomocy i opieki społecznej, odpowiadającej koncepcjom przy-szłościowym Departamentu� Urzeczywistnienie tego zadania miało następować w szczególności poprzez „dążenie do osiągnięcia porozumienia wszystkich ludzi

4 Ibidem, pkt 3f�

5 Ibidem, zdanie końcowe�

dobrej woli, łagodzenie istniejących konfliktów i zadrażnień, łączenie ludzi i grup na płaszczyźnie wspólnych wszystkim wartości, w celu uzyskania pozytywnego stosunku ogółu do zagadnień pomocy i opieki społecznej oraz wyzyskania dla pracy wszystkich twórczych sił terenu”7� Szczególny akcent padał, jak widać, na mobilizowanie i organizowanie sił społecznych wokół rozwiązywania najważ-niejszych zagadnień, związanych z zapewnieniem odpowiedniego zakresu dzia-łalności opiekuńczej� W momencie przełomu miało nastąpić niezwłoczne urucho-mienie całego wydziału pomocy i opieki społecznej, i jemu podporządkowanych placówek na terenie poszczególnych województw� Zaznaczyć należy, że akcja tzw� opieki czynnej, sprawowanej poza opieką legalną, z funduszów Delegatury, opierała się w terenie na komórkach organizacyjnych delegatur okręgowych, któ-re prowadziły w tym zakktó-resie niezbędne prace wykonawcze�

Instrukcja dla lekarzy wojewódzkich wymieniała jako jedno z głównych zadań przygotowawczych, obok prac o charakterze organizacyjnym i informa-cyjnym, „kierowanie biegiem spraw zdrowia […] na terenie województwa”8� W ramach tego zadania wyodrębniono stosunek do niemieckiej administracji sanitarnej, do samorządu terytorialnego (którego zakres działania niepomiernie się rozszerzył, ze względu na przejęcie aparatu zlikwidowanych organizacji spo-łecznych) oraz do instytucji ubezpieczeń społecznych i do zawodów leczniczych� Szczególną troską lekarzy wojewódzkich miało być zachowanie polskiego stanu posiadania w uspołecznionym lecznictwie oraz dążenie do rozszerzenia zakresu działania istniejących placówek (szpitali, ośrodków zdrowia i in�), do odpowied-niego ich wyposażenia oraz do związania z nimi jak najliczniejszego personelu fachowego� Miał on również dbać o utrzymanie świadczeń leczniczych na właści-wym poziomie oraz o sprawne funkcjonowanie placówek służby zdrowia�

W odniesieniu do przedstawicieli zawodów leczniczych, lekarz wojewódzki miał czuwać nad właściwym poziomem ich pracy zarówno pod względem etyki zawodowej, jak i ogólnoobywatelskim� W momencie przełomu lekarz wojewódz-ki miał niezwłocznie ustanowić państwową administrację sanitarną na poziomie I instancji, uporządkować obsadę stanowisk kierowniczych we wszelkiego ro-dzaju instytucjach zdrowotnych� Miały być również niezwłocznie podjęte środ-ki w celu zapewnienia optymalnego spożytkowania kadr służby zdrowia (zakaz samowolnego opuszczania placówek służby zdrowia przez lekarzy i personel sanitarny, sporządzenie spisów lekarzy i personelu pomocniczego, znajdującego się na terenie poszczególnych powiatów, kontrola nad ewentualnym zwalnianiem lekarzy do prac na innym terenie itp�)

Przedstawiona powyżej charakterystyka aktów instrukcyjnych, przeznaczo-nych dla komórek terenowych Departamentu, została z rozmysłem ograniczona do ram najbardziej ogólnych� Chodziło w niej bowiem jedynie o dopełnienie

7 Ibidem, s� 4, pkt 6�

obrazu działalności Departamentu, przez wskazanie na formy działania, które miały służyć ukonkretnieniu jego prac koncepcyjnych i powiązaniu ich z zadania-mi podejmowanyzadania-mi bieżąco w okresie okupacji i przewidywanyzadania-mi w jej momen-cie końcowym� Szersze rozwinięmomen-cie tego wątku nie mieściłoby się już w koncep-cji niniejszej pracy i wymagałoby zastosowania innych metod badawczych, nie mówiąc o trudnościach, na jakie musiałoby natrafić pozyskanie odpowiedniego materiału informacyjnego�