Tajwanizacja Republiki Chińskiej na Tajwanie

4.2. Tajwanizacja Republiki Chińskiej na Tajwanie

W literaturze przedmiotu pojęcie tajwanizacji interpretowane jest najczęściej w ujęciu dychotomicznym. W wymiarze sensu largo odnosi się do ustrojowego podziału Chin, a zatem w tym kontekście tajwanizacja definiowana będzie jako proces tworzenia i przede wszystkim funkcjonowania państwowości tajwańskiej.

W aspekcie sensu stricto natomiast tajwanizacja skorelowana jest z inkorporacją miejscowej ludności do elity władzy politycznej sprawowanej do 1988 roku praktycznie wyłącznie przez przedstawicieli partii nacjonalistycznej Kuomin-tangu, ewakuowanych z kontynentu wskutek przegranej wojny domowej w 1949 roku. W niniejszym rozdziale termin tajwanizacja używany będzie w węższym znaczeniu, choć uznać należy, iż obie interpretacje tegoż pojęcia są komplemen-tarne względem siebie. Proces tajwanizacji sensu stricto zapoczątkowany został czynnikami natury politycznej. Są to decyzje Chiang Ching-kuo, prezydenta w latach 1978–1988, w tym legalizacja w 1986 roku pierwszej partii opozycyjnej, oraz koncepcja przeciwdziałania sinizacji wyspy lansowana przez pierwszego prezydenta pochodzącego z  powszechnych wyborów Lee Teng-huei. Polityk ten koncentrował się na eksponowaniu jedności społeczeństwa tajwańskiego bez względu na pochodzenie etniczne oraz podziały wewnętrzne, które miały związek z dominacją imigrantów z kontynentu we wszystkich dziedzinach życia politycznego, społecznego oraz gospodarczego²⁸.

Republika Chińska na Tajwanie w swojej historiografii sięga do proklamo-wanej w 1911 roku Republiki Chińskiej. Do dzisiaj rocznica wybuchu rewolucji Xinhai²⁹ to święto Dwóch Dziesiątek obchodzone na Tajwanie jako święto państwowe w celu upamiętnienia wybuchu powstania narodowego, które dopro-wadziło do obalenia ostatniego cesarza chińskiego Puyi z dynastii mandżurskiej Qing. W swojej ideologii politycznej Republika Chińska na Tajwanie odwołuje się z  kolei do doktryny filozofii politycznej twórcy republiki Sun Yat-sena

28 Rządząca Republiką Chińską na Tajwanie od 1949 roku, czyli od ewakuacji z kontynentu, partia nacjonalistyczna Kuomintang uchodzi za najbogatsze ugrupowanie polityczne na świecie.

Majątek partyjny szacowany jest na ponad 800 mln dolarów amerykańskich. W lipcu 2016 roku uchwalono ustawę, która obligowała partie polityczne do zwrotu majątku i aktywów, w jakich posiadanie weszły nielegalnie, nacjonalizując mienie japońskich okupantów wyspy w 1945 roku, a także inwestując w przedsiębiorstwa i fundacje, monopolizując własnościowo strukturę gospo-darki Tajwanu. Problem ten z oczywistych względów dotyczy tylko Kuomintangu, bo pozostałe partie ze względu na obowiązujący w Republice Chińskiej przez 38 lat stan wojenny mogły być le-galnie rejestrowane dopiero po 1 stycznia 1989 roku. Szerzej na ten temat pisze Lawrence Chung.

Zob. L. Chung: Taiwan’s Kuomintang in crisis as ‘ill-gotten gains’ law threatens to reverse party’s fortune. „South China Morning Post”, 18.09.2016; https://www.scmp.com/news/china/policies-politics/article/2020328/taiwans-kuomintang-crisis-ill-gotten-gains-law [dostęp: 17.12.2018].

29 Wydarzenia zapoczątkowane 10 października trwały do połowy lutego 1912 i doprowadziły do obalenia cesarstwa.

uznawanego za „ojca narodu” po obu stronach Cieśniny Tajwańskiej i do sfor-mułowanych przez niego trzech zasad ludowych – nacjonalizmu, demokracji i socjalizmu – interpretowanych zdaniem Jonathana Fenby’ego jako nacjonalizm (wolność od imperializmu), suwerenność ludu (oznaczająca demokrację) oraz dobrobyt ludu³⁰.

Republika Chińska od czasu ewakuacji rządu nacjonalistycznego w Nankinie w 1949 roku i proklamowaniu 1 października 1949 roku na placu Niebiańskiego Spokoju w Pekinie Chińskiej Republiki Ludowej stała się symbolem podzielonego ustrojowo państwa. Paradoksalnie oba podmioty polityczne jednak przez blisko 40 lat łączyła forma rządów: dyktatura – w Pekinie pod wodzą Komunistycznej Partii Chin, a w Tajpej (stolicy de facto) wojskowej pod władzą stanu wojennego.

Formuła prawna stanu wojennego pozwalała – po pierwsze – zachować władzę polityczną ewakuowanym z kontynentu, z formalnego zaś punktu widzenia – po drugie – ułatwiała prowadzenie działań zmierzających do odzyskania kontroli nad Chinami kontynentalnymi³¹.

Warto również wskazać, iż wraz z początkiem okresu dyktatorskich rządów Kuomintangu na Tajwanie zmianie uległa miejscowa struktura społeczna.

Elitę władzy zdominowali Chińczycy ewakuowani z kontynentu, ale struktura etniczna nie zmieniła się w zasadniczy sposób³² – 98% ludności to Chińczycy z grupy etnicznej Han, na Tajwanie tworzący dwie podgrupy: Hakka i Hoklo, oraz tajwańscy Aborygeni stanowiący 2% populacji³³. Z  politycznego punktu widzenia proces tajwanizacji ujmowany jako uwzględnienie w  strukturze władzy Tajwańczyków (zamieszkujących wyspę przed 1949 rokiem), datowany jest na 1988 rok, kiedy to prezydentem Republiki Chińskiej został Lee Teng-hui pochodzący z podgrupy etnicznej Hakka, który sprawował swój urząd do 2000 roku. Wcześniej przez dekadę Tajwanem w reżimie stanu wyjątkowego rządził od 1978 roku najstarszy syn Chiang Kai-sheka – Chiang Ching-kuo, który to w 1987 roku zniósł rygory stanu nadzwyczajnego oraz rozpoczął proces demo-kratyzacji Tajwanu, przyczyniając się między innymi do powstania systemu

30 J. Fenby: Czang Kaj-Szek i jego Chiny. Tłum. J. Włodarczyk. Wrocław 2010, s. 42–43.

31 W związku z  obowiązywaniem reżimu stanu wojennego nie przeprowadzano wyborów parlamentarnych, a mandaty sprawowali deputowani wybrani jeszcze przed ewakuacją z konty-nentu. Nie funkcjonowały też partie polityczne poza koncesjonowanymi przez państwo.

32 Na Tajwanie od 1949 roku funkcjonuje podział socjopolityczny: na miejscowych i przybyłych z kontynentu – wojskowych i urzędników z Kuomintangu. Zdominowali oni elitę władzy w Republice Chińskiej na Tajwanie, pomimo że ewakuowani stanowili jedynie 15% popu-lacji wyspy, natomiast Hakka i Hoklo ponad 80%.

33 Tajwańskie władze oficjalnie uznają istnienie 16 plemion aborygeńskich za rdzenną ludność wyspy. Najliczniejsze z nich to Amis – blisko 40% populacji rdzennej, Paiwan – około 20% tejże i Atayal – prawie 16% ogółu ludności aborygeńskiej. Por. https://informatorekonomi czny.msz.gov.pl/pl/azja/tajwan [dostęp: 27.10.2018]. Kompleksową analizę etnosów występujących na Tajwanie prezentuje Roman Sławiński. Zob. R. Sławiński: Etnosy na Tajwanie. „Krakowskie Studia Międzynarodowe”, nr 1/2011.

4.2. Tajwanizacja Republiki Chińskiej na Tajwanie 93 wielopartyjnego z dwoma ugrupowaniami dominującymi³⁴. Sprawująca obecnie władzę polityczną Demokratyczna Partia Postępowa powstała właśnie wskutek owych zmian systemowych. Liderka tego ugrupowania Tsai Ing-wen, prezydent w kadencji 2016–2020, ma rodzinne konotacje z rdzennym plemieniem Paiwan, z  którego wywodzi się jej babka. Co więcej, w programie politycznym Tsai uwzględniła kwestie zadośćuczynienia moralnego za dyskryminację rdzennej ludności Tajwanu. Przejawia się to między innymi w wymiarze aksjologicznym – ustanowienia 1 sierpnia Dniem Ludności Rdzennej oraz formalnym – oświad-czeniem urzędu prezydenckiego z  oficjalnymi przeprosinami pod adresem tajwańskich Aborygenów za 400 lat upokorzeń ze strony władz. W aspekcie instytucjonalnym polityka mniejszościowa w programie politycznym prezydent Tsai znajduje swoje odzwierciedlenie w utworzeniu specjalnej komisji ds. mniej-szości rdzennych³⁵.

Proces tajwanizacji Republiki Chińskiej – obok ujęcia etnicznego i politycz-nego – definiowany może być także w wymiarze tożsamościowym jako kształ-towanie się oddzielnej, regionalnej tożsamości politycznej ludności wyspy. Od 1992 roku, kiedy to doszło do zawarcia nieformalnego kompromisu pomiędzy Chińską Republiką Ludową a  Republiką Chińską w  sprawie interpretacji tzw.

zasady jednych Chin, wzrasta odsetek Tajwańczyków deklarujących tożsamość tajwańską, a  nie chińską. Wzrost jest ponad trzykrotny na przestrzeni dwóch dekad (z 17% do ponad 60%)³⁶. Podkreślenia wymaga jednak fakt, iż regionalna tożsamość tajwańska z  punktu widzenia etnicznego jest tożsamością chińską, paradoksalnie nawet w znacznie większym stopniu niż ta w wersji kontynental-nej z uwagi na kultywowanie na Tajwanie niektórych tradycji chińskiej dynastii Ming (1368–1644), ostatniej dynastii chińskiej obalonej przez Mandżurów, którzy

34 Do tego czasu na Tajwanie funkcjonowały 2 inne ugrupowania dotowane przez Kuomintang, które – jak pisze Roman Sławiński – założono jeszcze na kontynencie: Socjal-demokratyczna Partia Chin oraz Młode Chiny. Zob. R. Sławiński: Historia Tajwanu. Warszawa 2001, s. 96. Co ciekawe, po odejściu z  Kuomintangu grupy działaczy o  lewicowych poglądach i nawiązaniu przez nich współpracy z Chińską Partią Komunistyczną utworzyli oni w 1948 roku partię polityczną działającą do dzisiaj w Chińskiej Republice Ludowej pod nazwą Rewolucyjny Komitet Chińskiego Kuomintangu, której celem jest między innymi zjednoczenie obu państw chińskich. Zob. http://www.minge.gov.cn [dostęp: 4.11.2018].

35 Aborygeni tajwańscy dysponują również dedykowaną stacją radiową Alian Radio (z języka Paiwan alian oznacza ‘dobrzy przyjaciele’) nadającą od 2017 roku programy w językach 16 ple-mion aborygeńskich, jak również kanałem telewizyjnym emitującym program od 2014 roku. Obie instytucje prowadzone są przez Fundację Kultury Ludności Tubylczej. Warto zwrócić uwagę, iż ludność tubylcza z  plemienia Amis prowadzi swoje placówki kulturalne w okolicach miasta Hualien, a  Atayal – własne muzeum etnograficzne w miejscowości Wulai nieopodal Nowego Tajpej. Funkcjonuje także wirtualne muzeum Aborygenów tajwańskich: Shung Ye Museum of Formosan Aborigines. Zob. http://www.museum.org.tw [dostęp: 27.10.2018].

36 Wśród młodych ludzi odsetek wskazań tajwańskich wynosi ponad 90%. Wspólną tożsamość chińską oraz tajwańską deklaruje co trzeci badany. Zob. R. Rajczyk: World’s impact of Taiwanese media system. „China Media Research”. Vol. 12/2016, no. 3, s. 74 i nast.

w efekcie ustanowili ostatnią dynastię cesarską w Chinach – Qing (1644–1912).

Jak pisał wybitny badacz Tajwanu Roman Sławiński, chodzi przede wszystkim o  kultywowanie na Tajwanie zwyczajów i  tradycji pochodzących z  prowincji chińskich sąsiadujących z Tajwanem – Guangdong i Fujian³⁷.

Tożsamość narodową z  kolei Melissa J. Brown definiuje jako „produkt kultury przodków, który nie uwzględnia indywidualnego aktu woli w zakresie przynależności i identyfikuje grupę jako wspólnotę historyczną, pozwalając jej w ten sposób odróżnić się od innych grup. Owe narracje opierają się przede wszystkim na wybranych wydarzeniach historycznych o charakterze socjopoli-tycznym, które umożliwiają pobudzenie poparcia dla generowanego na ich pod-stawie wspólnego pochodzenia lub kultury”³⁸. Autorka typologizując tożsamość tajwańską, konceptualizuje ją jednocześnie w opozycji do tej kontynentalnej, która to odwołuje się do wielowiekowej chińskiej tradycji kulturowej. Z  kolei Denny Roi zwraca uwagę na aspekt nacjonalizmu tajwańskiego³⁹, który należy interpretować – podobnie jak wskazuje Timothy S. Rich – raczej w kategoriach dumy narodowej⁴⁰ niżli hegemonii na poziomie narodowościowym, co wynika również z konfucjańskiej zasady „niebiańskiego spokoju” przewidującej zgodną koegzystencję. Krzysztof Gawlikowski zwraca jednak uwagę na tożsamość taj-wańską jako tożsamość „narodowego typu” o charakterze wyspiarskim⁴¹.

Można zatem postawić tezę, iż specyficzna tożsamość tajwańska mająca niewątpliwie chińskie implikacje etniczne w tym aspekcie nosi znamiona tożsa-mości regionalnej, zważywszy na ogromne zróżnicowanie etniczne narodu chiń-skiego, przy czym jednocześnie stanowić może wydzieloną tożsamość narodową w rozumieniu narodu politycznego, uwzględniając wyjątkowy – z historycznego punktu widzenia – charakter wyspiarskiej wspólnoty.

Termin tajwanizacja można uznać także za synonim demokratyzacji – mo-delowej transformacji systemowej od dyktatury do demokracji. Idea przewodnia zmian ustrojowych na Tajwanie zapoczątkowanych w 1988 roku związana jest bowiem z konfucjańską zasadą dobrego przykładu (ukazania rodakom z konty-nentu dobrodziejstw demokracji i rozwoju gospodarczego – R.R.) oraz realizacją koncepcji Sun Yat-sena o etapie demokracji realizowanej przez wybieralne ciała przedstawicielskie⁴².

37 R. Sławiński: O zachowaniu tradycyjnych wierzeń i zwyczajów na Tajwanie. „Krakowskie Studia Międzynarodowe”, nr 1/2009, s. 133–150.

38 M. Brown: Is Taiwan Chinese? The impact of culture, power and migration on changing identities. Berkeley–Los Angeles, 2004, s. 2–3.

39 D. Roi: Taiwan a political history. New York 2003, s. 212.

40 T. Rich: Status for Sale: Taiwan and the Competition for Diplomatic Recognition. „Issues &

Studies”. Vol. 45/2009, no. 4, s. 159.

41 K. Gawlikowski: Taiwan: spory o status wyspy i procesy transformacji…, s. 161.

42 K. Gawlikowski wskazuje na poprzedzające ten etap dwa stadia rozwoju: początkowy – dyktatura wojskowa, a  następnie opieka nad ludem oraz przyuczanie go do zasad demokracji.

Por. K. Gawlikowski: Taiwan: spory o status wyspy i procesy transformacji…, s. 105.

4.2. Tajwanizacja Republiki Chińskiej na Tajwanie 95 Podkreślenia wymaga również fakt, iż demokracja w Republice Chińskiej na Tajwanie jest jedyną funkcjonującą chińską demokracją na świecie. Co prawda Specjalne Regiony Autonomiczne Hongkongu i Makao mają zapewnione pewne swobody demokratyczne przez okres maksymalnie pół wieku, co wynika z umów międzynarodowych zawartych przez rządy Wielkiej Brytanii oraz Por-tugalii z rządem Chińskiej Republiki Ludowej, niemniej jednak w porównaniu z Tajwanem rozwiązania ustrojowe w obu regionach autonomicznych nie mogą być pomimo tego traktowane jako porównywalne.

Podsumowując rozważania dotyczące kwestii tajwanizacji, uwzględnić rów-nież należy dyskurs poświęcony idei zjednoczeniowej, która de facto ewoluowała w  stronę koncepcji pełnej niepodległości. Jak pisze Paul W. Hao, istotą polityki tajwańskich przywódców w okresie dyktatury Kuomintangu była wizja odzyska-nia władzy nad wszystkimi terytoriami chińskimi i likwidacja na kontynencie ko-munistycznej rebelii⁴³, jak określano na wyspie ustrój panujący po drugiej stronie Cieśniny Tajwańskiej⁴⁴. Proces tajwanizacji – demokratyzacji Republiki Chińskiej oznaczał trwałą obecność idei niepodległościowej w dyskursie publicznym. Para-doksalnie jednak to właśnie u liderów Kuomintangu – partii, która sprawowała dyktatorskie rządy w okresie stanu wyjątkowego proklamowanego 19 maja 1948 roku i  zawieszeniu swobód obywatelskich w Okresie Narodowej Mobilizacji w celu Stłumienia Komunistycznej Rebelii – idea odzyskania władzy nad konty-nentem przeobraziła się w koncepcję pragmatycznej niepodległości zakładającej współistnienie dwóch rządów chińskich uznających się wzajemnie za „podmioty polityczne”. Od 1992 roku z różnym natężeniem odnotowuje się kontakty pomię-dzy stronami, które w 2015 roku doprowadziły do jedynego jak na razie spotkania na najwyższym szczeblu w Singapurze prezydentów Tajwanu i Chińskiej Repub-liki Ludowej⁴⁵. Zróżnicowanie dyskursu niepodległościowego przejawia się między innymi w nazewnictwie państwa tajwańskiego. Zwolennicy zbliżenia z Chinami kontynentalnymi – utrzymania status quo (i ewentualnego stopniowego zjed-noczenia) – używają określenia Republika Chińska (na Tajwanie), podczas gdy zwolennicy pełnej niezależności wyspy – Republika Tajwanu lub Tajwan.

Przy założeniu, które formułuje Lech Antonowicz, że jeśli Republika Chiń-ska na Tajwanie jest państwem samoistnym, to jest tylko sukcesorem państwa

43 Agata Ziętek wskazuje tutaj na program polityczny skoncentrowany na nieutrzymywaniu jakichkolwiek kontaktów z  kontynentem oraz nienegocjowaniu jakichkolwiek kompromisów.

Zob. A. Ziętek: Aktualne problemy polityki zagranicznej Republiki Chińskiej na Tajwanie. W:

Tajwan w stosunkach międzynarodowych. Red. E. Haliżak. Warszawa 1997, s. 61–63.

44 K. Gawlikowski: Taiwan: spory o status wyspy i procesy transformacji…, s. 118.

45 Kontakty te prowadzone są na szczeblu niepaństwowym za pośrednictwem specjalnie powołanych organizacji: Stowarzyszenia Stosunków w  sprawie Cieśniny Tajwańskiej (Associa-tion for Rela(Associa-tions Across Taiwan Strait) w Chińskiej Republice Ludowej oraz Fundacji Wymiany poprzez Cieśninę (Strait Exchange Foundation) w Republice Chińskiej. Por. http://www.arats.

com.cn oraz http://www.sep.org.tw [dostęp: 2.11.2017].

chińskiego. W świetle prawa międzynarodowego Republika Chińska nie może być uznana jako prawnomiędzynarodowy kontynuator państwa chińskiego, które uzyskało członkostwo w ONZ w 1945 roku, ponieważ „tożsamość i  ciągłość prawnokonstytucyjna nie pokrywa się z  tożsamością i  ciągłością prawnomiędzynarodową”⁴⁶.