Teoretyczne przyczyny powstania różnic psychofizycznych między

Rozważania nad przyczynami powstawania różnic psychofizycznych między kobietami a mężczyznami warto zacząć od bliższego przyjrzenia się wynikom ba-dań nad anatomią mózgu. Według Daphny Joel, której zespół poddał badaniu tysiąc czterysta osób obojga płci w wieku 13-85 lat, nie stwierdzono żadnych różnic ana-tomicznych między mózgami pań i panów. W trakcie badania uwzględniono dwa-dzieścia dziewięć różnych obszarów mózgu, co miało pozwolić na wykluczenie czynnika zbyt ogólnikowego potraktowania podmiotu dociekań. Zarówno u męż-czyzn, jak i kobiet rozbudowane były ośrodki stereotypowo przypisywane jednej z płci, a różnice te miały charakter indywidualny i właściwy badanej osobie, a nie

zbiorowy czy skorelowany z płcią¹¹². Z wynikami zgodziła się również Alexandra Kautzky-Willer reprezentująca Uniwersytet Wiedeński, która wskazała, że w bada-niach nad mózgiem należy kierować się zindywidualizowanym podejściem do ba-danych, a nie ujmować ich w szersze zbiorowości, np. kierując się kryterium po-działu płci¹¹³. Rezultaty uzyskane w trakcie podobnych badań przez Brytyjczyka Markusa Hausmanna z Durham University są zbieżne z ustaleniami zespołu D. Joel.

Nie udało się potwierdzić stereotypowo przyjętej różnicy wyobraźni przestrzen-nej¹¹⁴. Warto wobec tego przyjrzeć się wynikom badań psychologicznych nad róż-nicami i przyczynami ich powstawania u kobiet i mężczyzn. Przedstawione niżej wyniki badań są o tyle ciekawe, że bazują na rezultatach obserwacji i oceny symp-tomów zewnętrznych, bez zagłębiania się w ściśle wewnętrzną warstwę anatomicz-ną tychże różnic.

Bogdan Wojciszke w artykule poświęconym psychologicznym różnicom płci wskazał na trzy najczęściej spotykane w literaturze naukowej przyczyny ich po-wstawania. Zarazem zastrzegł, że żadna z tych trzech przyczyn nie została dotych-czas jednoznacznie potwierdzona jako najtrafniejsza, co oznacza, że wszystkie war-to trakwar-tować w kategorii jedynie częściowo zweryfikowanych hipotez, a nie tez wchodzących w szeroko rozumiany zasób wiedzy nauk społecznych¹¹⁵.

Pierwszy z powodów to odmienna i uwarunkowana przez określoną kulturę socjalizacja dzieci w zależności od płci. Takie podejście wynika z często spotyka-nych w różspotyka-nych kulturach odmienspotyka-nych wzorców bycia mężczyzną i kobietą. Innymi słowy, zgodnie z tym podejściem za różnice mentalne odpowiada zarówno wycho-wanie w domu przez rodzinę, jak i proces funkcjonowania w szerszym kontekście społecznym właściwym danej kulturze. W tym drugim przypadku istotną rolę w kształtowaniu osobowości miałby odgrywać uznawany podział na określone role społeczne właściwe mężczyznom i kobietom. Pomimo że – jak wskazuje Wojciszke – podejście to wydaje się uzasadnione, to z przeprowadzonych badań (włącznie

112 D. Joel, A. Persico, M. Salhov i in., Analysis of Human Brain Structure Reveals that the Brain “Types”

Typical of Males Are Also Typical of Females, and Vice Versa, DOI: 10.3389/fnhum.2018.00399.

113 Płeć mózgu to mit, Focus, https://www.focus.pl/artykul/plec-mozgu-to-mit [dostęp 2.12.2015].

114 S. Ocklenburg, M. Hirnstein, H. A. Ohmann, M. Hausmann, Mental rotation does not account for sex differences in left-right confusion, „Brain and Cognition” 76(1), s. 166–71.

115 B. Wojciszke, Psychologiczne różnice płci, „Wszechświat” 2012, t. 113, nr 1–3, s. 16–17.

z wykorzystaniem metaanaliz) wyłania się odmienny obraz wskazujący, że w więk-szości kultur niezależnie od przyjętych wzorców męskich i kobiecych dzieci są wy-chowywane w oparciu o te same zasady. Reasumując, zazwyczaj nie jest tak, że mężczyźni są od dziecka uczeni postaw agresywnych i asertywności, a dziewczynki kompetencji społecznych bazujących na inteligencji społecznej. Warto mieć na uwadze, że istnieje wiele kultur z dominacją czynnika męskiego, co w efekcie kształtuje postawy uległości kobiet względem mężczyzn ‒ jest to charakterystyczne chociażby dla części społeczeństw Azji Wschodniej i Południowo-Wschodniej, o czym niżej¹¹⁶. Nie oznacza to jednak, że kobiety, mając świadomość swojej niż-szej pozycji społecznej, nie mogą przejawiać części zachowań uznawanych za mę-skie w walce o lepszy byt. Są to na przykład postawy rywalizacji, agresji, asertyw-ności etc. Zatem, o ile kultura nie pozostaje bez wpływu na obserwowalne różnice mentalne między mężczyznami i kobietami, to jednocześnie nie stanowi czynnika najważniejszego w kształtowaniu postaw społecznych w oparciu o parytet różnic płciowych.

Drugą najczęściej podawaną przyczyną różnic między płciami jest wynik ewolucji społecznej, czyli zmieniającej się na przestrzeni setek pokoleń specjaliza-cji mężczyzn i kobiet stosownie do wykonywanych w grupie zadań (zaczynając od mężczyzn w roli myśliwych i kobiet jako odpowiedzialnych za zbieractwo).

W efekcie, zgodnie z tą koncepcją, różnice mentalne miałyby wynikać z funkcjo-nowania w określonej roli społecznej, zważywszy, że osiadły tryb życia i rozwój cywilizacji to zaledwie ostatnie kilka tysięcy lat na mapie rozwoju naszego gatunku.

Podejście to bywa krytykowane za stronniczość i nieuwzględnianie szybkości zmian zachodzących w sferze mentalnej stosownie do zmieniających się okoliczno-ści codziennego funkcjonowania. Według Wojciszke zwolennicy tego poglądu bro-nią się, stwierdzając, że podejście ewolucjonistyczne to zaledwie jeden z czynni-ków, który może, ale nie musi, warunkować omawiane różnice. Przykładowo, nasz gatunek przez wiele pokoleń funkcjonował w środowisku naturalnym ubogim w cukier i sól, co warunkuje objadanie się produktami zawierającymi te substancje, ale nie oznacza, że ludzie nie są w stanie nad takimi skłonnościami zapanować.

116 G. Hofstede, G. J. Hofstede, dz. cyt., s. 129–173.

Trzecim powodem jest odmienność ról społecznych wynikających stricte z różnic biologicznych, np. tylko kobiety mogą rodzić i karmić dzieci. Według zwo-lenników tej koncepcji odmienności fizjologiczne wpływają na percepcję rzeczywi-stości, a zatem również na osobowość kobiet i mężczyzn. Przyjmuje się między in-nymi, że wielomiesięczny kontakt matki z niemowlęciem naturalnie prowadzi do rozwijania się zdolności w zakresie komunikacji niewerbalnej, co jest rzeczywiście konieczne w komunikowaniu się z dziećmi. Zarazem natura miałaby wyposażać matki w szczególne zdolności pod kątem roli społecznej warunkowanej różnicami biologicznymi. Takie wyjaśnienie brzmi bardzo logicznie i ma pokrycie w wyni-kach badań wskazujących na zdolności kobiet w tym zakresie, ale dotychczas nie udało się wykazać obiektywnie, że umiejętności te są wynikiem macierzyństwa.

Jednocześnie dzieci w wieku pięciu lat rzeczywiście w większości wykazują cechy przypisywane stereotypowo dorosłym, na przykład pięcioletni chłopcy są zazwyczaj bardziej skłonni do zachowań agresywnych niż ich pięcioletnie rówieśniczki, a u niemowląt w zależności od płci stwierdzono także różnice w postrzeganiu prze-strzennym.

Wojciszke zwrócił uwagę na fakt, że żadna z tych koncepcji nie wyjaśnia w pełni zaobserwowanych różnic między mężczyznami a kobietami. Pozwalają zbliżyć się do zrozumienia jedynie pewnych fragmentów, na przykład podejście kulturowe wydaje się dość trafnie tłumaczyć warunkowane odmiennościami kultu-rowymi role społeczne i wynikające z nich zmiany mentalne, a koncepcja ewolu-cjonistyczna przybliża istnienie czynników funkcjonujących niezależnie od tych różnic kulturowych. Zatem zdaniem Wojciszke wszystkie podejścia należy trakto-wać podobnie, jako wyjaśniające poszczególne elementy wpływające na powstawa-nie omawianych różnic, ale zarazem powstawa-nieoferujące kompleksowego wyjaśpowstawa-nienia przyczyn, które je warunkują.

Warto wobec tego przyjrzeć się bliżej stereotypom, w których rozpowszech-nianiu na gruncie kultury euroatlantyckiej pomogła m.in. publicystyczna pozycja Johna Graya Mężczyźni są z Marsa, kobiety z Wenus. W dalszej części rozdziału zarówno trzy podstawowe przyczyny powstawania omawianych różnic, jak i stereo-typowa percepcja różnic między płciami zostanie zestawiona z wynikami badań, co

w zamiarze autora ma pomóc wyekstrahować zweryfikowane naukowo różnice osobowościowe i mentalne, a tym samym ewentualne predyspozycje do pełnienia określonych stanowisk służbowych w siłach zbrojnych.

4.2. Geneza współczesnego stereotypowego postrzegania różnic mentalnych