WĐADYSĐAW MAKARSKIx
D
ĄB JAKO BAZA ANTROPONIMICZNA
UWAGI WSTĉPNE
Zapowiedziany w tytule temat zasđuguje na uwagĊ ze wzglĊdu na zna-mienną rolĊ dĊbu w pejzaĪu oraz w Īyciu duchowym i materialnym czđo-wieka1, co znalazđo odbicie w jĊzyku, wyraĪające siĊ w jego bogatej
apelatyw-nej i onimiczapelatyw-nej oddĊbowej leksyce. W róĪnorakiej refleksji badawczej po-ĞwiĊconej dĊbowi jest obecny takĪe nurt studiów jĊzykoznawczych, w wyniku których ustalono oddĊbowe sđownictwo pospolite2, oddĊbową nomenklaturĊ
toponimiczną3 oraz antroponimiczną dla okresu staropolskiego4. Niniejszy
artykuđ jest poĞwiĊcony oddĊbowemu wspóđczesnemu nazewnictwu osobo-wemu, zawartemu w Sđowniku nazwisk wspóđczeĞnie w Polsce uĪywanych z lat
90. minionego stulecia5. Ogólna liczba ponad 370 badanych antroponimów,
potwierdzająca wyróĪniającą siĊ rolĊ dĊbu w cađym antroponomastykonie polskim, pozwala na ich immanentną analizĊ iloĞciową i jakoĞciową pod
Prof. dr hab. WĐADYSĐAW MAKARSKI – kierownik Katedry JĊzyka Polskiego KUL, pracow-nik Instytutu Humanistycznego PWSZ w ZamoĞciu; adres do korespondencji: Katolicki Uniwer-sytet Lubelski Jana Pawđa II, Katedra JĊzyka Polskiego, Al. Racđawickie 14, 20-950 Lublin.
1 M. M a r c z e w s k a, Drzewa w jĊzyku i kulturze, Kielce 2002, s. 111, 115-120, 131. 2 W. M a k a r s k i, Glosy do dĊbu i niektórych jego apelatywnych i toponimicznych
derywa-tów, w: JĊzyk polski. WspóđczesnoĞü. Historia, red. W. KsiąĪek-Bryđowa, H. Duda, M. Nowak,
t. VII, Lublin 2009, s. 211-228.
3 K. K w aĞ n i e w s k a - M Ī y k, Wyraz dąb i pochodne w toponimii polskiej, „Zeszyty Na-ukowe WyĪszej Szkođy Pedagogicznej im. PowstaĔców ĝląskich w Opolu” 7(1981), s. 65-82.
4 W. M a k a r s k i, Dąb jako baza staropolskich antroponimów, w: W Ğwiecie nazw. KsiĊga
jubileuszowa dedykowana Profesorowi Czesđawowi Kosylowi, red. H. Pelcowa, Lublim 2010,
s. 237-248.
5Sđownik nazwisk wspóđczeĞnie w Polsce uĪywanych, wyd. K. Rymut, t. II, Kraków 1992, s. 370-373, 389-391, 418-421.
wzglĊdem semantycznym i strukturalnym, która w ujĊciu statystycznym sta-nowi podstawĊ badaĔ porównawczych w aspekcie synchronicznym i diachro-nicznym.
Pierwszy problem badawczy dotyczy semantyki rozpatrywanych nazw. Jest to pytanie o historyczny sens miana, który jest wypadkową znaczenia jego podstawy oraz typu kreacji sđowotwórczej za pomocą odpowiednich Ğrodków morfologicznych. Ze wzglĊdu na typ podstawy badana nomenklatura zawiera formy: a) odapelatywne, b) odtoponimiczne i c) odantroponimiczne.
DĊbową bazĊ apelatywną stanowi leksyka odnotowana w sđownikach oraz rekonstruowana na podstawie danych toponimicznych, bazĊ toponimiczną zaĞ obszerny Wykaz urzĊdowych nazw miejscowoĞci w Polsce z początku lat 80.6,
który uwzglĊdnia nie tylko osady administracyjnie samodzielne, ale takĪe ich czĊĞci. W jednym i drugim wypadku nie mamy jednak do czynienia z zam-kniĊtą listą odpowiednich jednostek leksykalnych, która gwarantowađaby odkrycie wszystkich podstaw w badanej oddĊbowej onimii. W grĊ mogą wchodziü nazwy zaginionych osad oraz mikrotoponimy, a w wypadku apela-tywów ich odnotowana obecnoĞü nie musi oznaczaü, iĪ byđy one wykorzystane w ogóle czy w podanym jakimĞ sđownikowym znaczeniu dla nominacji kon-kretnej osoby.
Za naczelną zasadĊ klasyfikacji nazwisk przyjĊto kryterium semantyczne, dzieląc nazwiska na cztery grupy: miana znamionujące i zawodowe, patroni-miczne, lokalizujące oraz sztuczne (kancelaryjne). W ramach tych grup wy-róĪniono typy sđowotwórcze, wyznaczone przez podstawĊ nazwy i odpowiedni formant. Wobec powszechnej wieloznacznoĞci jednych i drugich wyznaczni-ków struktury sđowotwórczej antroponimu, prowadzącej do czĊstej w badanej nomenklaturze homonimii w ramach wszystkich wyróĪnionych tu klas se-mantycznych, materiađ egzemplifikacyjny nie jest przedstawiony w porządku komplementarnym, lecz wariantywnym, tzn. wiele tych samych nazwisk moĪe siĊ pojawiü w róĪnych klasach semantyczno-morfologicznych. Podziađ roz-đączny, choü bardziej ekonomiczny, prowadziđby do wydzielenia nazw jedno-rodnych, które stanowiđyby tylko czĊĞü cađoĞci badanej antroponimii (gđównie byđyby to nazwiska przezwiskowe z I grupy mian), oraz w wiĊkszoĞci nazw wieloznacznych. W takim podziale zagubiđby siĊ zakres potencjalnego wyko-rzystaniaĞrodków jĊzykowych (podstaw i formantów), obsđugujących dany typ semantyczny nazwiska zarówno w wymiarze jakoĞciowym, jak i iloĞciowym.
6
W prezentowanym materiale pismem pogrubionym przedstawiono podsta-wową formĊ fonetyczno-morfologiczną nazwiska, najczĊĞciej w dwóch jego wariantach fonetyczno-graficznych – w postaci z rdzennym Dąb- oraz DĊb-,
czasem wtórnych Domb-, Demb-, gdy w dokumentacji dla pewnych nazwisk brakđo form podstawowych z Dąb-, DĊb- (o czym dokđadniej w podrozdziale
V). Inne warianty fonetyczno-graficzne bez takiego wyróĪnika ujĊto w nawias. W opisie podstawowych typów semantyczno-morfologicznych nazwisk kierowano siĊ zasadą wyđącznoĞci tam, gdzie to byđo moĪliwe, w innych wy-padkach przyjmowano pierwszeĔstwo danej interpretacji nad moĪliwą inną, gdy wynikađo ono z czĊstotliwoĞci uĪycia danego wzorca nazewniczego w okreĞlonym czasie. NajczĊĞciej jednak stosowano zasadĊ równorzĊdnoĞci, gdy brakđo przesđanek do preferowania którejĞ z obocznych interpretacji. W związku z róĪną interpretacją sđowotwórczą tych samych nazw, naleĪących do róĪnych typów morfologiczno-semantycznych, relatywnie potraktowano kwestiĊ tzw. nazw prymarnych (bez antroponimicznej mocji sđowotwórczej) i sekundarnych (z taką mocją), przyjmowaną niekiedy jako naczelną zasadĊ podziađu wszelkich onimów, w tym takĪe osobowych.
I. „DĉBOWE” WĐAĝCIWOĝCI NOSICIELA NAZWISKA. ODAPELATYWNE NAZWISKA
O CHARAKTERZE PRZEZWISKOWYM I ZAWODOWYM
Omawiane w tym rozdziale nazwiska są to odrzeczownikowe i odprzymiot-nikowe formy, które nawiązują do podstawowego leksemu dąb i jego róĪnych derywatów. Charakteryzują one nosiciela ze wzglĊdu na cechĊ dĊbu – jego siđĊ, moc, lub podobieĔstwo do desygnatu pozostającego w związku z dĊbem, w obu wypadkach z wykorzystaniem znaczenia metaforycznego podstawy. Ze wzglĊdu na niską reprezentatywnoĞü liczebną do omawianej grupy nazwisk znamio-nujących zaliczamy równieĪ powiązane z dĊbem nazwiska zawodowe. Wyko-rzystane do tworzenia wszystkich tych mian leksemy mogą siĊ realizowaü jako nazwiska prymarne z zachowaniem peđnej ich struktury fonetyczno-morfologi-cznej lub z jej zmienioną pod tym wzglĊdem postacią, realizującą siĊ niekiedy w jednym i drugim wypadku w notacjach o niestandardowej grafii.
Prymarne nazwiska o strukturze rzeczownikowej to:
Dąb (Domb) // Demb : dąb; Dąbak // DĊbak: *dąbak // dĊbak ‘mđody dąb’, ‘kij dĊbowy’, ‘rodzaj grzyba’ (‘rodzaj wytrawnego wina’); Dąbczak // DĊbczak
Dombeck) // DĊbek (Dembek, Dembeck, DĊmbek) : dąbek // dĊbek ‘mađy,
mđo-dy dąb’; Dąbiec (Dombiec, Dombec, z kancelaryjnym -ec < -ǯec) // DĊbiec
(Dembiec, DĊmbiec) : dąbiec // dĊbiec ‘mđody dąb’, ‘kij dĊbowy’ (‘lasek
dĊbowy’); Dąbik (Dombik) // DĊbik (Dembik) : *dąbik // dĊbik ‘mađy, mđody dąb’ (‘roĞlina z rodziny róĪowatych’); Dąbk (Dombk) < Dąbek : pđnpol. dąbk
< ogpol. dąbek; Dąbel // DĊbel (Dembel) : *dąbel // dĊbel ‘kij dĊbowy’;
Dąbniak // DĊbniak (Dembniak, DĊmbniak) : dĊbniak ‘karđowaty dąb’, ‘rodzaj grzyba’, ‘rodzaj miodu do picia’ (‘lasek dĊbowy’); DĊbc < DĊbiec : pđnpol.
dĊbc < ogpol. dĊbiec; DĊbiađka : dĊbiađka ‘naroĞl na dĊbie’; DĊbowiec (Dem-bowiec) : dĊbowiec ‘kij dĊbowy’ (‘las dĊbowy’); DĊbica : dĊbica ‘ĪerdĨ’
(‘la-sek dĊbowy’).
Prymarne mogą byü nazwiska oparte na przymiotnikach wđasnoĞciowych i materiađowych, wskazujących na podobieĔstwo nosiciela oddĊbowego na-zwiska do dĊbu. Są to:
Domby// DĊby (Demby, DĊmby) : *dąby // *dĊby (przymiotniki z forman-tem fleksyjnym typu DĊbe, Orđo7); Dombi < *Dąby : *dąbi < *dąby (w
wy-niku wyrównania do przymiotników miĊkkotematowych typu tani, Ğredni); DĊbowy (Dembowy) : dĊbowy (por. bukowy, sosnowy); DĊbny (Dembny,
DĊmbny) : dĊbny (por. Īelazny); Dembiany : dĊbiany (por. drewniany, sđo-miany); Dembiani : *dĊbiani < dĊbiany (por. wyĪej *dąbi).
Domby // DĊby, Dombi, Dembiany, Dembiani, DĊbny mogą byü takĪe
odantroponimicznymi nazwami patronimicznymi (z grupy II), a DĊbny
po-nadto nazwiskiem lokalizującym (z grupy III).
Mocji sđowotwórczej na poziomie onomastycznym moĪemy siĊ dopatrzyü w rzeczownikowych antroponimach odapelatywnych o charakterze przezwi-skowym z ekspresywnymi sufiksami augmentatywnymi lub hipokorystycz-nymi bądĨ/oraz z nacechowanymi emocjonalnie koĔcówkami rodzaju ĪeĔ-skiego lub nijakiego.
WĞród podstaw tego typu nazwisk na szczególną uwagĊ zasđuguje apelatyw
dąbr, dziĞ nieuĪywany, któremu ze wzglĊdu na augmentatywne -r (por. ps.
*bobrɴ : bobɴ) moĪna przypisaü znaczenie ‘duĪy dąb’, co stanowi, Īe jest juĪ
nacechowany ekspresywnie8. W badanym materiale antroponimicznym
reali-7 I. B a j e r o w a, Polskie nazwy miejscowe typu DĊbe, Orđo, „Onomastica” 3(1957), s. 1-42, 293-323.
8 F. Sđ a w s k i, Zarys sđowotwórstwa prasđowiaĔskiego (ciąg dalszy), w: Sđownik
prasđo-wiaĔski, red. F. Sđawski, t. II, Wrocđaw–Warszawa–Kraków–GdaĔsk 1976, s. 17-18; t e n Ī e, Sđownik etymologiczny jĊzyka polskiego, t. I, Kraków 1952-1956, s. 140-141. Dokđadniej na ten
zuje siĊ on w postaci Dąber (ze wstawnym e, por. gw. wiater < wiatr) // Dem-ber(Dembier, z nieoczekiwanym, zapewne kancelaryjnym ǯe < e). Ów zgru-biađy rzeczownik ponowiony w tym nazwisku staje siĊ podstawą licznych form sekundarnych z dodatkowo wzmocnioną ekspresją za pomocą Ğrodków fleksyjnych (koĔcówki ĪeĔskiej lub nijakiej) i odpowiednich przyrostków.
Inne przewaĪnie nacechowane emocjonalnie nazwiska odrzeczownikowe realizują siĊ jako typy morfologiczne na:
-a – Dąba (Domba) // DĊba (Demba) : dąb; Dąbera : *dąber; Dąbka
(Domb-ka) : dąbek (por. Bliza, Siedla Taszycki s. 759, Gala, Tomasza Malec s. 8410);
-o – Dąbro (Dombro) : dąbr; Dąbko // DĊbko (Dembko) : dąbek // dĊbek (por. Jano, Piotro Malec s. 84);
-och – Dąbroch : dąbr (por. Panoch Taszycki s. 77, Szymoch Malec s. 93); -´uch – DĊbiuch : dąb (por. dzieciuch, piecuch ĐoĞ s. 9411, Wicuch Malec
s. 94);
-ych– Dąbrych : dąbr (por. Matych Malec s. 93);
-´echa – Dembiecha : dąb (por. Wilczech Taszycki s. 77, Olecha, Pietrzech
Malec s. 93);
-acz – DĊbacz (Dembacz) : jw. (por. brodacz, gđowacz);
-aj – Dombaj (Dombai) : jw. (por. nogaj ‘z dđugimi nogami’ ĐoĞ s. 18, Do-raj, Kubaj Malec s. 118);
-al– Dąbal (Dombal) // DĊbal (Dembal) : jw. (por. nosal, wąsal); -ala – DĊbala : jw. (por. Rogala ĐoĞ s. 47, Nosala Taszycki s. 86);
-´al – DĊbial : jw.; Dombrzal : dąbr (brak wyraĨnego odniesienia do
ta-kiego wzorca sđowotwórczego);
-ol – Dombrol : dąbr (por. Dubol12, Bobol-a Taszycki s. 86);
-ađ – Dembrađ : jw. (por. Dymidađ-a? Malec s. 141, odczasownikowe krzy-kađ-a, brząkađ-a ĐoĞ s. 46);
-ađa – Dąbađa (Dombađa) // DĊbađa (Dembađa) : dąb (por. RĊkađa Taszycki
s. 86);
-´ađ – Dąbrzađ (Dombrzađ, Dąmbrzađ, DąbrĪađ, DąbĪađ, DąmĪađ, DombĪađ)
: dąbr (por. Miczađ-ek Malec s. 142);
9 W. T a s z y c k i, Najdawniejsze polskie imiona osobowe, w: t e nĪ e, Rozprawy i studia
polonistyczne, t. I: Onomastyka, Wrocđaw–Kraków 1958 (dalej skrót: Taszycki).
10 M. M a l e c, Imiona chrzeĞcijaĔskie w Ğredniowiecznej Polsce, Kraków 1994 (dalej skrót: Malec).
11 J. Đ oĞ, Gramatyka polska, cz. II: Sđowotwórstwo, Lwów–Warszawa–Kraków 1925 (dalej skrót: ĐoĞ).
-en – DĊben : dąb (por. bĊben);
-on– Dembon : jw.; Dombron : dąbr (por. Karpon, Iwon Malec s.145);
-na : DĊbna : dąb (por. Ciechna Taszycki s. 83, Chodna, Michna Malec s. 144);
-no – Dembno : jw. (por. Siechno Taszycki s. 83, Michno, Zachno Malec s. 144);
-oĔ – DomboĔ // DĊboĔ (DemboĔ) : dąb, DąbroĔ : dąbr (por. blazgoĔ
‘gđupiomowny’ ĐoĞ s. 38, BartoĔ, PietroĔ Malec s. 145);
-uĔ – DembuĔ : dąb (por. okuĔ, szepluĔ albo szepielak ‘traulus, blaesus’ ĐoĞ s. 38);
-yĔ – DąbryĔ : dąbr (por. odprzymiotnikowe DobryĔ, RadyĔ13);
-aĞ – DąbraĞ : jw. (por. KuraĞ, LubaĞ);
-oĞ – DąbroĞ // DĊbroĞ: jw.; DĊboĞ : dąb (por. MikoĞ); -uĞ – DąbruĞ : dąbr (por. PiotruĞ, MaciuĞ);
-at – Dąbrat (Dombrat) : dąbr; Domblat : *dąbel (zob. wyĪej Dąbel) (por.
kosmat-y, rogat-y);
-ot – Dąbrot (Dombrot, Dombroth) : dąbr (por. Janot Malec s. 151). ZđoĪone formanty obserwujemy w nazwiskach na:
-ciuch – DĊbciuch (Dembciuch, Demciuch) : dąb (formant odosobniony, moĪe wynik analogii do ekspresywnych rzeczowników typu Ğmieciuch,
nie-wieĞciuch);
-oczek – Dąbroczek : dąbr (por. Bartoczek Malec s.136);
-ođek – DĊbođek : dąb (por. matođek, -´ođek w Maciođek Malec s.143);
-oszek – Dąboszek : jw.; Dąbroszek : dąbr (por. Bartoszek, Mikoszek Ma-lec s. 108).
Formy na -ek mogą byü patronimikami (z grupy II).
Osobnego potraktowania wymagają formy z sufiksalnym -sz- oraz -s-, gdzie w niektórych wypadkach -s- mogđo byü wynikiem mazurzenia, zaĞ -sz-przejawem hiperpoprawnoĞci wobec tego zjawiska. Są to antroponimy na:
-sz – Dembersz (ze wstawnym e) : dąbr (por. Kunsz, Lensz Malec s. 96);
-isz – Dąbisz // DĊbisz : dąb (por. Brzezisz, Chrapisz Taszycki s. 78,
Bie-nisz, Kalisz Malec s. 99);
-osz – DĊbosz (Dembosz) : dąb; Dąbrosz // DĊbrosz : dąbr (por. Pyskosz, Wilkosz Taszycki s. 78, Janosz, Piotrosz Malec s. 100);
-as– DĊbas : dąb (por. dubas ‘rodzaj đodzi’, đotras, fagas ĐoĞ s. 93);
13 F. Sđ a w s k i, Zarys sđowotwórstwa prasđowiaĔskiego, w: Sđownik prasđowiaĔski, t. I, red. F. Sđawski, Wrocđaw–Warszawa–Kraków–GdaĔsk, 1974, s. 141.
-os – Dąbros : dąbr; Dąbkos : dąbek (por. kobnos(a) ‘cymbala’, pasztos ‘wielki pasztet’ ĐoĞ s. 93);
-us – Dąbrus : dąbr (por. dworus, sđugus ĐoĞ s. 93).
JeĞli tego rodzaju procesy miađyby w niektórych tych nazwach zachodziü, to w niektórych wspóđczesnych formach kryđyby siĊ nazwiska na:
-asz– *DĊbasz (por. Janasz, Piotrasz Malec s. 98) < DĊbas; -osz – *Dąbkosz (por. wyĪej DĊbosz) < Dąbkos;
-usz – *Dąbrusz (por. Janusz, Piotrusz Malec s. 101) < Dąbrus;
-os – *DĊbos < DĊbosz; *DĊbros (por. wyĪej Dąbros) < DĊbrosz.
W grupie antroponimów o podwójnej interpretacji są formy na:
-
£
koĔcówki lub -el – Dąbel // DĊbel (Dembel) : *dąbel // dĊbel lub dąb (por. dyndel ‘wađĊsający siĊ podrostek’ ĐoĞ s. 47, Bartel, Franel Malec s. 138);-a lub -ela – Dąbela // Dembela : jw. (por. wyĪej Dąbel).
Nazwiska z koĔcówką -a, tu tratowaną jako ekspresywny wykđadnik ro-dzaju ĪeĔskiego, typu Dąba, DĊba, Dąbera, Dąbka, Dembiecha, Dąbela, Dembela, DĊbala, Dąbađa, DĊbađa, mogą byü interpretowane takĪe jako mĊ-skie odantroponimiczne formy dopeđniaczowe (z grupy II).
Podwójną wykđadniĊ moĪe mieü nazwisko Dembs : dąb – traktowane jako forma z sufiksalnym -sz (por. Dembersz), zmazurzonym do -s, lub byü moĪe jako hybrydalna postaü kancelaryjna z niemieckim dopeđniaczowym -s (z grupy IV).
Osobnej uwagi ze wzglĊdu na swą wieloznacznoĞü wymagają nazwiska z sufiksalnym -c- i -k-, które mogą byü formami prymarnymi pokazanymi na początku omawianej grupy nazw. Tu zostaną zaprezentowane jako formy związane z odpowiednimi typami morfologiczno-semantycznymi w grupie nazwisk sekundarnych. Za hipokorystyczne fundowane na rzeczowniku dąb
mogą byü uznane nazwiska na:
-ak – Dąbak // DĊbak (por. Janak, Jurak Malec 122);
-(e)k) – Dąbek // DĊbek, Dąbk (por. Janek, Tadek);
-ik – Dąbik // DĊbik (por. PĊpik, Zadzik Taszycki s. 82, Jakubik, Janik Malec s. 128);
-´(e)c14 – Dąbiec // DĊbiec, DĊbc (por. Baraniec, KoĨlec Taszycki s. 83, Abramiec, Janiec Malec s. 120).
14 O pierwotnej funkcji deminutywnej lub hipokorystycznej -ec zob. Sđ a w s k i, Zarys
sđo-wotwórstwa..., t. I, s. 101, a o funkcji zdrabniającej w nazwiskach K. R y m u t, Nazwiska Polaków, Wrocđaw 1991, s. 44. Nie mówi siĊ tu o funkcji patronimicznej formacji na -c-,
wy-wodzących siĊ z -k-. Taką funkcjĊ, ale jako nietypową dla jĊzyka polskiego dostrzega Taszycki (dz. cyt., s. 90).
Przy zađoĪeniu obecnoĞci w dawnej polszczyĨnie przymiotnika bezsufik-salnego *dąby //*dĊby te same nazwiska mogđyby byü interpretowane jako substantywizowane przymiotniki za pomocą przyrostków:
-´ec – Dąbiec (Dombiec, znieksztađcone Dombec) // DĊbiec (Dembiec, DĊmbiec) (por. gđupiec, mĊdrzec);
-c (pđnpol.) < ogpol. -ec – DĊbc;
-ik – Dąbik (Dombik) // DĊbik (Dembik) (por. gw. rychlik ‘co prĊdko doj-rzewa’, czyĞcik ‘roĞlina’ Gr. hist. s. 20115);
-ek – Dąbek (Dombek, Dombeck, Dąmbek) // DĊbek (Dembek, Dembeck, DĊmbek) (por. gđupek, mĊdrek);
-k(pđnpol.) < ogpol. -ek – Dąbk (Dombk);
-ak – Dąbak // DĊbak (por. prostak, szarak); -´ak – Dąbiak // DĊbiak (Dembiak) (por. dziczak).
Na bazie przymiotnika dĊbny mogđy powstaü nazwiska Dąbnik // DĊbnik (Dembnik) (por. kradzieĪnik, postnik ‘przestrzegający postu’ Gr. hist. s. 201);
Dąbniak // DĊbniak (Dembniak, DĊmbniak) (por. próĪniak), a na podstawie przymiotnika dĊbowy – DĊbowiec (Dembowiec) (por. mĊdrzec, mózgowiec
ĐoĞ s. 89);
-ka – DĊbiađka : *dĊbiađy (por. perfektywne zdĊbiađy, nieperfektywne stađy, dbađy), dla okreĞlenia kogoĞ twardego, co czyni tĊ interpretacjĊ pod wzglĊdem znaczeniowym bardziej prawdopodobną od wywodzenia tego na-zwiska od podstawy dĊbiađka ‘naroĞl na dĊbie’. Ponadto moĪe to byü
odmĊ-Īowskie nazwisko zeĔskie na -ka (z grupy II).
Wszystkie powyĪsze formy mĊskie z sufiksalnym -k- mogą byü takĪe for-mami patronimicznymi (z grupy II).
Nazwiska Dąbiak // DĊbiak, Dąbniak // DĊbniak, Dąbiec // DĊbiec, DĊbc, DĊbowiec mogą byü interpretowane równieĪ jako przynaleĪnoĞciowe lokali-zujące (z grupy III).
KlasĊ nazwisk zawodowych umieszczoną w niniejszej szerszej grupie an-troponimów, które charakteryzują czđowieka ze wzglĊdu na jego związek z dĊbem, reprezentują tylko dwie formy odczasownikowe na:
-orz (ze ĞcieĞnionym o < Ɨ) < -Ɨrz (ogpol.) – DĊborz : dĊbiü ‘zdejmowaü korĊ z dĊbów’ (por. pisarz, kpiarz);
-nik – DĊbownik : dĊbowaü ‘garbowaü’ (por. czarownik, bojownik).
15 Z. K l e m e n s i e w i c z, T. L e h r - S pđ a w iĔ s k i, S. U r b a Ĕ c z y k, Gramtyka
II. NAZWISKA PRZYNALEĩNOĝCIOWE – ODOJCOWSKIE I ODMĉĩOWSKIE.
„DĉBOWE” KOLIGACJE
W szerszej grupie nazw przynaleĪnoĞciowych są to miana, które wskazują na zaleĪnoĞü czđowieka od innej osoby lub miejsca. W ramach pierwszej klasy nazw odosobowych bĊdą to odojcowskie nazwiska patronimiczne dla synów i córek oraz odmĊĪowskie dla Īon i wdów.
WyraĨną grupĊ formalną patronimików stanowią formy z rzeczownikową koĔcówką dopeđniaczową -a tworzone od antroponimów mĊskich, która, jak to wskazano juĪ wyĪej (grupa I), traktowana jako mianownikowa koĔcówka ĪeĔ-ska moĪe stanowiü wykđadnik hipokorystycznoĞci odapelatywnego nazwiska mĊskiego. Tu przy zađoĪeniu patronimicznego lub marytonimicznego charak-teru tych nazwisk bĊdą to formy utworzone od miana ojca i mĊĪa:
Dąba (Domba) // DĊba (Demba) : n. os. Dąb; Dąbera : n. os. Dąber; Dąbka
(Dombka) : n. os. Dąbek (Dombek); DĊbala : n. os. DĊbal; Dąbela : n. os. Dą-bel; Dembela : n. os. Dembel; Dąbađa (Dombađa) : n. os. *Dąbađ (*Dombađ) (por. Dembrađ); Dembiecha : n. os. *Dembiech (por. JĊdrzech, Olech Malec s. 93).
Za klasyczny typ mĊskiego nazwiska patronimicznego naleĪy uznaü formy z sufiksalnym -ic < *-itjɶ, realizowanym powszechnie po XVI wieku w
po-staci zruszczonej -icz. W badanym materiale są to nazwiska na: -ic – Dembic : n. os. Demba;
-i(-y)cz) – DĊbicz (Dembicz) : n. os. DĊba (Demba); Dombrzycz : n. os. *Dombra (por. Demba);
-ycz (ukraiĔskie) < -icz: Dąbrycz (Dombrycz) (bez oczekiwanej
palataliza-cji r > rz) : n. os. *Dąbra (*Dombra);
-´ewicz – Dąbkiewicz (Dombkiewicz, Dąkiewicz) // DĊbkiewicz (Dembkie-wicz) : n. os. Dąbek (Dombek), Dąbko, DĊbek (Dembek), Dembko;
-owicz– Dąborowicz (Domborowicz) : n. os. *Dąbor (por. jĊzor, stp. topor, stąpor ‘pilum’ ĐoĞ s. 43); Dembnowicz : n. os. Dembno, DĊben;
-icz lub -owicz – Dąbowicz // DĊbowicz (Dembowicz) : n. os. DĊbowy lub Dąb; Dąbkowicz // Dembkowicz : n. os. Dąbkow, Dąbków lub Dąbek, Dąbko, Dembek, Dembko; Dąbrowicz (Dombrowicz) // DĊbrowicz : n. os. Dąbrowa (Dombrowa) lub *Dąbr // *DĊbr.
Inną wyróĪniającą siĊ statystycznie grupĊ mĊskich patronimików o struktu-rze struktu-rzeczownikowej stanowią nazwiska z sufiksalnym -k-¸ peđniące wedđug Kazimierza Rymuta taką funkcjĊ po wieku XVI16. Są to formy na:
-´ak – Dąbiak //DĊbiak (Dembiak) : n. os. Dąb; Dąbiczak // DĊbiczak (Dembiczak) : n. os. DĊbica, DĊbicz, DĊbik; Dąbniak // DĊbniak (Dembniak, DĊmbniak) : n. os. DĊbny; Dombiniak // DĊbiniak (Dembiniak) : n. os. DĊ-bina, Dąbrosiak : n. os. DąbroĞ lub Dąbros; Dąbrowiak : n. os. Dąbrowa;
Dąbrzak : n. os. *Dąbr, DĊbowiak (Dembowiak) : n. os. DĊbowy (Dembowy); Dembowiczak : n. os. Dembowicz; DĊbszczak : n. os. DĊbski;
-´ok (ze ĞcieĞnionym o < Ɨ) < -Ɨk – Dembiniok : n. os. Dembina;
-´ek – Dąboszek : n. os. Dąbosz; Dąbroczek : n. os. *Dąbrok; Dąbroszek : n. os. Dąbrosz; DĊbođek : n. os. *DĊbođ (por. Antođ, Matođ Malec s. 141);
-´uk (ruskie) – Dąbczuk // DĊbczuk (Dembczuk) : n. os. Dąbek, Dąbko,
DĊbek, DĊbko;
-i(-y)k – Dąbczyk // DĊbczyk (Dembczyk, DĊpczyk) : n. os. Dąbek // DĊbek (Dembek); Dąbik (Dombik) // DĊbik (Dembik) : n. os. Dąb; DĊbowczyk (Dem-bowczyk): n. os. DĊbowiec; DĊbowszczyk (Dembowszczyk) : n. os. DĊbowski (Dembowski);
-czyk – DemboĔczyk : n. os. DĊboĔ; Dembonczyk : n. os. Dembon; DĊbor-czyk : n. os. *DĊbor (por. wyĪej *Dąbor w Dąborowicz).
We wskazanych modelach na -k- mieszczą siĊ formy, które moĪna inter-pretowaü równieĪ jako odapelatywne prymarne znamionujące (z grupy I), tu sekundarne patronimiczne na:
-ak – Dąbak // DĊbak : n. os. Dąb;
-´ak –Dąbczak // DĊbczak (Dembczak) : n. os. Dąbek // DĊbek (Dembek); -(e)k – Dąbek (Dombek, Dombeck, Dąmbek) // DĊbek (Dembek, Dembeck, DĊmbek), Dąbk (Dombk) : n. os. Dąb.
Ze wzglĊdu na moĪliwą jeszcze inną funkcjĊ przynaleĪnoĞciową tych for-mantów – lokalizującą – wĞród podanych antroponimów mogą siĊ kryü nazwi-ska oznaczające przynaleĪnoĞü osoby do miejsca (z grupy III).
PatronimicznoĞü w mianach synów moĪe byü wyraĪona sufiksalnie za po-mocą przymiotnika dzierĪawczego na:
-in – DĊbin : n. os. DĊba; Dembkin (bez oczekiwanej palatalizacji k > cz,
zapewne pod wpđywem ruskim) : n. os. *Dembka (por. Dąbka);
16 D z. cyt., s. 43-44; t e nĪ e, Nazwy rodzinne, nazwy rodowe i zbiorowe, w: Polskie nazwy
-yn (ukraiĔskie) < -in – Dombryn : n. os. *Dombra (por. Dąba, DĊba); -ow < -ów – Dombraczow : n. os. Dombracz (por. Mikođacz, Panacz Malec s. 133, brodacz, rogacz); Dąbrow (Dombrow) : n. os. *Dąbr(o) (*Dombr,
Dom-bro), DĊbkow : n. os. DĊbek;
-owy – DĊbowy (Dembowy) : n. os. Dąb (Domb, Demb) (por. Janowy, oj-cowy);
-ów– Dombrów : n. os. *Dombr, Dombro; Dąbków // DĊbków : n. os. Dą-bek //DĊbek;
-ny – Dąbrowny (Dombrowny) : n. os. Dąbrowa (Dombrowa); DĊbinny (Dembinny) : n. os. DĊbina (Dembina); DĊbny (Dembny, DĊmbny) : n. os. Dąb (Domb, Demb)(por. ujeczny, stryjeczny).
Nazwiska z przyrostkiem -ny mogą byü nazwami lokalizującymi (z grupy III), a miano DĊbny moĪe byü nazwą znamionującą (z grupy I).
Rzadziej patronimicznoĞü moĪe byü wyraĪona w formie derywatu fleksyj-nego za pomocą koĔcówki przymiotnikowej:
-y< -i: Demberszy : n. os. Dembersz (por. Bogdani, Bartosi17).
Tak teĪ mogą byü interpretowane jeszcze inne nazwiska, wczeĞniej zali-czane do prymarnych form przymiotnikowych (z grupy I) na :
-y– Domby // DĊby (Demby, DĊmby) : n. os. Dąb;
-i – Dombi : n. os. Dąb; Dembiani : n. os. *Dembian (por. KoĨmian, Wawrzan Malec s. 143).
Od znamionujących nazwisk mĊskich (z grupy I) drogą derywacji fleksyj-nej tworzone są marytonimiczne miana Īon lub patronimiczne córek:
Dembana : n. os. *Dembany (patronimikum na -y) : n. os. *DĊban (por.
Piotran, Toman Malec s. 143);
DĊbata : n. os. *DĊbaty : *dĊbaty (por. rogaty, kosmaty);
DĊbita : n. os. *Debity : *dĊbity (//dĊbisty) (por. gw. rzĊsity, wodnity Gr. hist s. 233);
DĊbowa (Dembowa) : n. os. DĊbowy;
Dąbrowna (Dąbrówna)18 : n. os. Dąbrowny; Dąbrosna : n. os. *Dąbrosny; Dembinna: n. os. *Dembinny; DĊbna (Dembna) : n. os. DĊbny;
Dembiana : n. os. Dembiany.
17 R y m u t, dz. cyt., s. 41.
18 Mniej prawdopodobna jest interpretacja tego nazwiska jako odojcowskiego miana córki na -ówna od n. os. *Dąbr ze wzglĊdu na nieoficjalny charakter tego typu form
W omawianej klasie ĪeĔskich patronimików i nazwisk marytonimicznych znajdują siĊ przede wszystkim najliczniejsze nazwiska na -ska w rodzaju
Dą-balska : n. os. *Dąbalski; Dombicka : n. os. *Dombicki; DĊbawska : n. os.
*DĊbawski, które w Sđowniku nazwisk pojawiađy siĊ, gdy nie miađy
dokđad-nych odpowiedników mĊskich, oraz znacznie liczniejsze na -ska w Ĩródle tym niewyróĪnione jako wspólne miana dla cađej rodziny19. Wszystkie one mogą
poĞrednio charakteryzowaü odmiejscowe nazwiska mĊskie jako lokalizujące (z grupy III) lub odosobowe sztuczne nazwiska kancelaryjne (z grupy IV), gdzie bĊdą osobno przedstawione.
Niektóre spoĞród powyĪszych przymiotnikowych nazwisk mogđy byü utworzone za pomocą formantów przyrostkowych od mĊskich mian rzeczow-nikowych. Stąd nazwiska ĪeĔskie na:
-owa – DĊbowa (Dembowa) : n. os. Dąb;
-na – Dąbrosna : n. os. Dąbros; Dembinna : n. os. Dembina; DĊbna
(Dem-bna) : n. os. Dąb;
-´ana – Dembiana : n. os. Dąb (por. stp. DĊbiana // Dąbkowa20).
III. NAZWISKA PRZYNALEĩNOĝCIOWE. „DĉBOWA” LOKALIZACJA
Wskazują one na miejsce zamieszkania lub pochodzenia osoby, tu scha-rakteryzowane ze wzglĊdu na obecnoĞü w nim dĊbów. Bazą są oddĊbowe apelatywne rzeczowniki z grupy nominów loci, oddĊbowe lokalizujące przy-dawki przymiotne do nieujawnionych rzeczowników typu las, okolica, miejsce lub oparte na tych podstawach toponimy. Wykorzystane w gotowej postaci dla oznaczenia osób są antroponimami prymarnymi. Formy te znajdują potwier-dzenie w staropolskiej nominacji przyimkowo-rzeczownikowej typu Dobro-gost z Dąbrowy – đac. Dobrogostius de Dambrowa, w wersji kancelaryjnej nie-kiedy z pominiĊciem przyimka de (z), co stađo siĊ potem – jak twierdzi Rymut21
– drugim czđonem peđnej nazwy osobowej w uĪyciu spođecznym. W badanym materiale do tej klasy nazwisk naleĪą:
19 S. IX.
20Sđownik staropolskich nazw osobowych, red. W. Taszycki, t. I, Wrocđaw–Warszawa–Kra-ków 1965, s. 472.
Dąbrowa (Dombrowa) : dąbrowa ‘las dĊbowy’ lub n. m. Dąbrowa; Dą-browica : *dąbrowica ‘las dĊbowy’ (z suf. -ica substantywizującym podstawĊ historycznego przymiotnika dąbrowa) lub ‘mađy las dĊbowy’ (z suf.
deminu-tywnym -ica) bądĨ n. m. Dąbrowica; Dąbrowo // DĊbrowo : dąbrowo (miej-sce) lub n. m. Dąbrowo; Dąbrówka (Dombrówka, Dąbrowka, Dąmbrówka)
: *dąbrówka ‘las dĊbowy’ (z suf. -ka substantywizującym podstawĊ dąbrowa)
lub ‘mađy las dĊbowy’ (z suf. deminutywnym -ka) bądĨ n. m. Dąbrówka; Dą-brówko (Dąbrowko) : n. m. *Dąbrówko; DĊba (Demba) : *dĊba (okolica) lub n. m. DĊba; DĊbe (Dembe, DĊmbe) : *dĊbe (miejsce) lub n. m. DĊbe; DĊbia (Dembia) : n. m. DĊbia; DĊbina (Dembina) : dĊbina ‘lasek dĊbowy’ lub n. m. DĊbina; DĊbna (Dembna) : dĊbna (okolica) lub n. m. DĊbna; Dembno : n. m. DĊbno; DĊbowa (Dembowa) : dĊbowa (okolica) lub n. m. DĊbowa; DĊbówka
: dĊbówka ‘las dĊbowy’ lub n. m. DĊbówka, DĊboróg : n. m. DĊboróg.
Tu mogą takĪe znaleĨü siĊ nazwiska Dąbiec // DĊbiec, DĊbc, DĊbniak, DĊ-bowiec, DĊbnik, które byđy juĪ interpretowane jako odapelatywne prymarne nazwy przezwiskowe (z grupy I), tym razem wykorzystujące te apelatywa w odmiennym znaczeniu ‘las(ek) dĊbowy’ lub oparte na nich w takiej samej postaci odpowiednie toponimy.
Mechanizm przenoszenia nazw wđasnych na osoby mógđ dotyczyü nie tylko wskazanych wyĪej oddĊbowych nominów loci, ale takĪe toponimów wskazu-jących na pojedyncze dĊby, czyli nazw w rodzaju Dąb, Dąbek, Dąbik, fizjo-graficznych lub dzierĪawczych w rodzaju DĊbów, Dąbków czy o jeszcze innej strukturze z grupy toponimów fizjograficznych o rzadkich sufiksach, takich jak np. w nazwach DĊbicz, DĊbieĔ. Nie wchodziđy w grĊ – jak to pokazuje badany materiađ – formy pluralne, które byđyby wyraĨnie oponentne do sin-gularnej postaci nazwisk. W tym wypadku jednak ten typ nominacji osobowej miađ mniejszą szansĊ siĊ pojawiaü, gdyĪ byđ ograniczony przede wszystkim do warstwy szlacheckiej, której wđasnoĞü feudalną wyraĪađ. Z czasem, w okresie narastania nomenklatury osobowej dla podstawowej warstwy spođecznej, jaką stanowiđa ludnoĞü wiejska, w ogóle ten sposób nazywania osoby stawađ siĊ coraz rzadszy, poniewaĪ w jego upowszechnianiu siĊ stađo na przeszkodzie prawo polaryzacji nomenklatury osobowej i miejscowej.
Jako przynaleĪnoĞciowe nazwy lokalizujące mogą wystĊpowaü antropo-nimy z sufiksalnym -k- oraz -c-, interpretowane juĪ jako znamionujące (z grupy I), patronimiczne (z grupy II). Nazwiska te umieszczone w tym zespole oznaczađyby mieszkaĔców dĊbowego terenu, mieszcząc siĊ w grupie
osobowych nazw etnicznych22. Wtedy byđyby to formy derywowane za
po-mocą sufiksów:
-´a(-o)k – Dąbiak // DĊbiak (Dembiak) : dĊby pl. lub n. m. Dąb, Dąbie,
DĊbe, DĊba(-e),DĊbie, DĊby, DĊbie; Dąbiczak // DĊbiczak (Dembiczak) : dĊ-bica ‘lasek dĊbowy’ lub n. m. DĊbica; Dąbrzak : *dąbry pl. lub n. m. Dąbry;
DĊbczak (Dembczak) : dąbki pl. lub n. m. DĊbce, DĊbiec, DĊbcza(-e), DĊbki; DĊbniak (Dembniak, DĊmbniak) : n. m. DĊbna(-o); DĊbowiak (Dembowiak)
dĊby pl. : n. m. DĊbów(-owa)(-owo); Dembowiczak : n. m. DĊbowica(-e);
DĊbszczak : n. m. DĊbsk(o) (por. LeĞniaki, ĝlĊzaki23); Dombiniak // DĊbiniak
(Dembiniak, Dembiniok) : dĊbina lub n. m. DĊbina;
-´uk (ruskie) – Dąbczuk // DĊbczuk (Dembczuk) : dąbki pl. lub n. m.
Dąb-cze, Dąbek, Dąbki, DĊbce, DĊbcza(-e), DĊbiec, DĊbki (por. Poleszuk);
-´(e)c – Dąbiec (Dombiec, znieksztađcone Dombec) // DĊbiec (Dembiec, DĊmbiec), DĊbc : dĊby pl. lub n. m. Dąb, Dąbie, DĊba(-e), DĊbie, DĊby; D Ċbi-niec (DembiĊbi-niec) : dĊbina lub n. m. DĊbina (por. WĊgierce, Skawce24, Ukrai-niec, Czarnogórzec25), DĊbowiec (Dembowiec) : dĊby pl. lub n. m. DĊbów (-owa)(-owo).
Byü moĪe nazwy lokalizujące kryją siĊ wĞród nazwisk na -czyk, mających analogiĊ w nazwach odĞrodowiskowych typu lubelczyk, lwowczyk26
. Wtedy
taki charakter miađyby nazwiska:
Dąbczyk // DĊbczyk (Dembczyk) : dąbki pl. lub n. m. Dąbcze, Dąbek,
Dąbki, DĊbce, DĊbcza(-e), DĊbiec, DĊbki; DĊbowczyk : dĊbowiec ‘las
dĊ-bowy’ lub n. m. DĊbowiec; DĊbowszczyk : n. m. *DĊbowskie.
Podobną do powyĪszej funkcjĊ moĪe peđniü takĪe formant -ic > -icz (por.
Sanoczyc, Krakowic27), wystĊpujący w swojej priorytetowej funkcji
patroni-micznej (w grupie II). Tu znaczenie lokalizujące miađyby nazwiska tworzone od apelatywnych i proprialnych nominów loci na:
-ic– Dembic : dĊby pl. lub n. m. Dąb, DĊba(-e), DĊbie, DĊby;
-i(-y)cz) – Dombrzycz : dąbry pl. lub n. m. Dąbry; DĊbicz (Dembicz) : dĊby pl. lub n. m. Dąb, DĊba(-e),DĊbie, DĊby;
22 Por. E. R z e t e l s k a - F e l e s z k o, Nazwy miejscowe, w: Polskie nazwy wđasne..., s. 212. 23 TamĪe.
24 TamĪe.
25 M. M a l e c, Etnonimy. Nazwy narodowoĞci. Nazwy mieszkaĔców, w: Polskie nazwy
wđa-sne..., s. 186.
26 Por. Đ oĞ, dz. cyt., s. 69. Autor przyrostek ten w tego typu nazwach etnicznych hipotetycznie opiera na przymiotnikach z suf. -ski.
-ycz (ukraiĔskie) < -icz – Dąbrycz (Dombrycz) : dąbry pl. lub n. m. Dąbry;
-owicz – Dembnowicz : n. m. DĊbna(-o);
-icz lub -'ewicz – Dąbkiewicz (Dombkiewicz, Dąkiewicz) // DĊbkiewicz
(Dembkiewicz) : Dąbków(-owa)(-owo) lub dąbki pl. bądĨ n. m. Dąbek, Dąbki, DĊbki;
-icz lub -owicz – Dąbkowicz // Dembkowicz : n. m. jw.; Dąbowicz // DĊbo-wicz (DemboDĊbo-wicz) : n. m. DĊbów(-owa)(-owo) lub dĊby pl. bądĨ n. m. Dąb,
DĊba(-e), DĊby; Dąbrowicz (Dombrowicz) // DĊbrowicz : dąbrowa lub n. m. Dąbrowa(-y) bądĨ dąbry pl. lub n. m. Dąbry.
Klasycznym modelem polskich sekundarnych nazw lokalizujących są formy przymiotnikowe z przyrostkiem -ski, uĪywanym pod koniec okresu staropolskiego najpierw w odniesieniu do osób stanu szlacheckiego, dla wyra-Īenia przede wszystkim feudalnego stanu posiadania ziemi (nominowanej miejscowoĞci) przez kogoĞ a zarazem miejsca jego zamieszkania, potem prze-niesionym do antroponimii mieszczaĔskiej, najpóĨniej chđopskiej dla okreĞle-nia miejsca zamieszkaokreĞle-nia lub pochodzeokreĞle-nia skądĞ, ostatecznie pozbawionym funkcji treĞciowej, realizującym siĊ jako strukturalny wyznacznik nazwiska nobliwego, dodawany mechanicznie do róĪnorakich podstaw antroponimicz-nych czy apelatywantroponimicz-nych. W badanym materiale wspóđczesnym mieszczą siĊ róĪne warstwy tej onimii. Przede wszystkim – by pozostaü w omawianym typie nazw lokalizujących – postaramy siĊ wyđowiü te priorytetowe odtoponi-miczne nazwy na -ski, konfrontując je z toponimami zawartymi w Wykazie
urzĊdowych wspóđczesnych nazw miejscowoĞci Polski, uwzglĊdniającym
miana nie tylko osad samodzielnych, ale takĪe ich czĊĞci. Ta obszerna baza umoĪliwi jednak tylko przybliĪoną orientacjĊ na temat miary wykorzystania tego rodzaju nominacji na tle innych rodzajów antroponimów. WiarygodnoĞü takich danych liczbowych jest ograniczona faktyczną niekompletnoĞcią mate-riađu toponimicznego (poza polem obserwacji jest obfita mikrotoponimia), który mógđ byü wykorzystany w nazywaniu osób. W prezentowanej niĪej li-Ğcie nazwisk wskazanego typy poza liczniejszymi formami mĊskimi na -ski znajdują siĊ równieĪ formy ĪeĔskie na -ska (patronimicze i marytonimiczne, z grupy II), które poĞrednio wskazują na podstawĊ o toponimiczną28.
Badane nazwiska w ramach generalnie jednego typu na -ski dzielą siĊ na szcze-góđowe klasy wyznaczone przez zakoĔczenia w rodzaju -ski, -cki < -c(z)ski, a takĪe
28 W okresie historycznym, kiedy nazwy osobowe nie byđy jeszcze dziedziczone, antropo-nimy ĪeĔskie (u szlachty) jako bezpoĞrednio odtoponimiczne na -ska mogđy byü od mian mĊ-skich niezaleĪne.
formanty zđoĪone, takie jak -ewski, -owski, -i(-y)Ĕski, wyabstrahowane ze struktur z cząstkami -´ew-, -ow-, -in-, poprzedzającymi -ski, które naleĪađy do podstawy.
Oto wykaz badanych nazwisk, które realizują wzorzec na -ski(-a):
ĪeĔ. Dąbalska : n. m. Dąbale; Dąbrowolski : n. m. Dąbrowola; Dąbski
(Dąmbski Dombski) // DĊbski (Dembski, DĊmski, ĪeĔ. DĊmbska) : n. m. Dąb, Dąbie, DĊba(-e), DĊbie, DĊbsk, DĊby; DembieĔski : n. m. DĊbieĔsko, DĊbna (-o), DĊbno; DembliĔski : n. m. DĊblin; DĊbogórski : n. m. DĊbogóra; ĪeĔ.
DemborzyĔska (DemboĪyĔski, z wtórnym kancelaryjnym Ī < rz,
DemboryĔ-ski, z ruską grupą ry < pol. rzy) : n. m. DĊborzyn; ĪeĔ. DĊbolaska : n. m. DĊ-bolas,ĪeĔ. DĊbrska : n. m. DĊbry.
Przyrostkiem -cki < -c(z)ski, który jest wariantem fonetyczno-morfologicz-nym przyrostka -ski, wyraĪają siĊ nazwiska:
Dąbecki (Dombecki, Dombetzki) // DĊbecki (Dembecki, Dembetzki) : n. m.
Dąbcze, Dąbek, Dąbki, DĊbce, DĊbcza(-e), DĊbki; Dąbnicki // DĊbnicki (Dembnicki) : n. m. DĊbnica, DĊbnik(i); Dąbrowicki (Dombrowicki) : n. m. Dąbrowica(-e); Dąbrowiecki (Dombrowieüki) : n. m. Dąbrowiec, Dąbrówka (-i);ĪeĔ. Dombicka // DĊbicki (Dembicki, ĪeĔ. Dembitzka) : n. m. DĊbica(-e), DĊbicz(e); ĪeĔ. DĊbcka (bez zachowania e ruchomego) : n. m. DĊbce, DĊbcza, DĊbcza(-e), DĊbiec, DĊbki; DĊbiecki (Dembiecki) : n. m. DĊbce, DĊbcza(-e), DĊbki; DĊbowiecki (Dembowiecki) : n. m. DĊbowce, DĊbowiec.
Zukrainizowaną postaü na -üki ma nazwisko Dombrowieüki o genezie jak pol. Dąbrowiecki.
Formant zđoĪony, wyznaczający mđodszy w stosunku do powyĪszych wzorców model sđowotwórczy, mają nazwiska na:
-ewski – Dąbalewski : n. m. Dąbale; Dąbczewski : n. m. Dąbcze; DĊbniew-ski : n. m. DĊbieĔ;
-owski – Dembnowski : n. m. DĊbna(-o).
Dla pewnych popularnych antroponimów moĪliwa jest interpretacja dwo-jaka – ze starszym formantem prostym i nowszym zđoĪonym:
-ski lub -owski – Dąbkowski (Dombkowski) // DĊbkowski (Dembkowski) : n. m. Dąbków (-owa)(-owo) lub Dąbek, Dąbki, DĊbki; Dąbowski (Dombow-ski) // DĊbowski (Dembowski, ĪeĔ. DĊmbowska) : n. m DĊbów(-owa) (-owo) lub Dąb, DĊba(-e), DĊby; Dąbrowski (Dąmbrowski, Dombrowski, Dombrowsky) // DĊbrowski (Dembrowski) : n. m. Dąbrowa(-y) lub Dąbry, DĊbry;
-ski lub -i(-y)Ĕski – DąbczyĔski (ĪeĔ. DombczyĔska, DąpczyĔska) // DĊb-czyĔski (DembDĊb-czyĔski, DĊmpDĊb-czyĔski) : n. m. Dąbczyn(-a)(-o), DĊbczyna(-o),
DĊbinski, ĪeĔ. DĊbijska, DembiĔska) : n. m. DĊbina(-y) lub DĊba(-e); ĪeĔ.
DembrzyĔska (DembĪyĔski, z wtórnym kancelaryjnym Ī < rz) : n. m.
DĊb-rzyna(-o) lub DĊbry.
Nazwiska Dąbroski (Dombroski), DĊboski (Demboski) mogą byü wariantami form Dąbrowski (Dombrowski), DĊbowski (Dembowski) (z uproszczoną grupą sk < wsk) lub stanowiü formy wyjĞciowe odantroponimiczne (z grupy IV).
Dla niektórych nazwisk o starszej metryce na -ski moĪliwe byđy jeszcze inne podstawy, niĪ to wskazano wyĪej – toponimy bardziej rozbudowane morfo-logicznie, które w procesie sđowotwórczym ulegđy dezintegracji. Takiej dery-wacji wymiennej moĪna siĊ dopatrywaü w nazwiskach typu DĊbski : n. m.
DĊ-bica(-e), DĊbiec, DĊbin; ĪeĔ. DĊbrska : n. m. DĊbrzyna(-o), Dąbrowski : n. m. Dąbrowica(-e), Dąbrowiec, Dąbrówka(-i) (por. Drohiczyn : drohicki, Lublin
: lubelski).
Wtórnie w rodzinie dĊbowej znalazđo siĊ w wyniku adideacji do dąb na-zwisko ĪeĔ. Dombieracka < *Domieradzka : n. m. *Domieradz (por.
Doma-radz).
PrzynaleĪnoĞü osoby do miejsca moĪna byđo wyraziü za pomocą formy przymiotnikowej z nietypowym sufiksem lokalizującym:
-ny – DĊbinny (Dembinny), ĪeĔ. Dembinna : dĊbina lub n. m. DĊbina(-y); Dąbrowny, ĪeĔ. Dąbrowna (Dąbrówna) : dąbrowa lub n. m. Dąbrowa(-y); DĊbny (Dembny, DĊmbny) : dĊby pl. lub n. m. Dąb, DĊba(-e), DĊby (por.
rzeczny Gr. hist. 228, koĞcielny).
Te same nazwy mogđy oznaczaü przynaleĪnoĞü do osoby (z grupy II). IV. „DĉBOWA” NOMINACJA KANCELARYJNIE UPIĉKSZONA.
FORMY HYBRYDALNE
Do tej grupy nazwisk naleĪą przede wszystkim odantroponimiczne nazwy z sufiksalnym -ski, które nawiązują do historycznego odtoponimicznego wzorca nazwiska szlacheckiego, wtórnie mieszczaĔskiego i chđopskiego (z grupy III), realizowanego tym razem od podstaw antroponimicznych, rzadziej apelatywnych, z wykorzystaniem tego przyrostka w funkcji struk-turalnej29 dla swoistej nobilitacji istniejącego juĪ nazwiska poprzez
skoja-29 Sztuczną funkcjĊ nazwiska na -ski przedstawiđ dowcipnie W. Potocki: Zmazawszy Miđ,
rzenie go z tego typu postacią miana szlacheckiego. Te nowe formy stanowią przejaw kancelaryjnego potwierdzenia stađoĞci nazwisk, które dokonađo siĊ ostatecznie w 1. pođowie XIX wieku. Semantyczna funkcja byü moĪe kryje siĊ w tych nazwiskach, jeĞli miađy one charakter patronimiczny, co jednak zdaje siĊ dotyczyü przede wszystkim nazwisk odimiennych typu StefaĔski,
Kasper-ski30. Tego rodzaju patronimika są bez danych pozajĊzykowych
nierozpozna-walne. Tak jak w wypadku antroponimów lokalizujących ĪeĔskie patronimi-czne i marytonimipatronimi-czne nazwiska na -ska są traktowane jako bezpoĞredni refleks mian mĊskich na -ski, tu o wđaĞciwej im genezie odantroponimicznej.
Oto lista badanych nazwisk, które realizują wzorzec na -ski(-a):
ĪeĔ. Dąbalska : n. os. Dąbal; ĪeĔ. Dąbarska : n. os. *Dąbar (por. ros. gu-bar' ‘czđowiek z wielkimi wargami’ Sđ. psđ. II s. 20); ĪeĔ. Dąbelska : n. os. Dąbel; ĪeĔ. Dąbialska : n. os. *Dąbial (por. DĊbial) lub *Dąbiađ (por. Dą-brzađ); Dąbrzalski (DąbĪalski, Dombrzalski DombĪalski) // ĪeĔ. DĊbrzalska : n. os. *Dąbrzal (Dombrzal) lub Dąbrzađ (DąbĪađ, Dombrzađ); Dąbski
(Dąmb-ski Domb(Dąmb-ski) // DĊbski (Dembski, DĊmski, ĪeĔ. DĊmbska) : dąb lub n. os. Dąb, Dąba, Domby, Demb, DĊba (Demba), DĊby (Demby); DembieĔski : n. os. Dembno, Dembny, DĊbna, DĊbny; ĪeĔ. Dembnalska : n. os. *Dembnal (por. Dąbal, w nazwisku jednak od podstawy przymiotnikowej); ĪeĔ. DemboĔska
: n. os. Dembon, DemboĔ; ĪeĔ. DĊbawska : n. os. *DĊbawa (por. Gozdawa
: gozd ‘las’, przymiotniki wđasnoĞciowe dziurawy, kulawy); ĪeĔ. DĊbiska : n. os. *DĊbis, DĊbisz lub *DĊbich; ĪeĔ. DĊbiuska : n. os. DĊbiuch; ĪeĔ.
DĊbol-ska: n. os. *DĊbol lub *DĊbođ; ĪeĔ. DĊbrska : n. os. *DĊbr (por. Dember) lub n. os. *DĊbr (por. Dember, Dąber, Dąbera), Dąbro; ĪeĔ. Domborska // DĊ-borski : n. os. *Dombor // *DĊbor (por. jĊzor, indor), DĊborz.
Przyrostek -cki < -c(z)ski, który jest wariantem fonetyczno-morfologicz-nym przyrostka -ski, mają nazwiska:
ĪeĔ. DĊbcka : n. os. DĊbc < DĊbiec; Dąbecki (Dombecki, Dombetzki) // DĊbecki (Dembecki, Dembetzki) : n. os. Dąbek (Dombek), Dąbk (Dombk),
Dąbko // DĊbek (Dembek), DĊbko (DĊbko); DĊbiecki (Dembiecki) : n. os. DĊ-biec; Dąbnicki // DĊbnicki (Dembnicki) : n. os. Dąbnik // DĊbnik (Dembnik);
Dąbrowicki (Dombrowicki) : n. os. Dąbrowica, Dąbrowicz (Dombrowicz); Dąbrowiecki : n. os. Dąbrówka (Dombrówka), Dąbrowko, Dąbrówko;
Dą-zaĞ Miđ zostawiĊ, Koski raczej urwĊ,/ Kiedy ojciec miđowađ, miasto Īony k... – cyt za: J. S.
B y s t r oĔ, Nazwiska polskie, Lwów–Warszawa 1936, s. 106. 30 R y m u t, dz. cyt., s. 52.
brzelecki : n. os. *Dąbrzelek (por. Macielek Malec s. 140) lub *Dąbrzelec (por.
Jaklec tamĪe); Dembolecki : n. os. DĊbođek; DĊbowiecki (Dembowiecki) : n. os. DĊbowiec; ĪeĔ. Dombicka // DĊbicki (Dembicki, ĪeĔ. Dembitzka) : n. os. Dąbik (Dombik), Dembic, DĊbicz (Dembicz), DĊbica, DĊbik (Dembik).
Zukrainizowaną postaü na -üki ma nazwisko Dombrowieüki o genezie jak pol. Dąbrowiecki.
Mđodszy model sđowotwórczy w stosunku do powyĪszych wzorców mają nazwiska na:
-ewski – Dąbalewski : n. os. Dąbal; Dąbczewski : n. os. *Dąbcz (por.
Janc(z), Jurc(z) Malec s. 131); Dąblewski (ĪeĔ. Domblewska) // Demblewski :
n. os. Dąbel // DĊbel lub *Dąbla (por. Kubla, Matla Malec s. 139); DĊbiszew-ski (DembiszewDĊbiszew-ski) : n. os. DĊbisz; DĊbniewski : n. os. *DĊbieĔ (por. stp.
dĊ-bieĔ ‘kwiecieĔ’);
-owski – Dąblowski : n. os. *Dąbel lub *Dąbla (por. wyĪej nazwisko
Dąble-wski); ĪeĔ. Dąbđowska // DĊbđowski : n. os. *Dąbeđ // *DĊbeđ (por. suseđ) lub *Dąbieđ // *DĊbieđ (por. kozieđ > koziođ, osieđ > osiođ); Dąborowski //
DĊboro-wski : n. os. *Dąbor // *DĊbor (por. wyĪej nazwisko DĊborski); ĪeĔ. Dąbrkow-ska : n. os. *Dąbrek, *Dąbrko (por. Dąbek, Dąbko); Dąbrzađowski : n. os.
Dąb-rzađ; Dembnowski : n. os. Dembna, Dembno, Dembny : n. os. Dembna, Dem-bno, Dembny; DĊbakowski (Dembakowski) : n. os. DĊbak; DĊbarowski : n. os.
*DĊbar;
-i(-y)Ĕski – DąbczyĔski (ĪeĔ. DombczyĔska, DąpczyĔska) // DĊbczyĔski (DembczyĔski, DĊmpczyĔski) : n. os. Dąbka; DembliĔski : n. os. *Dembla lub *Dembel; DemboryĔski (z ruską grupą ry < pol. rzy, DemboĪyĔski, z wtórnym
kancelaryjnym Ī < rz) : n. os. *Dembora, DĊborz (por. wyĪej *DĊbor w
na-zwisku DĊborski); ĪeĔ. DĊbuszyĔska : n. os. *DĊbusz(a) (por. Janusz, Jakusza
Malec 101-102); ĪeĔ. DembrzyĔska (DembĪyĔski, z wtórnym kancelaryjnym
Ī < rz) : n. os. *Dembra (por. Dąba).
Dwojaką interpretacjĊ jako formy ze starszym formantem prostym i now-szym zđoĪonym dopuszczają popularne nazwiska na:
-ski lub -owski – Dąbkowski (Dombkowski) // DĊbkowski (Dembkowski) : n. os. Dąbków, DĊbkow lub dąbek // dĊbek bądĨ n. os. Dąbek // DĊbek, Dąbko // DĊbko, Dombk; Dąbowski (Dombowski) // DĊbowski (Dembowski,
ĪeĔ. DĊmbowska) : n. os. DĊbowa (Dembowa), DĊbowy (Dembowy) lub dąb bądĨ n. os. Dąb; Dąbrowski (Dąmbrowski, Dombrowski, Dombrowsky) // DĊ-browski (DemDĊ-browski) : dąbrowa lub n. os. Dąbrowa (Dombrowa), Dombrow,
-ski lub -iĔski – DąbiĔski (ĪeĔ. DombiĔska) // DĊbiĔski (DembiĔski,
DĊ-binski,ĪeĔ. DĊbijska) : n. os. DĊbina (Dembina), DĊbin lub n. os. Dąba, DĊby (Demby), Domby, Dąbi.
Do nazw odantroponimicznych mogą naleĪeü nazwiska Dąbroski
(Dom-broski) : n. os. Dąbroch, Dąbrosz, Dąbros oraz DĊboski (Demboski) : *DĊ-boch, DĊbosz, *DĊbos (o ile nie są wtórnymi formami do Dąbrowski (Dom-browski), DĊbowski (Dembowski), z uproszczonym sk < wsk) (por. wyĪej DĊ-biska, DĊbiuska).
W wyniku adideacji do dąb w rodzinie mian oddĊbowych znalazđo siĊ
na-zwisko Dombieracka < *Domieradzka : n. os. *Domierad (por. Domarad). Wtórną postaü morfologiczną mają kancelaryjne nazwiska hybrydalne oparte na podstawie polskiej, z niem. sufiksem:
-er – Dembler : n. os. DĊbel; -´er – Dembier : n. os. Dąb;
-ke – Dombke < pol. Dombek;
-s – Dombs (o ile nie jest to forma ze zmazurzonym s < sz).
Kancelaryjnie zatwierdzony, licznie reprezentowany typ nazwisk na -ski, nacechowanych stylistycznie jako upiĊkszone formy o statusie nazwiska szla-checkiego, moĪna uzupeđniü o nieliczne urzĊdowe formy oficjalne – dwuczđo-nowe. WĞród dĊbowej antroponimii są to nominacje: Dąbrowa-Januszewski, Dąbrowa-KarasiĔski, Dąbrowa-Kostka, DĊbczak-DĊbski, DĊbno-ArtwiĔski, Dembski Kornaga. W wypadku czterech pierwszych par mamy do czynienia z wykorzystaniem pierwszego komponentu w funkcji nazwy heraldycznej, co jeszcze w wiĊkszym stopniu niĪ przyrostek -ski nobilituje nosiciela takiego nazwiska. W nazwisku DĊbczak-DĊbski oba czđony wydają siĊ derywatami odojcowskimi od n. os. Dąb: pierwszy z formantem zđoĪonym -czak, drugi
– prostym -ski.
Inny charakter mają formy skomponowane z dwóch czđonów traktowanych jako synonimiczne elementy wymienne, pođączone obcym (đaciĔskim) spójni-kiem vel (lub), który nadaje cađoĞci stylistyczny walor niezwykđoĞci formalnej ze wzglĊdu na hybrydalny charakter cađego zđoĪenia. Ów Ğlad kancelaryjnego stylu stanowią nazwiska: Dąbkiewicz vel Dabkus, ĪeĔ. Dąbska vel Wieleba, Dembicki vel WiĞniewski, DĊbowska vel Dykman, DĊbski vel KartasiĔski, Dombrzađ vel DomĪađ.
Tym podwójnym nominacjom w odniesieniu do kobiet odpowiadają wspóđ-czesne formy typu JasiĔska-Wojtkowska, Nowak-BarciĔska, które w polskiej
wspóđczesnej oficjalnej nomenklaturze są czĊsto spotykane, ale w badanym
jako odrĊbne jednostki onimiczne31. W rzeczywistoĞci są zapewne wĞród nich
nierzadko miana oddĊbowe.
W synonimicznych parach nazwisk mĊskich zwracają uwagĊ Dąbkiewicz vel Dabkus, Dombrzađ vel DomĪađ, które pozostają w jĊzykowej zaleĪnoĞci genetycznej. Czđony pierwszej nazwy wyraĪają siĊ wariantami fonetyczno- -graficznymi: pol. Dąbk- i zlatynizowane Dabk-, polskiemu zaĞ formantowi
patronimicznemu -kiewicz odpowiada đac. -us. Zostađa tu zatem dokonana kancelaryjna zamiana polskiej formy na đaciĔską. Natomiast w drugiej parze mamy do czynienia z polskimi wariantami fonetyczno-graficznymi tej samej nazwy: starej Dąbrzađ > Dombrzađ i nowszej DomĪađ z uproszczona grupą mbrz i graficzną substytucją – hiperpoprawnym Ī na miejscu rz. W obu
wy-padkach dokonane tu operacje ilustrują szerszy problem kancelaryjnej wa-riantyzacji nazw na poziomie graficzno-fonetycznym, o czym osobno niĪej.
V. FONETYCZNO-GRAFICZNA WARIANTYZACJA NAZWISK
O znaczeniu nazwy decyduje jej struktura sđowotwórcza. Przedstawiony wyĪej przegląd nazwisk oddĊbowych miađ na celu pokazaü ich etymologiczne znaczenie w ramach okreĞlonych modeli nazwiskotwórczych, zhierarchizowa-nych od najbardziej ogólzhierarchizowa-nych czterech typów semantyczzhierarchizowa-nych po szczegóđowe ich wypeđnienie odpowiednimi strukturami morfologicznymi (przyrostki i najbardziej reprezentatywne nazwiska dla danego typu morfologicznego przedstawiono pismem pogrubionym), w których zakresie mogą siĊ jeszcze realizowaü warianty fonetyczno-graficzne nienacechowane semantycznie (podane w nawiasach). Ich obecnoĞü generuje nowe formy jednostek onimicz-nych, ostatecznie wyznaczając liczbowy stan badanego oddĊbowego antropo-nomastykonu.
W badanym materiale do takiej wariantyzacji nazwisk doszđo w wyniku procesów fonetycznych o charakterze ogólnopolskim lub gwarowym, a takĪe interferencji obcych: đaciĔskiej, niemieckiej i ruskiej, które znalazđy kancela-ryjne odbicie i oficjalne urzĊdowe utrwalenie. Na operacje te o charakterze fakultatywnym onimia, w tym takĪe osobowa, jest poddana w wiĊkszym stop-niu niĪ leksyka apelatywna, gdyĪ nazwy, peđniąc funkcje tylko oznaczania desygnatu, w mniejszym stopniu niĪ apelatywa podlegają reguđom kontrolują-cym sprawnoĞü komunikacyjną jĊzyka i jego wzglĊdną stabilnoĞü. Nie bez
znaczenia w powstawaniu tego typu wariantów graficznych nazwisk byđa teĪ kompetencja jĊzykowa bądĨ jej brak w zakresie obowiązujących norm gra-ficznych u kancelisty, jeĞli takie byđy w danym czasie. W najwiĊkszym stop-niu wariantyzacja graficzna badanych oddĊbowych nazwisk dotyczy ich rdzennej czĊĞci róĪnie zapisywanych: ą jak ą (Dąb, Dąbek, Dąbrowski), jako
om (Domb, Dombek, Dombrowski) lub rzadziej jako ąm (Dąmbek, Dąmbrow-ski), zaĞ Ċ jak Ċ (DĊbiec, DĊbski, DĊbny), jako em (Dembiec, Dembski) lub jak Ċm (DĊmbny).
Z nosówkami wiąĪe siĊ takĪe wariantyzacja fonologiczna. Jako warianty fonetyczne naleĪy mianowicie potraktowaü miana z tym samym pierwiastkiem psđ. *dąb- realizowanym na gruncie polskim w formach pochodnych apela-tywnych i antroponimicznych, a nawet w formie podstawowej Dąb // Demb¸
obocznie z nosówką tylną lub przednią (Dąbski // DĊbski, Dąbek // DĊbek,
Dąbrowski // DĊbrowski, Domby // Demby), co nie tđumaczy siĊ systemowymi
uwarunkowaniami takiej opozycji, lecz przypadkowymi odstĊpstwami od re-guđ nią rządzących, w wyniku wyrównaĔ analogicznych. Ta nieprzewidywal-noĞü (niesystemowy charakter) czĊĞci rdzennej licznych nazwisk powoduje w ich badaniu zamĊt metodologiczny: w wielu wypadkach, jeĞli nie wskazują na to dane liczbowe – proporcje jednych form do drugich – niemoĪliwoĞü precyzyjnego ustalenia zarówno oczekiwanej wđaĞciwej jednej formy nazwi-ska, jak i fonetycznej postaci podstawy. Co jest bazą dla niewđaĞciwej z punktu widzenia rozwoju systemu postaci antroponimu Demb < DĊb? Czy DĊbkowski (Dembkowski) zakđada konieczną podstawĊ dĊbek, a wyklucza dąbek? Czy moĪe w obu tych nazwiskach Ċ pojawiđo siĊ wtórnie, zgodnie
z czĊstą opozycją nosówek w formach podstawowych i pochodnych? W prze-prowadzonych wyĪej analizach sđowotwórczych tego typu nazwisk starano siĊ opieraü przede wszystkim na formach poĞwiadczonych filologicznie, a oba czđony synonimiczne w takich parach potraktowano – wbrew niekiedy danym statystycznym – jako równorzĊdne reprezentanty danego typu morfologiczno-semantycznego i tak jak formy pojedyncze (bez pary synonimicznej) zazna-czono pismem pogrubionym.
Rzadziej ujawnia siĊ inne alternacyjne zachwianie o : ó, jak w Dąbrowka // Dąbrówka, Dąbrowna // Dąbrówna, Dąbrowko // Dąbrówko.
Uproszczeniami fonetycznymi (upodobnienia, skracania grup) tđumaczą siĊ formy z: pcz < bcz – DąpczyĔska < DombczyĔska < *DąbczyĔska, DĊpczyk
< DĊbczyk, DĊmpczyĔski < DĊbczyĔski; sk < wsk – Dąbroski < Dąbrowski, Dombroski < Dombrowski, DĊboski < DĊbowski, Demboski < Dembowski (o
< mbĪ – DąmĪađ < Dombrzađ; ms < mbs – DĊmski < Dembski; ąk < ombk < ąbk
– Dąkiewicz < Dąbkiewicz; mü < mbü – Demciuch < Dembciuch < *DĊbciuch;
js < Ĕs – DĊbijska < DĊbiĔska.
Refleksem fonetycznych procesów gwarowych tđumaczą siĊ formy: ze wstawnym e – Dąber, Dember; z frykatywnym rĪ – DąbrĪađ < Dąbrzađ.
Niejednoznaczną ocenĊ postaci fonetycznej mają wspóđczesne nazwiska typu DĊbiĔski, DĊbieĔski, z których pierwsze moĪe kryü w sobie wariant
fo-netyczny DĊbieĔski, a drugie – odwrotnie DĊbiĔski, gdyĪ obecne w nich
su-fiksy –in-, -en- mogđy byü albo wynikiem rozszerzenia iN do eN, albo odwrot-nie – zwĊĪenia eN do iN. Tego rodzaju zmiana powoduje zatarcie wđaĞciwej kwalifikacji tych form pod wzglĊdem sđowotwórczym, implikując odmienne podstawy, niĪ wynikađoby to z dzisiejszej postaci antroponimu (zob. charakte-rystykĊ semantyczno-formalną tych nazw w grupie III).
Innego rodzaju wariantyzacja moĪe kryü siĊ w przyrostkach z sufiksalnym nowszym s oraz starszym sz, gdzie mogđo dojĞü do mazurzenia, a w formach na -s do odwrotnego procesu hiperpoprawnego odmazurzenia. Stąd nazwiska
Dąbkos, Dąbros, Dąbrus, *DĊbas mogđy siĊ pojawiü na miejscu form *Dąb-kosz, Dąbrosz, *Dąbrusz, *DĊbasz. Z kolei formy Dąbrosz // DĊbrosz, DĊbosz
mogđy siĊ wczeĞniej realizowaü jako Dąbros // *DĊbros, *DĊbos (grupa I). Graficznymi substytucjami pod wpđywem jĊzyka niemieckiego naleĪy tđu-maczyü formy: Dembeck < ogpol. Dembek < DĊbek, Dombeck < ogpol.
Dom-bek < Dąbek, Dembetzki < ogpol. Dembecki < DĊbecki, Dombetzki < ogpol. Dombecki < Dąbecki, ĪeĔ. Dembitzka < ogpol. *Dembicka < *DĊbicka, Dom-broth < ogpol. Dombrot < *Dąbrot. Byü moĪe refleksem ukr. -s´kyj jest -sky
w nazwisku Dombrowsky < ogpol. Dombrowski < Dąbrowski.
Pod wpđywem jĊzyka niemieckiego lub ruskiego mogđo dojĞü do dyspala-talizacji Ĕ > n w nazwiskach DĊbinski < DĊbiĔski, Dembinski < DembiĔski.
UkraiĔskim wpđywem tđumaczą siĊ formy ze zdyspalatalizowanymi spóđgđo-skami – r: Dąbrycz < *Dąbrzycz, DemboryĔski < *DĊborzyĔski, Dombryn < *Dąbrzyn; -k: Dembkin (zamiast *DĊbczyn).
Dziwnym kancelaryjnym wykolejeniem jest zamiana j na i w nazwisku
Dombai < Dombaj.
Inne procesy fonetyczne tđumaczące siĊ na gruncie polskim wpđywami dialektalnymi lub interferencjami obcymi, takie jak: ĞcieĞnienie Ɨ do o w przyrostkach -ok < -Ɨk – Dembiniok < ogpol. DĊbiniak, -orz < -Ɨrz – DĊborz <ogpol. *DĊbarz; zanik e ruchomego w przyrostkach -c < -ec – DĊbc <
og-pol. DĊbiec oraz -k < -ek – Dąbk (Dombk) < ogpol. Dąbek; wymiana ó na o w
Dombraczow < ogpol. *Dombraczów; DĊbkow < ogpol. DĊbków (byü moĪe
wpđyw nazwisk rosyjskich i pozostających pod ich wpđywem nazwisk ukraiĔ-skich lub kancelaryjne substytuty niemieckie)32; spalatalizowane ü wobec
pol-skiego c w przyrostku -üki – Dombrowieüki < pol. Dąbrowiecki, doprowadziđy
do powstania kolejnych wariantów nazw, które w komunikacji spođecznej uzyskađy juĪ odrĊbny status nowych typów antroponimicznych w stosunku do wyjĞciowych form morfologicznych i jako takie zostađy zaprezentowane w prze-glądzie czterech podstawowych rodzajów badanych nazwisk.
Wszystkie przedstawione substytucje fonetyczno-graficzne skutkują znacz-nym zwiĊkszeniem nazwisk oddĊbowych. W stosunku do podstawowych ich form morfologicznych w liczbie ponad 220, wyznaczonych przez temat z pierwiastkiem dąb- lub dĊb- i odpowiedni formant, jest tych innowacyjnych
wariantów okođo 150, co stanowi 40% ogóđu badanej nomenklatury, wyraĪają-cej siĊ liczbą ponad 370 jednostek. JeĞli odjąü jeszcze pođowĊ spoĞród 44 na-zwisk realizujących siĊ w parach z nosówką ą lub Ċ (Dąbek // DĊbek, Dąbnicki
// DĊbnicki), to liczba podstawowych typów morfologiczno-semantycznych
nazwisk oddĊbowych zmniejszy siĊ do okođo 200, co stanowi, Īe liczą one niewiele ponad pođowĊ wszystkich nazwisk (blisko 55%). Na przykđadzie badanego gniazda antroponimicznego ujawnia siĊ zatem znacząca rola niesđo-wotwórczych czynników w nominacji osobowej u pewnych rodzin antroponi-micznych – tu w decydującym stopniu implikowanych strukturą fonetyczną bazowego pierwiastka dąb-, dĊb- z obocznymi nosówkami, w dodatku
roz-maicie zapisywanymi.
Zaprezentowane warianty graficzno-fonetyczne stanowią jakby przypie-czĊtowanie procesu desemantyzacji (leksykalizacji) nazwisk, na które byđy juĪ one w wielu wypadkach skazane od początku poprzez nierzadko niejedno-znacznoĞü ich podstaw i wielofunkcyjnoĞü wykorzystanych w derywatach formantów. Ostatecznie w nominacji proprialnej ze wzglĊdu na jej rolĊ komu-nikacyjną liczy siĊ tylko forma. Przeprowadzona wyĪej immanentna analiza tych nazw realizuje szerszy cel poznawczy: rozpoznanie struktury znacze-niowo-formalnej, czyli genezy wybranej grupy nazwisk – mian oddĊbowych w ich sđowotwórczych uwarunkowaniach systemowych. Nowym zadaniem ba-dawczym jest ustalenie dla tej nomenklatury bliĪszego i dalszego kontekstu
32 Rymut (dz. cyt., s. 47) formy na -ow traktuje jako rodzime: „[...] procesem urze-czownikowienia moĪna wytđumaczyü czĊste formy na -ow, w miejsce spodziewanego -ów. Obecnie wiĊcej jest nazwisk genetycznie polskich na -ow niĪ na -ów”. Dlaczego jednak takim zmianom nie ulegđy nazwy typu Kraków, Rzeszów?
antroponimicznego. Onimia ta, stanowiąca dziedzictwo wielowiekowego roz-woju, rodzi koleje pytanie o jej historyczne zróĪnicowanie stratygraficzne. Postawione zagadnienia wyznaczają w podjĊtym tu dukcie badawczym dwa kolejne, ostatnie juĪ rozdziađy.
VI. SYNTETYCZNY OBRAZ
WSPÓĐCZESNEJ ANTROPONIMICZNEJ RODZINY ODDĉBOWEJ. JEJ BLIĩSZE I DALSZE NAZEWNICZE KONTEKSTY
Przedstawiony wyĪej przegląd wspóđczesnych polskich nazwisk opartych bezpoĞrednio lub poĞrednio na podstawie apelatywnej dąb, wyekscerpowa-nych z II tomu, w czĊĞci na literĊ D, Sđownika nazwisk wspóđczeĞnie w Polsce
uĪywanych z lat 1992-1994, liczy 367 jednostek. Nie jest to jednak liczba
wĞwietle tego Ĩródđa zamkniĊta. Daje siĊ ona powiĊkszyü o oddĊbowe miana zđoĪone w rodzaju Kazidąb, Parzydąb < Porzydąb (: próü, stp. porzĊ,
po-rzesz), Wyrwidąb, KrasnodĊbski, których ustalenie w peđnym wymiarze
wy-magađby Īmudnej eksploracji liczącej setki tysiĊcy haseđ tego antroponoma-stykonu, czego zaniechano. MoĪna tylko na podstawie tych kilku przykđadów orzec, Īe poprzez swoją strukturĊ i semantykĊ trzy pierwsze zđoĪenia – egzo-centryczne – wyznaczają jeszcze jeden szczegóđowy typ morfologiczno-se-mantyczny w ramach nazw znamionujących, które opisowo wskazują na moc czđowieka wđadnego niszczyü, wyrywaü dĊby (z grupy I), a KrasnodĊbski : n. m.
KrasnodĊby przywođuje typ nazewnictwa miejscowego, równieĪ opisowego,
tworzonego poprzez przywođanie szczególnych atrybutów dĊbu. W jednym i drugim wypadku miana te dopeđniają bogate oddĊbowe nazewnictwo wđasne, Ğwiadcząc tym samym dodatkowo o leksykograficznej wadze dĊbu w jĊzyku polskim.
Genetyczna wyjĞciowa wartoĞü semantyczna wskazanych tu ponad 370 wspóđczesnych derywatów antroponimicznych rozpatrywanych jako jednostki leksykalne, które wyraĪają siĊ stađą jedną formą morfologiczną i nierzadko ich fonetycznymi wariantami, jest przedmiotem taksonomii znaczeniowo-formal-nej. Jest ona wielopiĊtrowa i ze wzglĊdu na zaprezentowaną znaczną homo-nimicznoĞü cađego badanego nazewnictwa, która uwarunkowana systemowo wynika z wieloznacznoĞci podstaw i formantów, nie daje siĊ przedstawiü sta-tystycznie w sposób komplementarny. Tu bĊdzie ona – zgodnie ze sposobem prezentacji nazwisk w czĊĞci materiađowej tego studium – miađa charakter nierozđączny, pokazując potencjalny, a nie bezwzglĊdnie istniejący stosunek
