Badania nad zagadnieniami polityki prawa prowadzone w wyznaczo-nym zakresie i zgodnie z przyjętym programem badawczym miały wy-miar teoretyczny. Na całość zarysowanego obszaru badań składała się nie tylko problematyka szeroko rozumianych relacji polityki i pra-wa. W jego skład wchodziło także wiele zagadnień cząstkowych, jak np. kwestia instrumentalizmu prawa100, które mają walor uniwersalny, stanowią istotny punkt rozważań z zakresu fi lozofi i prawa. Obecność tych problemów potwierdza znaczenie zakresu badań. Równocześnie jednak w ramach prowadzonych badań zostało podjętych wiele ta-kich szczegółowych zagadnień, które rzadko bywają przedmiotem analizy w zaproponowanej perspektywie badawczej. Należą do nich przede wszystkim kwestie polityki, władzy, relacji polityki i prawa,
100 K. Van Aeken, Legal Instrumentalism Revisited, [w:] Th e Th eory and Practice of Legisla-tion. Essays in Legisprudence, red. L. L. Witgens, Aldershot 2005 (cytowany autor pisze, że
instrumentalizm prawa to kwestia, która „powoduje wzrost ciśnienia krwi u wielu badaczy prawa”, s. 68).
dyskursu prawnego. W nawiązaniu do ustaleń w tym zakresie kon-struowane są modele tworzenia i stosowania prawa. Badania nad poli-tyką prawa wskazały na zjawiska nieobojętne dla procesu kształcenia, a w pewnym zakresie również dla modelu edukacji prawniczej. W tym zakresie mogą one być traktowane jako postulujące korektę treści w re-alizowanych programowo przedmiotach. Mogą być również trakto-wane jako uzasadnienie wprowadzenia nowych przedmiotów i zwią-zanych z nimi treści do programu studiów prawniczych. Mogą być wreszcie uznane za podstawę przy wyjaśnianiu różnic programowych w kształceniu prawniczym, występujących np. między najważniejszy-mi uniwersytetanajważniejszy-mi zagranicznynajważniejszy-mi a uczelnianajważniejszy-mi polskinajważniejszy-mi. Dokonane ustalenia mogą więc stanowić istotne wskazanie dla ukierunkowa-nia toczącej się aktualnie dyskusji dotyczącej konstrukcji programów kształcenia, wprowadzania do nich określonych treści, zmianę sposo-bu ujmowania niektórych problemów, a szerzej modelu edukacji praw-niczej. Charakterystyka wyników badań jest przedstawiona syntetycz-nie101. Są one traktowane jedynie jako ilustracja tego, w jakim zakresie mogą stymulować podejście do procesu kształcenia.
Szczegółowe problemy pola badawczego z zakresu polityki prawa zawierają w sobie istotne kwestie konstytuujące założenia doktrynal-ne i fi lozofi czdoktrynal-ne, które wyrażają wyraźnie określoną perspektywę spoj-rzenia na prawo. Nawiązują one do podstawowych kwestii teoretycz-nych i fi lozofi czteoretycz-nych, dotyczących ujęcia prawa i jego funkcjonowania w ramach współczesnych demokratycznych systemów społecznych. W takim wymiarze mogą wpływać na treści programowe kształce-nia prawniczego, przede wszystkim z zakresu teorii i fi lozofi i prawa. Zagadnienia te będą omówione w końcowej części opracowania.
1.1. Uwagi do pojęcia „polityka prawa”
Rozważania nad znaczeniem zagadnień polityki prawa i korelacją wy-ników tych badań z treścią programów studiów prawniczych wypada101 Przedstawiam wyniki badań w oparciu o opracowania poszczególnych członków zespołu badawczego. Nie jest to pełne i usystematyzowane streszczenie tych opracowań, a jedynie prezentacja tez, niekiedy ilustrowana dłuższymi fragmentami przygotowanych do druku tekstów, które potencjalnie mogą być uznane za istotne z punktu widzenia omawianych kwestii programu i modelu kształcenia.
rozpocząć od uwag na temat pojęcia „polityka prawa”, silnie zakorze-nionego w polskiej literaturze naukowej. Polityka prawa była w ostat-nich kilkudziesięciu latach w polskim prawoznawstwie ważnym te-matem rozważań, a niewątpliwe znaczenie dla wyznaczenia obszaru zainteresowań badawczych miała myśl L. Petrażyckiego102. Idea po-lityki prawa została przedstawiona przez Petrażyckiego syntetycznie w sposób następujący: „Istota zagadnień polityki prawa polega na uzasadnionym przewidywaniu następstw, jakich spodziewać się na-leży w razie wprowadzenia pewnych przepisów prawa oraz na opra-cowaniu zasad, których wprowadzenie do systemu prawa obowiązu-jącego wywołało by pewne pożądane skutki”103. Mimo iż dokonania naukowe Petrażyckiego w wielu dziedzinach były bardziej znaczące (np. metodologii nauki)104, idea stworzenia tak rozumianej „polity-ki prawa” stała się główną inspiracją badawczą. Była to szczególnego rodzaju „polska specjalność” w szeroko rozumianym prawoznaw-stwie105. Prowadzone badania stanowiły istotny wkład w rozwój woznawstwa, a ten dorobek, na trwale wpisany do polskiej teorii pra-wa, jest punktem odniesienia dla refl eksji naukowej również i dzisiaj.
102 Ciekawym zjawiskiem jest inicjacja i intensyfi kacja zainteresowania problematyką badawczą polityki prawa z punktu widzenia zarówno okresów, jak i ośrodków badawczych. Bezsporny jest wpływ dzieła L. Petrażyckiego. (Szerzej na ten temat: K. Motyka, Wpływ
Leona Petrażyckiego na polską teorię i socjologię prawa, Lublin 1993.) Istota polityki prawa
została zarysowana w niemieckojęzycznych pracach Petrażyckiego, w których wskazywał na subdyscyplinę, politykę prawa cywilnego. (Civilpolitik). (K. Motyka, Leon Petrażycki
Challenge to Legal Orthodoxy, Lublin 2007.) Na marginesie warto wyjaśnić ważny problem
terminologiczny. Określenie w języku polskim: „polityka prawa” używane w odniesieniu do przedstawionej przez Petrażyckiego propozycji, jest w różny sposób tłumaczone na język angielski. W cytowanym wyżej artykule K. Motyki, użyte jest określenie legal policy. Takie określenie pojawia się także w innych opracowaniach, między innymi w przywoływanej pra-cy H. W. Babb, opublikowanej w „Boston University Law Review” w 1938 r., zatytułowanej
Petrażycki: Science of Legal Policy and Th eory of Law. W tłumaczeniu tytułu innego
artykułu używany jest termin Policy of Law. Według E. Ożga (Słownik terminologii
prawni-czej, Bydgoszcz 1997), termin ten jest tłumaczony jako policy of the law. Dla
przedstawie-nia zbliżonej propozycji badawczej, którą postulował Wilhelm Lundsted, wprowadzone jest pojęcie Legal politics. M. Zamboni, Law and Legal Politics: Vilhelm Lundstedt and the
Law-Maker Function, tekst dostępny w wersji elektronicznej na stronach SSRN: http://ssrn.
com/abstract=927070.
103 L. Petrażycki, Wstęp do nauki prawa i moralności, Warszawa 1968, s. 13.
104 Zob.: A. Biernat, Poglądy fi lozofi czne Leona Petrażyckiego i ich interpretacje, Toruń 2001.
105 Zagadnieniami polityki prawa zajmowało się wielu wybitnych polskich fi lozofów, teore-tyków i socjologów prawa, m.in. K. Opałek, A. Podgórecki, J. Wróblewski, M. Borecka--Arctowa, S. Wronkowska – by wymienić tylko najbardziej znaczące postacie.
To odniesienie można scharakteryzować jako ujęcie dominujące rów-nież i z tego powodu, że wśród polskich prawników takie rozumie-nie terminu jest powszechrozumie-nie podzielane, co rozumie-niewątpliwie wyni-ka z faktu, iż w programach dydaktycznych z zakresu teorii, fi lozofi i i socjologii prawa było eksponowane. Ten fakt jest warty podkreśle-nia, ponieważ stanowi jedną z głównych barier, chociaż nie jedyną, wprowadzenia do dyskusji naukowej rozważań o działaniach poli-tycznych w sferze prawa, w odniesieniu do prawa. Każda taka pró-ba jest w środowisku prawniczym traktowana jako própró-ba powrotu do koncepcji Petrażyckiego lub pokrewnych idei „inżynierii społecznej”, albo, co gorsze, jako promowanie serwilizmu prawnego wobec ośrod-ka politycznego.
W rzeczywistości ten wieloznaczny w języku polskim termin „po-lityka prawa” jest trudny do zastąpienia, gdy ujmujemy funkcjonowa-nie prawa od strony towarzyszącego mu zbioru decyzji.
Przedstawione stanowisko nie oznacza, że nie można podejmo-wać prób identyfi kacji polityki prawa z dyscypliną naukową.