SYNTETYCZNY OBRAZ

WSPÓĐCZESNEJ ANTROPONIMICZNEJ RODZINY ODDĉBOWEJ. JEJ BLIĩSZE I DALSZE NAZEWNICZE KONTEKSTY

Przedstawiony wyĪej przegląd wspóđczesnych polskich nazwisk opartych bezpoĞrednio lub poĞrednio na podstawie apelatywnej dąb, wyekscerpowa-nych z II tomu, w czĊĞci na literĊ D, Sđownika nazwisk wspóđczeĞnie w Polsce

uĪywanych z lat 1992-1994, liczy 367 jednostek. Nie jest to jednak liczba

wĞwietle tego Ĩródđa zamkniĊta. Daje siĊ ona powiĊkszyü o oddĊbowe miana zđoĪone w rodzaju Kazidąb, Parzydąb < Porzydąb (: próü, stp. porzĊ,

po-rzesz), Wyrwidąb, KrasnodĊbski, których ustalenie w peđnym wymiarze wy-magađby Īmudnej eksploracji liczącej setki tysiĊcy haseđ tego antroponoma-stykonu, czego zaniechano. MoĪna tylko na podstawie tych kilku przykđadów orzec, Īe poprzez swoją strukturĊ i semantykĊ trzy pierwsze zđoĪenia – egzo-centryczne – wyznaczają jeszcze jeden szczegóđowy typ morfologiczno-se-mantyczny w ramach nazw znamionujących, które opisowo wskazują na moc czđowieka wđadnego niszczyü, wyrywaü dĊby (z grupy I), a KrasnodĊbski : n. m.

KrasnodĊby przywođuje typ nazewnictwa miejscowego, równieĪ opisowego,

tworzonego poprzez przywođanie szczególnych atrybutów dĊbu. W jednym i drugim wypadku miana te dopeđniają bogate oddĊbowe nazewnictwo wđasne, Ğwiadcząc tym samym dodatkowo o leksykograficznej wadze dĊbu w jĊzyku polskim.

Genetyczna wyjĞciowa wartoĞü semantyczna wskazanych tu ponad 370 wspóđczesnych derywatów antroponimicznych rozpatrywanych jako jednostki leksykalne, które wyraĪają siĊ stađą jedną formą morfologiczną i nierzadko ich fonetycznymi wariantami, jest przedmiotem taksonomii znaczeniowo-formal-nej. Jest ona wielopiĊtrowa i ze wzglĊdu na zaprezentowaną znaczną homo-nimicznoĞü cađego badanego nazewnictwa, która uwarunkowana systemowo wynika z wieloznacznoĞci podstaw i formantów, nie daje siĊ przedstawiü sta-tystycznie w sposób komplementarny. Tu bĊdzie ona – zgodnie ze sposobem prezentacji nazwisk w czĊĞci materiađowej tego studium – miađa charakter nierozđączny, pokazując potencjalny, a nie bezwzglĊdnie istniejący stosunek

iloĞciowy danego typu semantycznego do ogóđu ustalonych antroponimów. Dane liczbowe bĊdą wskazywaü na górną granicĊ moĪliwej dla poszczegól-nych klas semantycznej frekwencji nazwisk.

W grupie I – nazwisk charakteryzujących wđaĞciwoĞci dĊbowe lub „dĊ-bowy” zawód czđowieka jest prawie 150, co stanowi ponad 2/5 ogóđu oddĊ-bowej badanej onimii. W grupie II – antroponimów patronimicznych jest po-nad 120, co daje prawie 1/3 cađoĞci. W grupie III – mian lokalizujących jest 180, które osiągają poziom prawie pođowy ogóđu badanych nazwisk. W IV grupie – nazwisk sztucznych na -ski i innych kancelaryjnych jest ponad 120, co stanowi (jak u patronimików) prawie 1/3 cađoĞci.

Te niekomplementarne zakresy nazw – z potencjalnie najczĊstszymi lokali-zującymi i znamionującymi oraz rzadszymi patronimicznymi i kancelaryjnymi – są poza wskaĨnikami graficzno-fonetycznymi w zasadniczym stopniu de-terminowane jakoĞcią semantyczną podstawy i funkcjonalnym nacechowa-niem formantów.

Podstawy apelatywne, antroponimiczne i toponimiczne rozkđadają siĊ w miarĊ wyraziĞcie, choü nierozđącznie. Dla nazw znamionujących są to lek-semy apelatywne (Dąb : dąb; Dąbek : dąbek; DĊbowy : dĊbowy) (z grupy I).

Te jednak mogą pojawiü siĊ takĪe w grupie nazw lokalizujących przeniesio-nych (Dąbrowa : ap. dąbrowa lub n. m. Dąbrowa) (z grupy III). Antroponimy

są bazą dla nazwisk patronimicznych (Dąbkiewicz : n. os. Dąbek) (z grupy II), ale takĪe dla kancelaryjnych na -ski (Dąbkowski : n. os. Dąbek) (z grupy IV). Nazwy miejscowe są podstawami dla nazw lokalizujących (DĊbieĔski : n. m.

DĊbno; DĊbicki : n. m. DĊbica) (z grupy III).

W wiĊkszym stopniu niekomplementarny jest rozkđad formantów. Nazwy znamionujące – z grupy I mogą byü z:

£

-´ak, -ek, -ik (DĊbniak : dĊbny; DĊbek : *dĊby); z substantywizującym

przy-rostkiem -´ec (DĊbowiec : dĊbowy); z formantami -ec, -ak, -ek, -ik w funkcji

ekspresywnej (Dąbiec : n. os. Dąb, Dąbik : n. os. Dąb); z ekspresywnymi

koĔ-cówkami rodzaju ĪeĔskiego -a (Dąba : dąb, Dąbera : *dąber) lub rodzaju ni-jakiego -o (Dąbko : dąbek, Dąbro : dąbr); z ekspresywnymi formantami z

su-fiksalnym -ch-: -ach,-´echa, -´uch, -ych (Dąbroch, Dembiecha); -acz (DĊ-bacz); -aj: (Dombaj); -l-: -´al, -ela, -ol (Dąbela, Dombrol); -đ-: -ađ, -ađa

(Dembrađ, Dąbađa); -n-: -en, -on (DĊben, Dembon); -Ĕ: -oĔ, -uĔ, -yĔ (DĊboĔ, DąbryĔ); -Ğ-: -aĞ, -oĞ, -uĞ (DąbraĞ, DąbruĞ); -sz: -sz, -isz, -osz (Dembersz, DĊbisz); -s-: -as, -os, -us (DĊbas, Dąbros); -t-: -at, -ot (Dąbrat, Dąbrot); z

W II grupie – u nazw patronimicznych są to struktury dopeđniaczowe na -a (Dąba, Dąbka); z przyrostkami patronimicznymi -ic > -icz, -owicz, -´ewicz

(DĊbic, Dąbrzycz, Dąbkiewicz); z innymi formantami z sufiksalnym -k-: -ak-, -´ak, -´ok < ´-Ɨk, -ek, -i(-y)k, -czyk, -´uk (Dąbrowiak´, Dąbek, DĊboĔczyk, Dąbczuk); z przyrostkami przymiotnikowymi: -i(-y)n, -ów, -owy, -ny (DĊbin, Dąbków, DĊbowy, DĊbny).

W III grupie – u nazw lokalizujących są: formy przeniesione z apelatywnych i toponimicznych nominów loci (Dąbrowa : dąbrowa lub n. m. Dąbrowa);

na-zwiska utworzone od dowolnych oddĊbowych toponimów w formie singularnej (Dąbek, Dąbków); nazwiska z przyrostkiem -ski (Dąbrowski : dąbr, dąbrowa

lub n. m. w rodzaju Dąbry, Dąbrowa, Dąbrowiec); nazwiska z sufiksalnym -k-: -ak, -´ak, -´ok < -´Ɨk, -i(-y)k, -´uk (DĊbiak : dĊby, Dembiniok : dĊbina); formy

na -´ec (DĊbiec : dĊby pl. lub n. m. typu Dąb, DĊby, DĊbe).

W IV grupie – u nazw kancelaryjnych i hybrydalnych są to przede wszyst-kim formy na: -ski (DĊbski : n. os. Dąb; Dąblewski : n. os. Dąbal; DąbczyĔski

: n. os. Dąbka), nieliczne inne sztuczne formy kancelaryjne – nazwiska

zđo-Īone (typu DĊbno-ArtwiĔski) oraz formy hybrydalne pol.-niem. na -er, -ke (Dembler, Dombke) czy pol.-đac. (w rodzaju Dąbkiewicz vel Dabkus).

Porównanie pod wzglĊdem jakoĞciowym tych nierówno rozđoĪonych we wskazanych klasach nazewniczych formantów pozwala wyróĪniü wĞród nich przyrostki powtarzające siĊ oraz wyđączne dla danej grupy. Powtarzają siĊ – czĊsto wykorzystywane w badanej nominacji – formanty z sufiksalnym -c- oraz -k- ze wzglĊdu na ich róĪnoraką rolĊ jako wyznaczników hipokorystycz-noĞci, patronimicznoĞci, lokatywnoĞci przy podstawach rzeczownikowych oraz ich funkcjĊ strukturalną w urzeczownikowianiu podstaw przymiotniko-wych. Staje siĊ to Ĩródđem homonimii nazewniczej, kiedy to np. nazwisko

DĊ-biec moĪe byü nazwą hipokorystyczną lub patronimiczną utworzoną od n. os.

Dąb, lokalizującą od dĊby pl. lub od n. m. typu Dąb, DĊby, DĊbe (jak np. Ukra-iniec), znamionującą pochodną od archaicznego przymiotnika *dĊby (jak

mĊd-rzec, Siwiec). W dodatku to samo nazwisko moĪe byü nazwą prymarną utworzo-ną od dĊbiec ‘mđody dąb, kij dĊbowy’ lub lokalizującą ponowioną od n. m.

DĊ-biec.

Podwójną interpretacjĊ mogą mieü nazwy z sufiksem -ek w zakoĔczeniach typu -czek, -szek, kiedy np. nazwiska Dąbroczek, Dąbroszek mogą byü

trakto-wane jako formy silnie nacechotrakto-wane emocjonalnie z formantem zđoĪonym -czek, -szek lub jako patronimiczne z prostym formantem -ek od podstawy *Dąbrok, Dąbrosz.

Wieloznaczne mogą byü nazwiska zakoĔczone na -a, które dają siĊ obja-Ğniü jako dzierĪawcze formy dopeđniaczowe od nazwisk mĊskich lub ekspre-sywa z taką mianownikową koĔcówką ĪeĔską: Dąba to syn ojca o nazwisku

Dąb lub jest to nacechowana emocjonalnie forma od dąb. Ponadto Dąba moĪe

byü przymiotnikową forma marytonimiczną od nazwiska mĊĪa o mianie Dąby, teĪ dwuznacznego – patronimicznego od n. os. Dąba lub znamionującego od przymiotnika *dąby.

Dwuznaczne mogą byü formy na -i(-y)cz¸ -e(-o)wicz – patronimiczne lub rzadziej lokalizujące, stąd np. Dąbrowicz to syn Dąbra, Dąbrowy lub miesz-kaniec dąbrowy bądĨ ktoĞ pochodzący z miejscowoĞci o nazwie Dąbry, Dą-browa.

Jako lokalizujące lub patronimiczne mogą byü nazwiska na -ny: Dąbrowny to ktoĞ z D(-d)ąbrowy lub syn Dąbrowy.

Do dwóch klas lokalizujących i kancelaryjnych mian przyporządkowane są nazwiska na -ski – które stanowią najliczniejszy model nazewniczy: ponad 120, czyli wiĊcej niĪ 30% ogóđu nazw – oznaczające przynaleĪnoĞü kogoĞ do miejsca, np. Dąbkowskiego do miejscowoĞci Dąbki, lub utworzone na wzór

tego typu szlacheckiego kiedyĞ nazwiska od n. os. Dąbek, z przyrostkiem -ski w upiĊkszającej funkcji strukturalnej oraz w mniej prawdopodobnej patroni-micznej.

Nazwiska przymiotnikowe ĪeĔskie typu DĊbowa, Dąbró(-o)wna,

Dem-binna, Dembiana nie muszą byü tak jak formy na -ska derywatami przymiot-nikowych nazwisk mĊskich na -ski, lecz formami utworzonymi za pomocą przyrostków -owa, -na, -ana od rzeczownikowych nazwisk Dąb, Dąbrowa, DĊbina. Nazwiska na -ica w rodzaju DĊbica, na -ina w rodzaju DĊbina czy na

-ka, takie jak Dąbró(-o)wka mogą byü objaĞniane jako pochodne od mian

mĊ-Īów: DĊba, Dąbrowa lub jako ponowione nazwy osobowe lokalizujące od n. m. DĊbica, DĊbina, Dąbrówka.

Jednoznacznie dają siĊ interpretowaü nazwiska ekspresywne z I grupy z su-fiksalnym -ch-, -cz-, -j-, -l-, -đ-, -n-,-Ĕ-, -sz-, -s-, -Ğ-, -t-, typu DĊbiuch, DĊ-bacz, Dombaj, DĊbal, Dąbrzađ, DĊben, DĊboĔ, DąbroĞ, DĊbosz, Dąbros, Dą-brat. One takĪe narzucają przede wszystkim kwalifikacjĊ nazwisk utworzo-nych od tych ekspresywów: jako form patronimiczutworzo-nych typu DemboĔczyk od

n. os. DĊboĔ czy kancelaryjnych na -ski typu Dąbrzađowski : Dąbrzađ, Dąbal-ska : Dąbal. W tym ostatnim jednak wypadku naleĪađoby wykluczyü

toponi-miczne podstawy rodowe *Dąbrzađy, Dąbale, jako Īe toponimy tego rodzaju,

naleĪąc do póĨniejszej warstwy toponimicznej, stanowią bazĊ dla nazwisk mniej prawdopodobną niĪ odpowiednie przezwiskowe antroponimy.

OkreĞloną etymologiĊ mają nazwiska lokalizujące na -ski typu DĊbogórski czy DĊbolaska, gdzie mamy do czynienia z jednoznacznymi podstawami

to-ponimicznymi DĊbogóra, DĊbolas, które tylko wtórnie jako ewentualne

na-zwiskowe miana ponowione mogđy poddaü siĊ upiĊkszeniu na -ski.

Biorąc po uwagĊ uwzglĊdnioną w niniejszych badaniach ogólną liczbĊ po-nad 370 wspóđczesnych antroponimów oddĊbowych, moĪna stwierdziü, Īe w stosunku do ogromnej liczby ogóđu nominacji ponad 400 000 odnotowanych w Polsce do lat dziewiĊüdziesiątych33 ubiegđego wieku stanowi to mniej niĪ 1:1000 tej nomenklatury. Wszystkie interesujące nas nazwiska oddĊbowe ob-sđugują ponad 183 000 Polaków, co daje wynik okođo 500 osób na jedno miano. JeĞli wziąü pod uwagĊ podaną wyĪej liczbĊ wszystkich antroponimów polskich, to w stosunku do okođo 36 400 000 Polaków, uwzglĊdnionych w Sđowniku nazwisk Rymuta34, z koĔca XX wieku35, daje to przeciĊtną ponad 900 osób na nazwisko. Widaü wiĊc, Īe jeĞli chodzi o szansĊ uzyskania przez Polaka nazwiska oddĊbowego, to jest ona prawie dwukrotnie wiĊksza od prze-ciĊtnej.

Na bardziej miarodajne dane dotyczące roli dĊbu w tej nomenklaturze wskazuje powiązanie tych nazw z ich mocją desygnacyjną – liczbą nomino-wanych nimi Polaków. Dane na temat tego rodzaju frekwencji wszystkich nazwisk umieszczone we wskazanym sđowniku pozwalają sporządziü ranking interesujących nas nazw z rodziny dĊbowej. W jego prezentacji ograniczymy siĊ do nomenklatury umieszczonej na dwóch biegunach – nazwisk najczĊst-szych i najrzadnajczĊst-szych.

TĊ pierwszą grupĊ ustalamy umownie dla 20 nastĊpujących mian: Dąbrow-ski 92 945 (+ Dombrowski 2786, DĊbrowski 66, Dembrowski 54, Dąmbrowski

25, Dąbroski 16, Dombroski 3), DĊbski 15 383 (+ Dembski 2145, Dąbski

1260, Dąmbski 72, Dombski 44, DĊmski 5), Dąbek 9920 (+ DĊbek 2683, Dembek 1979, Dombek 1275, DĊmbek 1), DĊbowski 9745 (+ Dembowski

2475, DĊboski 36, Dąbowski 17, Dombowski 8, DĊmbowska 1), Dąbkowski

6952 (+ DĊbkowski 1225, Dembkowski 335, Dombkowski 103), DĊbiĔski 3648

33 Por. J. M. Z a w a d z k i, 1000 najpopularniejszych nazwisk w Polsce, Warszawa 2002, s. 47. Powođuje siĊ on na Rymuta bez wskazania Ĩródđa tej informacji. Tymczasem autor

Sđow-nika nazwisk wspóđczeĞnie w Polce uĪywanych liczbĊ antroponimicznych „jednostek

jĊzyko-wych” okreĞla na sumĊ dwukrotnie wyĪszą (811 720), która jednak w tym opracowaniu ulegđa redukcji (ale nie wiadomo, do jakiego poziomu), gđównie poprzez wyeliminowanie nazwisk obcych i bđĊdnie zapisanych.

34 W stosunku do 37 397 600 ogóđu Polaków w roku 1990 (Sđownik nazwisk..., s. VI). 35 TamĪe.

(+ DembiĔski 3612, DembiĔski 171, DĊbinski 45), DĊbicki 4742 (+ Dembicki

724), DĊbiec 2730 (+ Dembiec 59, Dąbiec 5, Dombiec 1, Dombec 1), Dą-browa 2535 (+ Dombrowa 105), Dąbrowicz 1001 (+ Dombrowicz 86), DĊbosz 785 (Dembosz 16), Dąbrówka 791 (+ Dombrówka 2, Dąmbrówka 1), DĊbniak 687 (+ Dembniak 69), Dąbal 587 (+ DĊbal 18, Dembal 10, Dombal 5), Dąb-kiewicz 593 (+ Dembkiewicz 10, DĊbkiewicz 2, Dombkiewicz 1), DĊbecki 482

(+ Dembecki 141), DąbroĞ (600), Dąbrowiecki 554 (Dombrowiecki 4), DĊb-czyĔski 375 (+ DembczyĔski 178, DąbczyĔski 33, DĊpczyĔski 13), Dąbczak 370 (Dąbczak 59).

Miana te, skonfrontowane z zaproponowanym przez Jarosđawa M. Za-wadzkiego w jego studium na temat 1000 najpopularniejszych nazwisk w

Pol-sce z roku 2002 podziađem nazwisk ze wzglĊdu na stopieĔ ich wykorzystania w nominacji osób, mieszczą siĊ w klasach – najpopularniejszych (powyĪej 75 000): Dąbrowski; bardzo popularnych (37 001-75 000): brak; popularnych (16 001-37 000): Dąbek; o Ğredniej frekwencji (2001-16 000): Dąbkowski, DĊbowski, DĊbiĔski, DĊbicki, Dąbrowa, DĊbiec; o niskiej frekwencji (901-2000): Dąbrowicz. Kolejne nazwy DĊbosz i nastĊpne otwierają listĊ nazw – rzadkich (31-900), unikatów (10-30) oraz kuriozów (1-9)36.

Wymienionych 20 nazwisk obsđuguje w sumie okođo 177 000 Polaków, co daje ponad 96% w stosunku do blisko 183 500 wszystkich nominacji odd Ċbo-wych. W tym 10 pierwszych nazwisk odnosi siĊ do prawie 170 000 obywateli w Polsce, co stanowi 85% ogóđu Polaków o oddĊbowych nazwiskach, z tego prawie 96 000, czyli ponad pođowa przypada na nazwisko Dąbrowski i jego

warianty graficzno-fonetyczne.

Przyjrzyjmy siĊ teraz drugiemu biegunowi badanych antroponimów – naj-rzadszych, przywođując spoĞród licznej listy tylko te, które w Sđowniku

na-zwisk Rymuta są oznaczone symbolem 0 (przy osobach, dla których brak miejsca zamieszkania albo które juĪ nie Īyđy) oraz 1. Oto one: Dąbalska,

Dą-barska, Dąbel, Dąbela, Dąbelska, Dąbera, Dąbialska, Dąbisz, Dąbkos, Dab-kow, Dąbđowska, Dąbnicki, Dąbniak, Dąbnik, Dąborowicz, Dąboszek, broch, Dąbroczek, DąbroĔ, Dąbrosna, Dąbrowica, Dąbrowka, Dąbrus, Dą-brycz, DąbrĪađ, Dąbska vel Wieleba, Dąmbrówka, Dąmbrzađ, DąpczyĔska, Dembacz, Dembana, Dembciuch, Dembela, Dember, Dembersz, Dembiana, Dembiecha, Dembier, Dembiniec, Dembitzka, Dembkin, Dembkowicz, Dem-bliĔski, Dembnalska, Dembnik, Dembno, DemboĔska, Demboski, Dembowi-czak, DembrzyĔska, Dembski Kornaga, DĊmbuĔ, DembĪyĔski, DĊbacz, DĊbas,

DĊbata, DĊbawska, DĊbc, DĊbcka, DĊben, DĊberska, DĊbial, DĊbiađka, De-bica, DĊbijska, DĊbiniak, DĊbiska, DĊbita, DĊbiuch, DĊbiuska, DĊbkow, DĊb-ków, DĊbnik, DĊbolska, DĊbođek, DĊborczyk, DĊbosz, DĊbownik, DĊbówka, DĊbrosz, DĊbroĞ, DĊbrska, DĊbrzalska, DĊbski vel KartasiĔski, DĊbszczak, DĊbuszyĔska, DĊbiec, DĊmbniak, DĊmbny, Domba, Dombai, Dombicka, biec, Dombieracka, DombiĔska, Dombk, Dombkiewicz, Domblewska, Dom-boĔ, Domborska, Dombrol, Dombron, Dombroth, Dombrowny, Dombrowsky, Dombrów, DombryĔ, Dombrzal, Dombrzađ vel DomĪađ, Dombrzycz, Domby, DombĪađ.

Zestawienie tych dwóch klas nazwisk – popularnych i rzadkich – prowadzi do ujawnienia podstawowych sposobów nominacji. W grupie pierwszej ujaw-nia siĊ dominująca rola nazw z sufiksalnym -sk- (Dąbrowski, DĊbski,

Dąb-kowski, DĊbowski, DĊbiĔski, DĊbicki). Wysoką rangĊ osiągają równieĪ

nazwi-ska z sufiksalnym -k- (Dąbek), -c- (DĊbiec) oraz -icz (Dąbrowicz). W Ğrodku

i u dođu grupy pierwszej oraz w cađej reszcie badanej onimii osobowej do tych wyznaczników morfologicznych nazwisk dochodzą ekspresywne wykđadniki z sufiksalnym -ch-, -cz-, -j-, -l-, -đ-, -n-, -Ĕ-, -r-, -s-, -sz- -Ğ-, -sz-, -t, które

two-rzą formanty proste i zđoĪone w pođączeniu z róĪnymi samogđoskami, w trzech moĪliwych wariantach rodzajowych. W miarĊ posuwania siĊ w dóđ listy ran-kingowej ujawniają siĊ, co dobrze widaü na przykđadzie nazwisk o najniĪszej czĊstotliwoĞci uĪycia, coraz wyraĨniej warianty fonetyczne-graficzne po-wstađe w wyniku wpđywów dialektalnych, interferencji obcych jĊzyków i zwykđych kancelaryjnych wykolejeĔ, wskazanych wyĪej w opisie warianty-zacji nazw. Ich niska frekwencja wynika – pomijając bđĊdne notacje – z niesystemowoĞci ksztađtujących je procesów jĊzykowych37.

NajbliĪszym kontekstem dla badanej antroponimicznej rodziny dĊbowej jest nomenklatura odarboralna. JeĞli odwođaü siĊ do statystycznych badaĔ przeprowadzonych przez Zawadzkiego na materiale najpopularniejszych na-zwisk Polaków na podstawie danych PESEL z roku 2000 oraz danych ze

Sđownika nazwisk pod red. Rymuta z lat dziewiĊüdziesiątych (gdzie dane do-tyczące populacji Polaków są niĪsze), daje siĊ w jednym i drugim wypadku ustaliü wysoką rangĊ antroponimii oddĊbowej. Ta z piĊciu

najpopularniej-37 Por. dokđadne obliczenia frekwencji sufiksów u 1000 najbardziej popularnych nazwisk polskich nominujących ponad 13 milionów Polaków (ponad 35%), w Ğwietle których nazwiska na -ski obsđugują wiĊcej niĪ 1/3 wskazanej populacji (35,6%), 1/3 (33%) przypada na nazwiska z sufiksalnym -k- (-ka, -ak, -ek, -ik, -yk) oraz na -icz, pozostađa trzecia czĊĞü osobowej nomen-klatury wyraĪa siĊ duĪym zróĪnicowaniem form (Z a w a d z k i, dz. cyt., s. 43).

szymi nazwiskami: Dąbrowskim, DĊbskim, DĊbowskim, Dąbkiem i Dąbkow-skim, obsđugując wedđug Zawadzkiego ponad 125 000 obywateli, a zgodnie z danymi Rymuta po uwzglĊdnieniu wszystkich wariantów fonetyczno-ortograficznych tych piĊciu nazwisk ponad 150 000, zajmuje 4. pozycjĊ wĞród wszystkich rodzin antroponimicznych. Wskazaną rodzinĊ oddĊbową wyprze-dza gniazdo antroponimiczne Nowaków, Nowickich, Nowakowskich, Nowi Ĕ-skich, Nowaczyków i Nowackich, liczące prawie 336 000 nominacji,

Kowal-skich, Kowalczyków, Kowalików, Kowali, Kowalczuków – prawie 312 000 oraz gniazdo Wójcików, Wójtowiczów, Wojtowiczów, Wojtkowiaków,

Wojtcza-ków, Wojtaków i innych – ponad 177 000.

Z tak wysoką pozycją dĊbowe gniazdo antroponimiczne wyznacza nurt na-zewnictwa osobowego odarboralnego, plasując siĊ przed osobową nomenkla-turą opartą na bazie leksykalnej innych drzew: wiĞni z WiĞniewskim i

Wi-Ğniowskim – ponad 116 000 nominacji, grabu z Grabowskim i Grabskim

– ponad 63 000, brzozy z Brzozowskim, BrzeziĔskim, Brzeskim (mogą tu byü

takĪe formy od brzeg) – ponad 54 000, olchy z Olszewskim i Olszakiem – po-nad 52 000, jeĞli pozostaü w obrĊbie 1000 najpopularniejszych nazwisk. UwzglĊdnienie cađego ogromnego tđa nazewniczego przy wyraĨnie zwiĊkszo-nej oddĊbowej nominacji osób do ponad 180 000, przy odpowiednio zwiĊk-szonych równieĪ wskaĨnikach liczbowych dla innych odarboralnych osobo-wych gniazd nazewniczych, zapewne nie odebrađoby dĊbowi jego priorytetu.

WĞwietle powyĪszych danych potwierdza siĊ waĪna rola dĊbu w Ğwiado-moĞci Polaków, a miano Dąbrowski, które znajduje siĊ w czođówce najpopu-larniejszych nazwisk w Polsce (wedđug danych Rymuta 4. miejsce po Nowaku,

Kowalskim i WiĞniewskim38), wyprowadzane przede wszystkim od nominów loci dąbrowa lub Dąbrowa, podkreĞla dominującą rolĊ tego dzikiego drzewa

w pejzaĪu polskim, co znajduje odzwierciedlenie równieĪ w wynikach badaĔ nad odarboralną toponimią z dwukrotną przewagą oddĊbowych nominacji nad kolejną grupą mian, jaką zajmują nazwy miejscowe z bazą leksykalną brzozy, i odpowiednio zmniejszoną nomenklaturą opartą na grabie, buku itd.39

DĊbowe gniazdo antroponimiczne z najbliĪszym kontekstem nazw odarbo-ralnych wpisuje siĊ w szerszy nurt nazewniczy dotyczący cađej flory, który wypeđnia ponad 8% 1000 najpopularniejszych nazwisk polskich. Wraz z na-zwiskami odzwiĊrzĊcymi, które stanowią ponad 11% tego zbioru, ujawnia siĊ

38 Za: Z a w a d z k i, dz. cyt., s. 50.

39 W. M a k a r s k i, Nazwy najpopularniejszych drzew w Polsce jako baza toponimiczna, „Roczniki Humanistyczne” 54(2006), z. 6, s. 57-99.

onomastyczne pole Ğwiata przyrody oĪywionej, co razem stanowi 1/5 cađej osobowej nomenklatury rozđoĪonej na takie równolegle pola, jak nazwiska odimienne, miana wskazujące na zawody, cechy fizyczne i psychiczne czđo-wieka, pochodzenie, elementy przyrody nieoĪywionej, pochodne od mian oso-bowych, obce i inne40.

VII. O WSPÓĐCZESNEJ ODDĉBOWEJ ANTROPONIMII – DIACHRONICZNIE

Przedstawione wyĪej oddĊbowe nazewnictwo Polaków jest wynikiem roz-woju historycznego pod wzglĊdem jakoĞciowym i iloĞciowym w ramach róĪ-nych grup spođeczróĪ-nych: chđopstwa, mieszczaĔstwa oraz dawnej szlachty. Uzy-skanie obrazu stratygraficznego – zróĪnicowania chronologicznego, geogra-ficznego i socjalnego tej onimii warunkowane jest obecnoĞcią w tych bada-niach odpowiedniej bazy Ĩródđowej dla wczeĞniejszych okresów historycz-nych, w tym doby staropolskiej, kiedy nazewnictwo to powstawađo, Ğrednio-polskiej, kiedy rozwijađo siĊ iloĞciowo i jakoĞciowo, oraz nowopolskiej do XIX wieku wđącznie, kiedy w zakresie antroponimii wiejskiej okrzepđo osta-tecznie w formie kancelaryjnej. Brak dla cađego tego okresu odpowiednio zgromadzonej i opublikowanej bazy Ĩródđowej41. Do wykorzystania jest nato-miast materiađ, który dotyczy interesującej mnie antroponimii dla najstarszego okresu staropolskiego z X-XV wieku, prezentujący w Sđowniku staropolskich

nazw osobowych⁴², poczynając od Dąbrówki, okođo 50 nazw osobowych odno-szących siĊ do ponad 170 osób, co ze wzglĊdu na ograniczoną bazĊ Ĩródđową nie daje peđnego obrazu ówczesnej antroponimii, ale wyznacza jej zasadnicze zrĊby. Stanowią ją odapelatywne nazwy w rodzaju Dąb, DĊbowy, ekspre-sywne Dąbađa, Dąbosz, patronimiczne lub etniczne typu DĊbic, DĊbowic.

Dominują pod koniec tego okresu, odnoszące siĊ do warstwy szlacheckiej, odtoponimiczne nominacje lokalizujące w formie wyraĪeĔ przyimkowych typu Martinus de Dąbe, Dobrogostius de Dambrowa. Potem formy te

pozba-wione przyimka stawađy siĊ – jak o tym wspomniano – syntetycznymi nazwi-skami w rodzaju Dąbe, Dąbrowa (obecnymi równieĪ w nazewnictwie

heral-40 Por. Z a w a d z k i, dz. cyt. s. 44-46.

41 W Instytucie JĊzyka Polskiego PAN gromadzone są materiađy dotyczące nazw osobo-wych z okresu 1501-1800 (Sđownik nazwisk..., s. V).

dycznym) lub czĊĞciej realizowađy siĊ w pochodnej formie syntetycznej – przymiotnika na -ski jako Dąbski, Dąbrowski, okreĞlającego i miejsce

za-mieszkania, i wyraĨniej juĪ niĪ forma przyimkowa przynaleĪnoĞü danej miej-scowoĞci do wđaĞciciela ziemskiego43. Postaü ta w XVI wieku stađa siĊ w pra-wie zwyczajowym (choü jeszcze niestanowionym) trwađą formą nazwiska dziedziczonego i atrakcyjnym modelem od XVI stulecia dla nazwisk miesz-czaĔskich i chđopskich oznaczających miejsce zamieszkania lub pochodzenia skądĞ, a w koĔcu modelem nazwiska nobliwego na -ski, tworzonym od do-wolnych podstaw antroponimicznych i apelatywnych.

Zasadniczą cezurą w historii polskiej antroponimii jest koniec wieku XVIII i 1. pođowa XIX, kiedy to wskutek obowiązkowej kancelaryjnej rejestracji nazwisk wszystkich mieszkaĔców Polski w granicach trzech rozbiorów za-myka siĊ zasadniczo okres ksztađtowania siĊ tej nomenklatury. Wtedy takĪe mamy do czynienia z licznymi kancelaryjnymi modyfikacjami nazwisk – ich germanizacją czy rutenizacją oraz rejestracją nazwisk w formie gwarowej.

Tak teĪ w zasadniczym zrĊbie obserwowana dziĞ nasza antroponimia jest od wielu pokoleĔ dziedziczona z nielicznymi zmianami jakoĞciowymi, np. w wypadku zmiany nazwiska ze wzglĊdów gđównie estetycznych. MoĪe siĊ ona jednak kurczyü wraz z zmniejszającą siĊ populacją Polaków. Ubytki bĊdą dotyczyü przede wszystkim nazwisk z grupy ekspresywów, sztucznych hybry-dalnych form kancelaryjnych od początku wykazujących siĊ niską frekwencją.

Proces zaniku tego typu nazwisk znajduje potwierdzenie w badanym mate-riale w nazwiskach odantroponimicznych (patronimicznych oraz kancelaryj-nych na -ski), kryjących w sobie takie zaginione miana – z sufiksalnym -cz-,

-j-, -l-, -đ- ,-Ĕ-, -r-, -sz,-, -w-, jak *Dąbcz w Dąbczewski; *Dąbial lub *Dąbiađ w Dąbialska; *Dąbla // *DĊbla lub Dąbel // DĊbel w Dąblewski // Demblew-ski; *Dąbeđ // *DĊbeđ lub *Dąbieđ // *DĊbieđ w Dąbđowska // Debđowski;

*DĊbođ w hipok. lub patr. DĊbođek; *DĊbieĔ w DĊbniewski; *Dąbar w

Dąbar-ska; *Dąbor // *DĊbor w Dąborowski // DĊborowski, DĊborski, patr.

Dąboro-wicz; *DĊbr w DĊbrska; *Dombra // *Dembra w DembrzyĔska, patr.

Dom-brycz; *Dąbrek, *Dąbrko w Dąbrkowska; *DĊbar w DĊbarowski; *DĊbor lub *DĊborz w DĊborski; *Dąbrzal // *DĊbrzal lub Dąbrzađ // *DĊbrzađ w

Dą-brzalski // DĊbrzalska; *DĊbusz, *DĊbusza lub *DĊbucha w DĊbuszyĔska;

*DĊbawa w DĊbawska – czy z formantami zđoĪonymi, takimi jak -rok:

43 Dokđadniej na temat znaczenia tego typu nazwisk w okresie póĨnego Ğredniowiecza zob. W. M a k a r s k i, Antroponimia w rodach szlachty beđskiej w XV wieku, w: Spotkania polsko-

*Dąbrok w patr. Dąbroczek; -rzelek lub -rzelec: *Dąbrzelek lub *Dąbrzelec w Dąbrzelecki.

Ginie wiĊc klasa nazwisk przezwiskowych, stanowiących archaiczną war-stwĊ nazewniczą zakotwiczoną jeszcze w prasđowiaĔszczyĨnie. Nowszej po-szukujemy wĞród nazwisk z póĨniejszymi wykđadnikami ekspresywnoĞci, takimi jak -Ğ (DĊboĞ), -s (DĊbas) czy -ciuch (Dembciuch), oraz domyĞlamy siĊ