Odzyskanie niepodlegãoĤci w 1918 roku byão niezwykãym i znaczĈcym wydarzeniem w historii Polski. Nie byã to jednak akt jednorazowy, skoęczony. Traktat wersalski ustaliã gãówne ramy porzĈdku w Europie, po Wielkiej Wojnie 1914-1918. Nie-które narody o peãnĈ niepodlegãoĤþ, suwerennoĤþ oraz o ustale-nie granic musiaãy nadal walczyþ.
Walki o granice paęstwa polskiego rozpoczčãy sič „nazajutrz”.
Plebiscyty, powstania ĤlĈskie, bitwa o Lwów to tylko niektóre wydarzenie znane i opisane w historiograÀ i. Mniej znani sĈ aktorzy tamtych dziaãaę militarnych, ĤciĤlej uczestnicy majĈcy znaczĈcy udziaã w konstruowaniu tamtejszych teatrów dziaãaę wojennych pozostajĈ w cieniu gãównych postaci. Przy okazji rocznicowej warto zapoznaþ sič z biogramami uczestników po-szczególnych walk.
Sama terminologia zdarzeę, które miaãy miejsce przed stu laty nastrčcza pewnych kãopotów. Nie wdajĈc sič w kwestie omawiania poszczególnych deÀ nicji i nie przytaczajĈc róİnych opinii zgodziþ sič musimy z tytuãem zaproponowanym przez Zbigniewa Judyckiego. Stulecie wojny 1919-1920 nie budzi kon-trowersji. Natomiast wybór nazywania tamtych dziaãaę wojnĈ polsko-rosyjskĈ traktujmy na równo z nazwĈ: polsko-bolsze-wickĈ.
Muzeum NiepodlegãoĤci od 2010 roku realizuje plan dziaãaę naukowych, edukacyjnych i wydawniczych zwiĈzanych z rocz-nicami Wielkiej Wojny, odzyskaniem niepodlegãoĤci, ustala-niem granic Polski.
W dniu 28 kwietnia 2011 zorganizowaliĤmy gãoĤnĈ konfe-rencjč naukowĈ „Górny ģlĈsk 1918-1922”. W opublikowanej
mo-nograÀ i znalazãy sič teksty autorów z muzeów i uczelni caãej Polski. Dotyczyãy dziedzictwa naszej À lozoÀ i i myĤli patriotycz-nej zwiĈzapatriotycz-nej z polskoĤciĈ ĤlĈska, niemieckich interpretacji do-tyczĈcych plebiscytu i jego wyników oraz powstaę, stosunku Józefa Piãsudskiego i Wincentego Witosa (takİe jako premiera RzĈdu Ocalenia Narodowego z 1920 roku) do powstaę. Za-mieszczono równieİ teksty przypominajĈce literaturč i pieĤni zwiĈzane z tym okresem przywoãano literaturč wspomnienio-wĈ. Omówiono stosunek ludnoĤci Warszawy do powstaę oraz reakcje ulicy. Przedstawiono stosunek duszpasterstwa do zry-wów powstaęczych.
Wielkim wydarzeniem byãy II Muzealne Spotkania z Kresa-mi (23-24 maja 2011). Obszerne wydanie ksiĈİkowe 32 referatów
„Dziedzictwo i Pamičþ Kresów Wschodnich” ukazaão sič w 2017 roku.
„Ignacy Jan Paderewski (1860-1941). Polak, Europejczyk, mĈİ stanu, artysta” to tytuã wystawy jakĈ uczciliĤmy 70 rocznicč Ĥmierci wybitnego pianisty i kompozytora. Premiera w Cen-trum Polskim w Brukseli (26 czerwca – 1 paĮdziernika 2011) przeniesiona zostaãa do Parlamentu Europejskiego (18–21 paĮ-dziernika 2011). Potem wiele jej wersji w obcych jčzykach eks-ponowane byão w Anglii, Niemczech, na Ukrainie. W miarč kompletne zestawienie miejsc ekspozycyjnych znaleĮþ moİemy w kolejnych wydaniach katalogu tej wystawy.
Problematyka zbliİajĈcego sič stulecia staãa u Įródeã organi-zacji wystawy „Architektura Polski niepodlegãej“ (19 maja – 15 grudnia 2012) ukazujĈca pozytywnĈ myĤl urbanistycznĈ, twór-cze artystyczne oblitwór-cze dziaãalnoĤci Ĥrodowiska architektów od-rodzonej ojczyzny.
JednĈ z form przypomnienia wielkich rocznic byã zakoęczo-ny w 2013 roku projekt rewitalizacji X Pawilonu Cytadeli War-szawskiej, dziedzięca i Bramy Bielaęskiej, podsumowany kon-ferencjĈ i publikacjĈ pt. „Cytadela Warszawska, X i XI pawilon.
Ochrona Dziedzictwa kulturowego. Perspektywy rozwoju”
(Warszawa 2014).
Kolejnym byã nasz udziaã w wytyczaniu i realizacji „Szlaku Frontu Wschodniego I Wojny ģwiatowej”. Realizowany w 2015
roku polegaã na zidentyÀ kowaniu waİniejszych miejsc, opisaniu ich w wydawnictwach oraz na specjalnej stronie internetowej oraz ogólnopolska akcja informacyjna. Odpowiednia tablica znajduje sič na dziedzięcu X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej, publikacje zamieszczaliĤmy w kwartalniku „NiepodlegãoĤci i Pamičþ”.
Nastčpna waİna konferencja miaãa tytuã „Arcybiskup Józef Teodorowicz. Wielki mówca i patriota”, zorganizowana 6 stycz-nia 2014 roku. Ukazaãy sič w tym roku dwa wydastycz-nia publikacji:
jedno tuİ po konferencji oraz drugie pod koniec roku, z okazji nadania jednej z ulic na Wilanowie imienia hierarchy. Odpo-wiednia uchwala Rady m. st. Warszawy z dnia 3 lipca 2014 roku zostaãa podjčta mičdzy innymi na wniosek Muzeum Niepod-legãoĤci. Podczas konferencji oraz w publikacjach podkreĤlono rolč arcybiskupa w walce o niepodlegãoĤþ Polski. Ten wielki patriota miaã ogromne zasãugi w utrwalaniu polskoĤci Lwowa, odnowienia roli i znaczenia obrzĈdku ormiaęskiego w religii, kulturze i sztuce niepodlegãej ojczyzny. Do postaci arcybiskupa powracaliĤmy póĮniej niejednokrotnie.
KolejnĈ waİnĈ publikacjĈ jest kalendarium İycia i dziaãalno-Ĥci arcybiskupa Aleksandra Kakowskiego, napisane przez ks.
Marka Makowskiego (2015). To waİne przypomnienie niezwy-kãej postaci jakim byã kardynaã Aleksander Kakowski, metropo-lita warszawski w latach 1913- 1938. Ten ostatni prymas Króle-stwa Polskiego odegraã wielkĈ rolč w czasie dziaãaę wojennych, podczas I wojny Ĥwiatowej (choþby jako czãonek Rady Regencyj-nej) oraz wojny polsko-rosyjskiej (szeroka baza Įródãowa doty-czĈca dziaãalnoĤci koĤcioãa). Zainteresowanie tĈ postaciĈ poja-wião sič teİ póĮniej, kiedy to wydaliĤmy zeszyt dokumentacyjny przygotowany przez Waldemara Krzyİewskiego pt. „Aleksan-der Kakowski. Posãaniec wolnoĤci” (2017).
WystawĈ „Na legionowym szlaku…” (30 stycznia-5 marca 2015) inaugurowaliĤmy 25 lecie Muzeum NiepodlegãoĤci. Au-torem scenariusza byã nieİyjĈcy juİ Stanisãaw Kobiela, Prezes Stowarzyszenia Bochniaków i MiãoĤników Ziemi Bocheęskiej.
Wernisaİ uĤwietniã wystčp bocheęskiego choru „Salt Singers”.
Rekonstruktorzy historyczni wystčpowali w strojach epoki pre-zentujĈc postaci dowódców legionowych.
JednĈ z bardziej interesujĈcych propozycji wystawienniczych i wydawniczych byãa „Epopeja legionowa” przedstawiajĈca dzieje formacji utworzonej w 1914 roku, İycie codzienne w oko-pach, praktyki religijne, pola walki oraz szczegóãowe kalenda-rium dziaãaę wojennych. Reprodukcje ukazywaãy teİ sztukč legionowĈ, prezentowaãy pieĤni legionowe, a nawet medycynč tamtych czasów. Przedstawione biograÀ e dowódców obejmo-waãy wszystkie odãamy polityczne walczĈce o niepodlegãoĤþ.
Premierowa wystawa w Paãacu Przebendowskich/Radziwiããów (11 listopada 2015 – 31 marca 2016) miaãa kilka odsãon w muzach wielu miast.
W roku 2016 postanowiliĤmy przypomnieþ stolicč Galicji w wielojčzycznym wydawnictwie „Lwów i okolice. Album wi-doków”. Wiele miejsca poĤwičcono malarskim reminiscencjom walk o polskoĤþ tych terenów.
BezpoĤrednio przed rocznicĈ stulecia ukazaãy sič w 2017 roku problemowe biograÀ e twórców Polski Niepodlegãej: Ignacego Daszyęskiego, Romana Dmowskiego, Wojciecha Korfantego, Ignacego Jana Paderewskiego, Józefa Piãsudskiego, Wincentego Witosa. Obecnie przygotowujemy wznowienie tych potrzeb-nych ksiĈİek, tym razem w jednym tomie.
Przygotowania do rocznicy staãy u Įródeã wspóãpracy Muzeum NiepodlegãoĤci z Narodowym Bankiem Polskim.
W centrali NBP otworzyliĤmy wystawč „Roman Dmowski 1864 – 1939” (2 listopada-10 grudnia 2017). Powodem zorga-nizowania tej wystawy byã pomysã wyemitowania kolekcjo-nerskiej monety poĤwičconej temu wspóãtwórcy Polski nie-podlegãej.
Remont siedziby gãównej Muzeum NiepodlegãoĤci spowo-dowaã koniecznoĤþ alokacji wystaw staãych. Nie majĈc odpo-wiednich magazynów postanowiliĤmy przenieĤþ je do innych instytucji. Wystawč „Polonia Restituta. Polskie drogi do nie-podlegãoĤci” otworzyliĤmy w Muzeum Romantyzmu w Opi-nogórze 12 listopada 2017. Trwaãa do 10 listopada 2019, kie-dy to oÀ cjalnie zamkničto w tej instytucji obchokie-dy Stulecia NiepodlegãoĤci. Zainteresowaniem cieszyã sič dwujčzyczny album tej ekspozycji.
Inna wystawa staãa Muzeum NiepodlegãoĤci „Z Orãem Bia-ãym przez wieki” przeniesiona zostaãa do sali reprezentacyjnej Narodowego Banku Polskiego w Krakowie (wernisaİ 5 lipca 2018) a póĮniej do oddziaãu NBP w Katowicach (wernisaİ 5 maja 2019). Cechowaãy te projekty: wielkie zainteresowanie i niezwy-kãa frekwencja, oglĈdali je bowiem wszyscy interesanci tych banków.
W przededniu rocznicy niepodlegãoĤci wydaliĤmy teİ ob-szerny album poĤwičcony Józefowi Piãsudskiemu (w 2017 roku przypadaãa 150 rocznica urodzin) w znanej serii „Wielcy Pola-cy” oraz pierwszy tom, obejmujĈcy lata 1914-1918, serii Polskie Powstania Narodowe. W 2018 ukazaã sič drugi tom tej edycji, pod nazwĈ „Polonia Restituta”, obrazujĈcy daty 2019-1921.
Bardzo duİym zainteresowaniem cieszyãa sič wystawa w Ga-lerii Brama Bielaęska „100 portretów na stulecie” Piotra Rafaãko (27 paĮdziernika – 12 listopada 2017). Wernisaİowi towarzyszyã koncert Kwintetu Reprezentacyjnego Zespoãu Artystycznego Wojska Polskiego. Ukazaã sič wielobarwny katalog wystawy, wydany w ramach wieloletniego projekty badawczego „Poko-lenia Polski niepodlegãej”. Wystawa prezentujĈca w jednolitej formie obrazy olejne gãównych przywódców politycznych i woj-skowych byãa jednĈ z imprez uzupeãniajĈcych konferencjč na-ukowĈ „Bohaterowie drugiego planu w walce o NiepodlegãoĤþ”.
Zainteresowaniem cieszyãa sič teİ wystawa (14 – 30 wrzeĤnia 2018) i towarzyszĈcy jej katalog „Józef Piãsudski w kolorze”. Mi-rosãaw Szponar korzystajĈc ze wspóãczesnych moİliwoĤci tech-nologicznych pokolorowaã znane fotograÀ e. W wydawnictwie prezentowane sĈ oryginaãy oraz obok, zdjčcia pokolorowane.
W roku 2018 realizowaliĤmy kolejny projekt zwiĈzany z Cyta-delĈ WarszawskĈ. Scenariusz nowej wystawy ukazaã sič w wy-dawnictwie ksiĈİkowym „WičĮniowie X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej”. Tu równieİ biogramy uczestników wojen z lat 1914-1921.
„Polska kolčda patriotyczna” (2018) wydana z okazji koncer-tów organizowanych tradycyjnie w karnawale tym razem po-Ĥwičcona zostaãa przede wszystkim akcentom niepodlegãoĤcio-wym.
„Budowniczowie II Rzeczpospolitej. Na przywitanie stulecia odzyskania niepodlegãoĤci” (2018) to zbiór wykãadów Maria-na Marka Drozdowskiego, gãównie wystĈpieę wygãaszanych w Muzeum NiepodlegãoĤci. Znalazãy sič tu mičdzy innymi eseje o generaãach JózeÀ e Hallerze, Tadeuszu Jordanie Rozwa-dowskim, Wãadysãawie Sikorskim, Kazimierzu Sosnkowskim i innych dowódcach.
W 2018 roku Endre László Varga przygotowaã niezwykle po-trzebne wydawnictwo ”ĭródãa do dziejów legionistów wčgier-skich sãuİĈcych w legionach polwčgier-skich 1914-1918”, korzystajĈc z zasobów archiwów wčgierskich oraz polskich.
W ramach projektu edukacyjnego „100 x 100” czyli sto imprez (wystaw, wykãadów, lekcji muzealnych) na stulecie przygoto-wano wystawč „Józef Haller i jego İoãnierze”. PopularnoĤþ tego projektu pozwoliãa Wydawnictwu Naukowemu Muzeum Nie-podlegãoĤci wydrukowaþ aİ 3 wydania informatora tej wysta-wy w latach 2018, 2019 i 2020. W tym samym projekcie prezen-towano kolejnĈ wystawč „Ormianie Semper Fidelis. W drodze do niepodlegãoĤci”. Szczególnym zainteresowaniem cieszyãa sič podczas pokazu w Krakowie, podczas konferencji o podobnym tytule, zorganizowanej przez Bibliotekč Kraków (9-10 paĮdzier-nika 2018).
Warto przypomnieþ, İe kilka lat wczeĤniej ta wystawa byãa zaprezentowana w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim z udziaãem bãogosãawionego Nerses Bedrosa XIX, patriarchy koĤcioãa katolickoormiaęskiego (3 grudnia 2013). Wizyta naj-wyİszego zwierzchnika katolików obrzĈdku ormiaęskiego z Cylicji zwiĈzana byãa z uroczystoĤciami 75 rocznicy Ĥmierci ostatniego metropolity ormiaęskiego oraz konferencjĈ nauko-wĈ „Ormiaęski pasterz Lwowa ksiĈdz arcybiskup Józef Teodo-rowicz”.
Rok stulecia niepodlegãoĤci zakoęczyãa wystawa „Waİne zna-ki” Józefa Krzysztofa Oraczewskiego (8 listopada - 2 grudnia 2018) w Galerii Brama Bielaęska. Dwujčzyczny katalog oprócz reprodukcji obrazów tego niekonwencjonalnego wspóãczesnego artysty zawiera eseje poĤwičcone jego twórczoĤci w kontekĤcie przeİywanej waİnej rocznicy.
Zgodnie z przyjčtĈ strategiĈ programowĈ stulecie niepodle-gãoĤci dla nas to nie tylko precyzyjna rocznica wyznaczana datĈ 1918. To proces rozpoczynajĈcy sič z wybuchem Wielkiej Woj-ny, trwajĈcy cztery lata do jej zakoęczenia oraz nastčpny waİne daty: stulecie Traktatu Wersalskiego, stulecie rzĈdu Paderew-skiego, stulecie Bitwy Warszawskie nazywanej Cudem nad Wi-sãĈ, stulecie Traktatu Ryskiego.
W te zaãoİenia wpisuje sič sãownik biograÀ czny Zbigniewa Judyckiego.
Korekta Anna Kozyra
Krzysztof WoĮniakDTP
Redakcja techniczna Ewelina Pilawa-Soroka
Promocja Jarosãaw Jaskólski
ISBN 978-83-66640-19-1
Wydawnictwo Naukowe Muzeum NiepodlegãoĤci IdentyÀ kator 42 700
X Pawilon Cytadeli Warszawskiej ul. Skazaęców 25; 01-532 Warszawa historia@muzeumniepodleglosci.art.pl