WOJSKOWA AKADEMIA TECHNICZNA im. Jarosława Dąbrowskiego ROZPRAWA DOKTORSKA BEZPIECZEŃSTWA MILITARNEGO POLSKI

(1)

ROZPRAWA DOKTORSKA

Temat:

WOJSKOWA SŁUŻBA KOBIET WOBEC WYZWAŃ

BEZPIECZEŃSTWA MILITARNEGO POLSKI

Autor: Kierownictwo naukowe

gen. bryg. prof. dr hab.

Tadeusz SZCZUREK

płk mgr Damian MATYSIAK Promotor pomocniczy

por. dr inż. Marzena WALKOWIAK

Warszawa 2020

(2)

(3)

STRESZCZENIE

Niniejsza dysertacja została poświęcona problematyce służby wojskowej kobiet w obliczu wyzwań dla bezpieczeństwa militarnego Rzeczypospolitej Polskiej.

Wyzwania można rozumieć dwojako ‒ zarówno jako zagrożenia, jak i szanse na dalszy rozwój i wzmacnianie istniejącego potencjału. Podczas badań autor zwrócił uwagę przede wszystkim na potencjał ludzki, ze szczególnym uwzględnieniem kobiet służących w Siłach Zbrojnych RP. Podjął staranie, aby ocenić możliwy wkład mężczyzn i kobiet w budowanie potencjału obronnego. Autor dokonał przeglądu przypadków służby wojskowej kobiet w minionych wiekach oraz poddał ocenie wpływ tejże służby na skuteczność systemów bezpieczeństwa. Przegląd miał rów- nież na celu wskazanie, czy pokutujący od wieków pogląd o ograniczonej przydat- ności kobiet do służby wojskowej jest jedynie utrwalonym stereotypem, czy też mo- że mieć cokolwiek wspólnego z rzeczywistością. Autor sięgnął też do wyników ba- dań psychofizycznych wskazujących na różnice między kobietami a mężczyznami.

Przede wszystkim jednak przeprowadził własne badania – zarówno ilościowe, jak i jakościowe – wśród ekspertów dysponujących wiedzą o przebiegu i efektach służ- by kobiet w Wojsku Polskim. Uzyskane wyniki wskazały jednoznacznie, że wszelkie uprzedzenia odnośnie do służby kobiet mają charakter przesądów i uprzedzeń niemających pokrycia w faktach naukowych. Jedyne w czym statystyczny mężczy- zna ma przewagę nad statystyczną kobietą to generalnie większa siła fizyczna i wy- dolność. Tutaj warto również dodać, że w siłach zbrojnych służą kobiety, dla któ- rych służba wojskowa była i jest powołaniem. Wyróżniają się pożądanymi w armii walorami psychofizycznymi. Autor spróbował także spojrzeć w przyszłość i podjął próbę odpowiedzi na pytanie o pożądany w przyszłości profil kandydata do służby wojskowej. Okazało się, że wraz z ewolucją Wojska Polskiego cenione będą osoby dysponujące wiedzą ekspercką, specjalistycznymi umiejętnościami, zdolnościami mentalno-manualnymi pozwalającymi na szybkie przyswajanie wiedzy i nowych zdolności oraz wnoszące wartość różnorodności, co pozwala na spojrzenie na obec- ne i przyszłe problemy z wielu odmiennych perspektyw. Reasumując, kobiety nie tylko powinny w armii służyć, one w istotnym stopniu wzbogacają potencjał obronny państwa i znacząco wspomagają system bezpieczeństwa narodowego.

(4)

ABSTRACT

This dissertation is devoted to the issues of women’s military service in the face of the challenges for the military security of the Republic of Poland. Challenges can be understood in two ways as both threats and opportunities for further development and the strengthening of existing potential. During the research, the author paid special attention to human potential and more specifically, to women serving in the Polish Armed Forces. The author made an effort to assess the possible impact of men and women on building defense capabilities. The author reviewed the cases of military service of women in past centuries and evaluated the impact of this service on the effectiveness of security systems. The review also aimed at indicate whether the view persisting for centuries about the limited suitability of women for military service is only a well-established stereotype or whether it has anything to do with reality. The author also referred to the results of psychophysical research showing differences between women and men. Above all, however, the author conducted his own research ‒ both quantitative and qualitative among experts who knew about the course and effects of women’s service in the Polish Army. The results obtained clearly show that all prejudices regarding women’s service are superstitions and prejudices that are not supported by hard scientific facts. The only thing that a statistical man has an advantage over a statistical woman is the level of physical fitness.

Also, here, it is worth adding that not all ladies serve in the armed forces, and those for whom military service was and is a calling. They are distinguished by psychophysical values desired in the army. The author was also tempted to look into the future and attempted to answer the question about the candidate’s future desired pro- file for military service. It turned out that along with the evolution of the Polish Ar- my, people with expert knowledge, specialized skills, mental and manual abilities allowing for quick assimilation of knowledge and new abilities, as well as people contributing to the value of diversity will be valued, which allows looking at current and future problems from many different perspectives. To sum up, women should not only serve in the army, women significantly enrich the defense potential of the state and significantly support the national security system.

(5)

WSTĘP ... 9

ROZDZIAŁ I. Metodologia badań ... 13

1.1. Sytuacja problemowa i przedmiot badań ... 13

1.2. Główne i szczegółowe pytania problemowe ... 15

1.3. Główna hipoteza badawcza ... 17

1.4. Cel badań ... 18

1.5. Metody, techniki i narzędzia badawcze oraz dobór grupy badawczej ... 18

ROZDZIAŁ II. Wprowadzenie do teorii nauk o bezpieczeństwie ... 21

2.1. Geneza i ewolucja nauk o bezpieczeństwie ... 21

2.2. Koncepcje zapewniania bezpieczeństwa: realizm, liberalizm, konstruktywizm ... 36

2.3. Wnioski ... 54

ROZDZIAŁ III. Kobiety w siłach zbrojnych – geneza zagadnienia ... 56

3.1. Starożytność ... 57

3.2. Epoka agrarno-feudalna ... 66

3.3. Era podbojów kolonialnych ... 70

3.4. Waleczne Polki na kartach historii – od I Rzeczypospolitej po rozbiory ... 75

3.5. Era industrialna – między dwudziestoleciem a dwiema wojnami światowymi ... 77

3.6. Wnioski ... 90

ROZDZIAŁ IV. Uwarunkowania psychofizyczne kobiet i mężczyzn w odniesieniu do specyfiki służby wojskowej ... 92

4.1. Teoretyczne przyczyny powstania różnic psychofizycznych między kobietami a mężczyznami ... 93

4.2. Geneza współczesnego stereotypowego postrzegania różnic mentalnych między mężczyznami i kobietami ... 97

4.3. Kulturowe uwarunkowania różnic psychofizycznych między kobietami a mężczyznami ... 100

(6)

4.4. Wyniki badań socjologicznych i psychologicznych nad różnicami

psychofizycznymi między kobietami a mężczyznami ... 109 4.5. Kobiety na kierowniczych stanowiskach ... 116 4.6. Wnioski ... 118 ROZDZIAŁ V. Ocena służby wojskowej kobiet przez środowisko żołnierzy

zawodowych Wojska Polskiego ... 120 5.1. Omówienie wyników badania ankietowego audytoryjnego

z wykorzystaniem kwestionariusza ankiety ... 120 5.1.1. Analiza i synteza odpowiedzi udzielanych na pytanie nr 1 przez

żołnierzy biorących udział w badaniu sondażowym

z wykorzystaniem kwestionariusza ankiety ... 120 5.1.2. Analiza i synteza odpowiedzi na pytanie nr 2 udzielanych przez

z wykorzystaniem kwestionariusza ankiety ... 155

(7)

5.1.10. Analiza i synteza odpowiedzi udzielanych na pytanie nr 10 przez żołnierzy biorących udział w badaniu sondażowym

z wykorzystaniem kwestionariusza ankiety ... 194 5.2. Ocena służby wojskowej kobiet przez społeczeństwa wybranych państw

sojuszniczych ... 198 5.3. Wnioski ... 206 ROZDZIAŁ VI. Pragmatyczny wymiar i prawne uwarunkowania służby

kobiet w SZ RP... 210 6.1. Unormowania prawne służby kobiet w SZ RP ... 211

(8)

6.1.1. Ocena sprawności fizycznej ... 211

6.1.2. Ocena zdrowia psychicznego ... 216

6.1.3. Przebieg służby ... 217

6.2. Pragmatyka służby kobiet w Siłach Zbrojnych RP w latach 1999‒2009 ... 228

6.3. Społeczny odbiór służby wojskowej kobiet w latach 2009–2012 – na podstawie badań WBBS ... 232

6.4. Pragmatyka służby wojskowej kobiet w latach 2010–2018 ... 235

6.5. Służba kobiet w SZ RP w 2019 roku: badania własne z wykorzystaniem kwestionariusza wywiadu eksperckiego ... 239

6.6. Wnioski ... 242

Rozdział VII. Ewolucja roli kobiet w siłach zbrojnych XXI wieku ... 244

7.1. Siły zbrojne jako komponent bezpieczeństwa militarnego państwa ... 244

7.2. Rola kobiet w armiach ery feudalnej, industrialnej i informacyjno- postindustrialnej ... 249

7.3. Służba wojskowa kobiet w dobie postindustrialno-informacyjnego rozwoju technologicznego ... 269

7.4. Wnioski ... 275

ZAKOŃCZENIE... 277

BIBLIOGRAFIA... 283

WYKAZ TABEL ... 297

(9)

WSTĘP

Rozprawa doktorska powinna stanowić rozwiązanie istotnych problemów w obszarze określonych nauk. Dobrze by przedstawiona tematyka była również nowatorska, wcześniej niespotykana, a w przypadku funkcjonowania danej problematyki na gruncie naukowym – perspektywa przyjęta przez badacza powinna cha- rakteryzować się metodologiczną lub naukową oryginalnością. Z tego powodu autor podjął próbę zmierzenia się z zagadnieniem służby wojskowej kobiet, które co prawda pojawiało się sporadycznie w opracowaniach publicystycznych i naukowych, ale publikacje te ograniczały się głównie do opisu zastanej rzeczywistości.

Autor postanowił, zagłębiając się w tę tematykę, skonfrontować wyniki badań i stan obecny oraz ocenić kierunek dalszej ewolucji służby wojskowej kobiet w Siłach Zbrojnych RP. Podejście to wymagało porównania danych obrazujących faktyczne uwarunkowania tejże służby ze stereotypami i poglądami wyrażanymi w tym zakresie przez specyficzne środowisko żołnierzy zawodowych – zarówno służących kobiet, jak i mężczyzn. Dążąc do zachowania właściwego badaczom możliwie daleko posuniętego obiektywizmu, autor w strukturze rozprawy uwzględnił siedem roz- działów przyporządkowanych poszczególnym, szczegółowym problemom badaw- czym.

W rozdziale pierwszym zawarto założenia metodologiczne badań przeprowadzonych w ramach powstawania niniejszej dysertacji, obejmujące: krótkie wprowadzenie w problematykę badań, zarys sytuacji problemowej i zaprezentowanie przedmiotu badań, treść głównego pytania problemowego wraz z problemowy- mi pytaniami szczegółowymi, towarzyszącą głównemu pytaniu problemowemu hi- potezę badawczą, cel badań oraz metody, techniki i narzędzia badawcze przyjęte na rzecz przeprowadzonych badań wraz z określeniem doboru wybranej próby badawczej. Przy selekcji narzędzi uwzględnione zostały zarówno metody empiryczne – służące zebraniu niezbędnych danych, jak i metody teoretyczne – pozwalające na przetworzenie tychże danych w sposób umożliwiający wyekstrahowanie wniosków służących rozwiązaniu wyodrębnionych wyczerpujących pytań szczegółowych, a ostatecznie głównego pytania problemowego.

(10)

Drugi rozdział jest wprowadzeniem do teorii nauk o bezpieczeństwie, co miało służyć zaprezentowaniu szerszego kontekstu akademickiego podjętej problematyki. Autorowi zabieg ten wydał się konieczny do rzeczowego uargumentowania zasadności podjętej problematyki w naukach o bezpieczeństwie, zważywszy na istotę służby wojskowej jako jednego z fundamentalnych elementów bezpieczeń- stwa narodowego każdego społeczeństwa. Służba wojskowa kobiet, coraz bardziej widoczna w polskich siłach zbrojnych, powinna zatem stanowić przedmiot wnikli- wych dociekań akademickich – zwłaszcza w naukach o bezpieczeństwie. W rozdziale tym ujęto zatem genezę i ewolucję nauk o bezpieczeństwie, wraz z najpopu- larniejszymi w tychże naukach koncepcjami zapewniania bezpieczeństwa, jakimi są realizm, liberalizm oraz konstruktywizm. Odniesienie się do podbudowy teoretycz- nej wydało się zatem autorowi niezbędne do podjęcia jakichkolwiek badań z wykorzystaniem zarówno metod empirycznych, jak i teoretycznych.

Trzeci rozdział poświęcono przeglądowi znanych z historii przykładów służ- by wojskowej kobiet ‒ sięgnięto do starożytności, epoki agrarno-feudalnej, ery podbojów kolonialnych, a także przywołano przykłady znanych Polek, które wyka- zały się walecznością i odwagą w dziejach naszego kraju. Uwzględniono również ewolucję żeńskiej służby wojskowej podczas dwudziestolecia wojennego i wojen światowych. Pozwoliło to na zaprezentowanie sylwetek wielu kobiet, które niejed- nokrotnie sprawdzały się na polu walki lepiej od mężczyzn. Warto zauważyć, że dotyczyło to także tych okresów w dziejach naszego gatunku, gdzie siła i wytrzy- małość fizyczna były cechami decydującymi o skuteczności w trakcie prowadzenia walki (np. w starożytności i średniowieczu). Zebrane dane pozwoliły dość jednoznacznie rozprawić się z nadal pokutującym mitem o braku przydatności kobiet w siłach zbrojnych ‒ z odwołaniem się do licznych przykładów z różnych okresów w dziejach ludzkości.

W czwartym rozdziale zaprezentowano wyniki badań nad uwarunkowaniami psychofizycznymi kobiet i mężczyzn w odniesieniu do specyfiki służby wojskowej.

W ramach tego rozdziału zostały omówione przyczyny powstania różnic psychofizycznych między kobietami a mężczyznami, stereotypowe postrzeganie sprzeczno- ści mentalnych między nimi oraz kulturowe uwarunkowania rozbieżności psychofi-

(11)

zycznych między obiema płciami. W ostatnim podrozdziale zawarto wnioski z cało- ści przeprowadzonych na rzecz tego rozdziału analiz w postaci rezultatów badań socjologicznych i psychologicznych nad różnicami psychofizycznymi między kobietami a mężczyznami.

Piąty rozdział zawiera wyniki prób empirycznych z wykorzystaniem narzę- dzia w postaci ankiety audytoryjnej. W badaniu tym uczestniczyło blisko tysiąc dwustu żołnierzy – zarówno mężczyzn, jak i kobiet. Zostali oni podzieleni na grupy z zastosowaniem kryterium zajmowanych stanowisk (dowódczych i wykonawczych) oraz przynależności do określonego rodzaju Sił Zbrojnych RP (Wojska Lą- dowe, Marynarka Wojenna, Siły Powietrzne oraz Wojska Obrony Terytorialnej).

Badanie służyło zaprezentowaniu postrzegania przez środowisko wojskowe nadal stosunkowo nowego zjawiska społecznego w Wojsku Polskim, jakim jest służba wojskowa kobiet. Rezultaty pozwoliły skonfrontować wyniki wielu wcześniejszych badań ze stanem aktualnym na koniec 2019 roku. Z jednej strony pokazały podej- ście środowiska wojskowego z uwzględnieniem podziału na określone grupy zgodnie z przyjętymi kryteriami, z drugiej – poziom podatności lub jej brak na stereotypowe postrzeganie wojskowej służby kobiet. Rozdział został podzielony na podroz- działy poświęcone poszczególnym pytaniom z ankiety, co znalazło wyraz w podsumowaniu wyników zawartym w ostatnim podrozdziale.

Szósty rozdział został poświęcony pragmatyce wojskowej służby kobiet wraz z jej prawnymi uwarunkowaniami w Siłach Zbrojnych RP. Zaprezentowano aktual- ne unormowania prawne służby kobiet z uwzględnieniem przepisów regulujących ocenę sprawności fizycznej, ocenę zdrowia psychicznego oraz unormowanie służby stałej i kontraktowej. W dalszej kolejności omówiono pragmatykę wojskowej służ- by kobiet w Wojsku Polskim, gdzie uwzględniono wyniki dotychczas przeprowadzonych badań nad odbiorem społecznym tej służby w latach 2009–2012 oraz jej praktycznym wymiarem w latach 2010–2018. Całość rozdziału została podsumo- wana badaniem empirycznym z wykorzystaniem kwestionariusza wywiadu eksperckiego, co pozwoliło dokonać precyzyjnego porównania wyników badań z lat ubiegłych z aktualnymi rezultatami z końca 2019 roku, uzyskanymi przez autora dysertacji w toku badań własnych.

(12)

Treść siódmego rozdziału poświęcono ewoluowaniu roli kobiet w siłach zbrojnych w XXI wieku. Omówiono rolę wojska jako komponentu bezpieczeństwa militarnego państwa wraz z rolą kobiet w armiach ery feudalnej, industrialnej i informacyjno-postindustrialnej. Zaprezentowanie ewolucji społecznego postrzegania wojskowej służby kobiet na przestrzeni minionych dziejów wraz z zachodzącym nieustannie rozwojem cywilizacyjnym pozwoliło na uwypuklenie cech wspólnych wielu społeczeństwom w postrzeganiu społecznym tej służby w zależności od po- ziomu zaawansowania technologiczno-gospodarczego. Rozwój i transformacja struktur społecznych postępująca równolegle z rozwojem cywilizacyjnym i wzro- stem liczebności społeczeństw ludzkich okazała się jednym z kluczowych czynni- ków w społecznym odbiorze wojskowej służby kobiet. W rezultacie omówiono wpływ obecnych uwarunkowań społeczeństwa postindustrialno-informacyjnego na postrzeganie i charakter wojskowej służby kobiet w II dekadzie XXI wieku na przykładzie zaawansowanych technologicznie społeczeństw rozwijających się i rozwiniętych. Wnioski płynące z zaprezentowanego przeglądu literatury oraz wła- snych rozważań autora dysertacji zawarto w ostatnim podrozdziale.

W zakończeniu zawarto podsumowanie całości przeprowadzonych badań i zaprezentowano rozwiązanie przyjętego głównego problemu badawczego oraz potwierdzono zrealizowanie celu badań.

(13)

ROZDZIAŁ I. Metodologia badań

Autor, planując proces badawczy, którego zapisem jest niniejsza dysertacja, oparł się w znacznej mierze na pozycji pod redakcją prof. dr. hab. Mariana Cieślar- czyka, który wraz z innymi autorami w 2006 roku opublikował pracę zbiorową po- święconą metodologii badań w naukach wojskowych ‒ pozycja ta wpisała się w tworzoną od 2011 roku metodologię nauk o bezpieczeństwie. Tytuł tej książki to Metody, techniki i narzędzia badawcze oraz elementy statystyki stosowane w pra- cach magisterskich oraz doktorskich¹. W nawiązaniu do tej pracy autor sformułował sytuację problemową i przedmiot badań, główne i szczegółowe pytania problemowe, wiodącą hipotezę badawczą, cel badań, a także dobrał pod kątem uzyskania odpowiedzi na tak postawione pytania stosowne metody, techniki i narzędzia badawcze, jak również odpowiednio dopasowaną do wymogów dysertacji próbę ba- dawczą.

1.1. Sytuacja problemowa i przedmiot badań

Wraz z rozwojem cywilizacyjnym gatunku ludzkiego rosło zróżnicowanie podziałów wewnętrznych w ramach rozrastających się społeczeństw, a tym samym ról społecznych. Podział na role męskie i żeńskie to jeden z pierwszych rodzajów segregacji społecznej, widoczny już na poziomie kultur myśliwsko-zbierackich.

Początkowo, ze względu na niewielką liczebność ludzkich społeczności, kobiety nie były odrzucane jako potencjalne wojowniczki, gdyż poza umiejętnościami bitew- nymi liczyła się również liczba wojowników, jaka mogła zostać wystawiona do walki. Innymi słowy, do starć byli przygotowywani wszyscy członkowie danej spo- łeczności ‒ z założeniem, że główny ciężar walki będzie spoczywał przede wszystkim na mężczyznach. Nie wykluczało to jednak udziału kobiet, które wykazywały się odpowiednimi umiejętnościami, siłą lub wytrzymałością. Pozostała część pań zajmowała się wówczas codziennym funkcjonowaniem wspólnoty, w walce brała udział jedynie w ostateczności. Z czasem rosła liczebność ludzkich społeczności,

1 M. Cieślarczyk (red.) Metody, techniki i narzędzia badawcze oraz elementy statystyki stosowane w pracach magisterskich oraz doktorskich Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2006.

(14)

a zatem zwiększył się poziom wewnętrznego zróżnicowania zbiorowości. Klany przeradzały się w plemiona, a te – odpowiednio później – w narody. W wielu cel- tyckich i germańskich plemionach w walkach poza mężczyznami brały udział kobiety o odpowiednich predyspozycjach fizycznych i psychicznych. Dopiero dalszy rozwój cywilizacyjny doprowadził do postępującej profesjonalizacji poszczegól- nych ról społecznych, w tym podziału zadań na męskie i kobiece. Przykładowo w rzymskich legionach nie było kobiet, natomiast zdarzały się wojowniczki w sze- regach wojsk helleńskich. Struktura administracyjno-społeczna greckiej państwo- wości ograniczała się do pojedynczych miast-państw, a nie – jak to miało miejsce w przypadku Imperium Rzymskiego – do rozległego, wielonarodowego aparatu państwowego. Kobiety służyły również w gwardiach przybocznych perskich wład- ców, jednak było to zjawisko wyjątkowe i podyktowane rysem kulturowo- charakterologicznym monarchów, a nie pragmatyką ówczesnych działań wojennych. Z upływem czasu przestała istnieć jakakolwiek konieczność angażowania kobiet do działań wojennych, co stało się ogólnie respektowaną normą zwyczajową blokującą kobietom możliwość służenia w siłach zbrojnych. W kolejnych stuleciach doszło do tak daleko idącego umocnienia się tych norm w międzypokoleniowej świadomości, że z jednej strony kobiety uważano za zbyt słabe fizycznie, aby zno- sić trudy wojny, a z drugiej przyjęło się, że żadna szanująca się dama nie będzie się zajmować „typowo męskimi” zajęciami, w tym służbą wojskową. Zarazem, gdyby sięgnąć do genezy cywilizacji, okazałoby się, że za takim podejściem stoją wyłącz- nie normy społeczne niepoparte faktami. Wręcz odwrotnie – w dziejach ludzkości wiele kobiet zapisało się złotymi zgłoskami w księgach walk i wojen, nierzadko przewyższając mężczyzn odwagą, siłą, wytrzymałością oraz umiejętnościami bi- tewnymi. Dopiero XX wiek okazał się przełomowy i wraz z nastaniem ery industrialnej oraz stopniową liberalizacją i demokratyzacją życia społecznego zaczęło się zmieniać postrzeganie ról męskich i żeńskich w dynamicznie rozwijających się, zaawansowanych technologicznie społeczeństwach. Na frontach drugiej wojny światowej kobiety można już było spotkać dość często, co prawda nie w bezpośred- niej walce, ale w służbie medycznej, logistycznej, rozpoznawczej, a także wywia- dowczej. Wykazywały się w ekstremalnie trudnych sytuacjach niebywałą odwagą

(15)

i siłą charakteru, jak na przykład polskie cichociemne. Upadek Polskiej Rzeczypo- spolitej Ludowej i nastanie III Rzeczypospolitej połączone z podejmowaniem starań na rzecz dołączenia do NATO otworzyło z czasem kobietom drogę do pełnienia regularnej służby wojskowej we wszystkich rodzajach sił zbrojnych. Panie zaczęły brać czynny udział w misjach zagranicznych, pełniąc również służbę na stanowiskach szczególnie narażonych na ryzyko utraty zdrowia i życia. Problematyka poru- szona w niniejszej dysertacji dotyczy zatem aktualnego charakteru służby wojskowej kobiet wobec wyzwań współczesności, z uwzględnieniem odbioru społecznego tej służby, jak również jej specyfiki w dynamicznie zmieniającym się otoczeniu informacyjno-technologicznym XXI wieku.

Przedmiotem badań była perspektywa przyjęta przez środowisko żołnierzy wobec umożliwienia kobietom pełnienia służby wojskowej oraz skonfrontowanie tego zjawiska społecznego z wynikami badań naukowych w odniesieniu do wpływu warunkowanych płcią różnic psychofizycznych na jakość pełnienia służby.

W przedmiocie badań mieści się również uwzględnienie tejże specyfiki wobec pragmatyki kadrowej ukierunkowanej na zmiany zachodzące w pośrednim i bezpo- średnim otoczeniu społeczno-cywilizacyjnym.

1.2. Główne i szczegółowe pytania problemowe

W pracy przyjęto następujące główne pytanie badawcze:

• Główne pytanie badawcze:

Jakie są rola i miejsce kobiet w Siłach Zbrojnych RP, jakie są wobec nich oczekiwania i w jaki sposób dostosować pragmatykę kadrową wobec tej grupy zawodowej, aby w jak najwyższym stopniu sprostać wymaganiom armii w aktualnym i przyszłym środowisku bezpieczeństwa Polski?

Dążąc do uzyskania odpowiedzi na tak postawione pytanie, zostało opraco- wanych siedem szczegółowych pytań problemowych, z których każde przypisano innemu rozdziałowi.

• Szczegółowe pytania badawcze:

(16)

1. Jak postrzega się rolę i miejsce kobiet w strukturze bezpieczeństwa militarnego w teorii nauk o bezpieczeństwie?

Pytanie szczegółowe numer jeden zostało przypisane do rozdziału drugiego poświęconego wprowadzeniu do teorii nauk o bezpieczeństwie ze szczególnym uwzględnieniem roli i miejsca kobiet w strukturze bezpieczeństwa militarnego.

2. Jak ewoluowała rola i zmieniło się miejsce kobiet w siłach zbrojnych?

Pytanie szczegółowe numer dwa zostało przypisane do rozdziału trzeciego poświęconego genezie i ewolucji służby kobiet w siłach zbrojnych.

3. Jak cechy psychofizyczne kobiet i mężczyzn wpływają na ich przydatność do służby wojskowej?

Pytanie szczegółowe numer trzy zostało przypisane do rozdziału czwartego poświęconego uwarunkowaniom psychofizycznym kobiet i mężczyzn w odniesieniu do specyfiki służby wojskowej.

4. Jak służba wojskowa kobiet jest oceniana przez środowisko żołnierzy zawodowych?

Pytanie szczegółowe numer cztery zostało przypisane do rozdziału piątego poświęconego ocenie służby wojskowej kobiet przez środowisko żołnierzy zawodowych Wojska Polskiego.

5. Czy w opinii respondentów obowiązujące uregulowania formalnoprawne, doty- czące wojskowej służby kobiet, w pełni uwzględniają specyfikę tej służby, jakie oczekiwania w tym zakresie pojawiają się w środowisku żołnierzy zawodowych i pracowników resortu obrony narodowej?

Pytanie szczegółowe numer pięć zostało przypisane do rozdziału szóstego poświęconego uwarunkowaniom prawnym i praktycznym służby kobiet w SZ RP.

6. Jakie wymagania pojawiają się przed kobietami służącymi w wojsku w kontek- ście zmieniającego się środowiska bezpieczeństwa Polski, a w szczególności w związku z koniecznością organizacyjnego i funkcjonalnego dostosowania Sił Zbrojnych RP do wymogów przyszłego pola walki?

Pytanie szczegółowe numer sześć zostało przypisane do rozdziału siódmego poświęconego ewolucji roli kobiet w siłach zbrojnych XXI wieku.

(17)

7. Jakie wnioski – wynikające z analizy potrzeb i możliwości kadrowego zabezpieczenia RP – można przełożyć na pożądane kierunki zmian w pragmatyce kadrowej wobec kobiet w resorcie obrony narodowej?

Pytanie szczegółowe numer siedem również zostało przypisane do rozdziału siódmego poświęconego ewolucji roli kobiet w siłach zbrojnych XXI wieku.

1.3. Główna hipoteza badawcza

Autor dysertacji na podstawie przeprowadzonych badań wstępnych metodą krytycznego przeglądu materiałów źródłowych założył, że kobiety zajmują stanowi- ska wojskowe zgodnie z zaprezentowanymi podczas naboru cechami fizycznymi, psychofizycznymi oraz kwalifikacjami zawodowymi. Oczekiwania środowiska wojskowego wobec kobiet mogą być zatem porównywane z analogicznymi oczeki- waniami względem mężczyzn. Autor dysertacji, obserwując trendy rozwojowe sił zbrojnych na świecie, jak i dynamicznie zmieniające się uwarunkowania nasycone- go technologicznie pola walki, ocenia, że w przyszłości odsetek kobiet służących w nowoczesnych siłach zbrojnych może sukcesywnie rosnąć. Trend ten wynikałby z konieczności pozyskiwania ludzi o odpowiednich predyspozycjach psychicznych (zwłaszcza intelektualnych) ze względu na coraz szerszy udział zaawansowanych technologii z systemami AI i robotami włącznie, co prowadziłoby do dewaluacji wartości siły i wytrzymałości (uwarunkowanej biologicznie) na rzecz wspomnianej sprawności intelektualnej pozwalającej na wysoce efektywne opanowanie sterowa- nia i zarządzania wspomnianymi technologiami oraz zdolności do przyswajania w krótkim czasie wielu nowych informacji. Autor dysertacji zakłada, że z upływem czasu zniknęłaby obecna dysproporcja służących kobiet względem mężczyzn, a odsetek przedstawicieli obu płci w siłach zbrojnych rozłożyłby się po równo, co po- zwoliłoby na efektywne wykorzystanie różnorodności charakterów i zalet osobi- stych żołnierzy na rzecz Sił Zbrojnych RP.

(18)

1.4. Cel badań

Celem badań jest ocena wkładu kobiet żołnierzy w potencjał obronny pań- stwa, analiza aktualnie prowadzonej polityki kadrowej wobec tej grupy zawodowej oraz zdefiniowanie potrzeb i oczekiwań Sił Zbrojnych RP dla służby wojskowej kobiet w poszczególnych korpusach i grupach osobowych z uwzględnieniem przy- szłego pola walki. Cel to także wskazanie kierunków zmian i propozycji rozwiązań dotyczących służby wojskowej kobiet żołnierzy w sferze formalnoprawnej i organi- zacyjnej, ze szczególnym uwzględnieniem pragmatyki kadrowej.

Realizacji przyjętego celu służyły prace badawcze, z wykorzystaniem za- równo metod empirycznych, jak i teoretycznych, omawiane w poszczególnych roz- działach, co znalazło swój finał w podsumowaniu pracy.

1.5. Metody, techniki i narzędzia badawcze oraz dobór grupy badawczej

Do każdego ze szczegółowych pytań problemowych dobrano odpowiadające specyfice danego pytania metody, techniki i narzędzia badawcze.

Pierwszemu i drugiemu przypisano metodę empiryczną w postaci analizy ja- kościowej materiałów źródłowych, a do przetworzenia tak pozyskanych danych wykorzystano metody teoretyczne: analizę i syntezę.

Trzeciemu i czwartemu szczegółowemu pytaniu problemowemu przypisano dwie metody empiryczne: analizę jakościową materiałów źródłowych oraz ankietę audytoryjną, a także trzy metody teoretyczne: analizy, syntezy i porównania.

Piątemu, szóstemu i siódmemu szczegółowemu pytaniu problemowemu przypisano dwie metody empiryczne: analizę jakościową materiałów źródłowych oraz wywiad sformalizowany, a także trzy metody teoretyczne: analizy, syntezy i porównania.

W metodzie empirycznej, w ramach techniki ankiety audytoryjnej, posłużono się narzędziem w postaci kwestionariusza anonimowej ankiety stanowiącego Za- łącznik nr 1, a w ramach techniki wywiadu sformalizowanego wykorzystano narzę-

(19)

dzie kwestionariusza wywiadu eksperckiego stanowiącego Załącznik nr 2. Teren badań oraz dobraną próbę badawczą scharakteryzowano poniżej.

Dobór próby do badania określono jako celowy, koncentrujący się jedynie na respondentach reprezentujących środowisko wojskowe, gdzie jako kryterium doboru do grupy ustalono odbywanie służby wojskowej w Siłach Zbrojnych RP.

W badaniu ankietowym wzięli udział żołnierze zawodowi reprezentujący korpus oficerów, podoficerów oraz szeregowych w liczbie 1199 osób, w tym 584 reprezentantów Wojsk Lądowych, 251 Marynarki Wojennej, 120 Sił Powietrznych oraz 244 Wojsk Obrony Terytorialnej. Badanych podzielono, stosując kryterium stanowisk (dowódcze, wykonawcze) oraz płci (mężczyźni, kobiety). W efekcie w Wojskach Lądowych 28% badanych to mężczyźni na stanowiskach dowódczych, 64% mężczyźni na stanowiskach wykonawczych, 2% kobiety na stanowiskach do- wódczych oraz 6% kobiety na stanowiskach wykonawczych. W Marynarce Wojen- nej 27% badanych stanowili mężczyźni na stanowiskach dowódczych, 60% męż- czyźni na stanowiskach wykonawczych, 2% kobiety na stanowiskach dowódczych oraz 11% kobiety na stanowiskach wykonawczych. W Siłach Powietrznych 21%

badanych to mężczyźni na stanowiskach dowódczych, 50% mężczyźni na stanowiskach wykonawczych, 2% kobiety na stanowiskach dowódczych oraz 27% kobiety na stanowiskach wykonawczych. W Wojskach Obrony Terytorialnej 24% badanych odpowiadało mężczyznom na stanowiskach dowódczych, 56% mężczyznom na stanowiskach wykonawczych, 4% kobietom na stanowiskach dowódczych oraz 16%

kobietom na stanowiskach wykonawczych.

Badanie zrealizowano w okresie 01.09.2019 – 02.12.2019.

Próba badawcza badania ankietowego została skompletowana z żołnierzy zawodowych, którzy wyrazili zgodę na dobrowolne poddanie się badaniu z wykorzystaniem anonimowego kwestionariusza ankiety. Reprezentowali oni następujące jednostki:

‒ 4 Warmińsko-Mazurska Brygada Obrony Terytorialnej (Olsztyn),

‒ 13 Śląska Brygada Obrony Terytorialnej (Katowice),

‒ 15 Brygada Wsparcia Dowodzenia (Sieradz),

‒ Pułk Ochrony (Warszawa),

(20)

‒ 10 Pułk Dowodzenia (Wrocław),

‒ 5 Pułk Chemiczny (Tarnowskie Góry),

‒ 12 Baza Bezzałogowych Statków Powietrznych (Mirosławiec),

‒ Dywizjon Okrętów Bojowych (Gdynia),

‒ Dywizjon Okrętów Podwodnych (Gdynia),

‒ Dywizjon Okrętów Wsparcia (Gdynia),

‒ 2 Kompania Regulacji Ruchu (Oleśnica).

Próba badawcza wywiadu eksperckiego została skompletowana ze specjali- stów zajmujących się zagadnieniami kadrowymi służących na co dzień w komór- kach organizacyjnych Ministerstwa Obrony Narodowej w Warszawie (badanie przeprowadzono 7.12.2019).

(21)

ROZDZIAŁ II. Wprowadzenie do teorii nauk o bezpieczeństwie

Badanie przeprowadzone w ramach dysertacji wykonano z wykorzystaniem metodologii nauk społecznych w dyscyplinie nauki o bezpieczeństwie. Tym samym zawartość merytoryczna została przypisana do tej dziedziny. Autorowi niezbędne wydało się zatem wprowadzenie pozwalające umiejscowić podjęty i zarysowany w rozdziale metodologicznym obszar badawczy wraz z przedmiotem badań w wybranej dyscyplinie. Zaprezentowanie szerszego kontekstu zaczerpniętego z teorii nauk o bezpieczeństwie jest zatem kluczowe dla klarownego wyjaśnienia zasadno- ści prowadzenia analiz służby wojskowej kobiet, która w XXI-wiecznej rzeczywi- stości stanowi jeden z fundamentów bezpieczeństwa militarnego każdego rozwija- jącego się i rozwiniętego państwa. Autor, odnosząc się do przeprowadzonych ba- dań, byłby skłonny zaryzykować założenie, że system bezpieczeństwa militarnego nieuwzględniający służby kobiet w siłach zbrojnych, funkcjonujący w oparciu o zaangażowanie na rzecz służby wojskowej wyłącznie mężczyzn, mógłby okazać się mniej wydajny od systemów biorących pod uwagę różnorodność społeczeństwa.

Niniejszy rozdział został poświęcony poszukiwaniu odpowiedzi na szczegó- łowe pytanie problemowe numer jeden. Wynik tych poszukiwań został zawarty we wnioskach stanowiących podsumowanie rozdziału.

2.1. Geneza i ewolucja nauk o bezpieczeństwie

Na gruncie polskiej nauki omawiana dyscyplina jest stosunkowo nowa i zo- stała nakazem ustawodawcy wprowadzona w 2011 roku w miejsce funkcjonujących przez dekady nauk wojskowych. Powodów tej zmiany było wiele, ale jako najważ- niejszy można wskazać daleko idące ograniczenie zakresu merytorycznego daw- nych nauk wojskowych w stosunku do wyzwań współczesności. Nauki wojskowe koncentrowały się jedynie na wąskim wycinku bezpieczeństwa państwa, jakim jest funkcjonalność sił zbrojnych w czasie pokoju, kryzysu i wojny. Z czasem zakres badań wkraczał coraz śmielej w znacznie szerszy obszar, który dzisiaj określa się mianem bezpieczeństwa militarnego, aby ostatecznie sięgnąć po kompleksowo ro-

(22)

zumiane bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe. Wówczas jednak nazwa

„nauki wojskowe” uległa całkowitej dewaluacji w związku ze znacznym wycho- dzeniem dociekań naukowo-badawczych poza ramy merytoryczne tej dyscypliny.

W efekcie wysiłkiem naukowców specjalizujących się w naukach wojskowych (zwłaszcza reprezentujących środowisko dawnej Akademii Obrony Narodowej – obecnie Akademii Sztuki Wojennej) zaczęto pracować nad nową formułą dyscypliny, która kompleksowo obejmowałaby szerokie spektrum badawcze dotyczące bez- pieczeństwa państwa, zarówno wobec wyzwań militarnych, jak i niemilitarnych.

W tym samym czasie w kręgu kultury euroatlantyckiej funkcjonowały już tzw. studia strategiczne, studia obronne oraz studia nad bezpieczeństwem. W wydaniu anglosaskim te ostatnie odpowiadałaby polskiemu rozumieniu nauk o bezpieczeń- stwie. Warto zatem przyjrzeć się bliżej tym terminom w szerszym kontekście kultury euroatlantyckiej, zwłaszcza że w podejściu do tych studiów/nauk również istnieją odmienne i przez to bardzo interesujące perspektywy, jak np. szkoła amerykańska czy szkoła kopenhaska.

Wybitny ekspert bezpieczeństwa międzynarodowego, profesor Paul D. Wil- liams (Uniwersytet Warwick, Wielka Brytania), zgodził się z popularnym na gruncie anglosaskim założeniem mówiącym, że „bezpieczeństwo należy do pojęć spor- nych ze swej istoty”, a mówiąc dokładniej – nie jest możliwe precyzyjne odseparo- wanie subiektywnego i obiektywnego rozumienia tego terminu. Zawsze, mimo naj- lepszych chęci w zachowaniu obiektywizmu, ludzka postawa będzie choćby w mi- nimalnym stopniu determinowana subiektywnie. Działa to również odwrotnie, gdyż niezależnie od chęci wyrażenia w pełni subiektywnego podejścia do tego terminu, każdy człowiek będzie pod mimowolnym wpływem otoczenia i wypracowanych już koncepcji pojmowania bezpieczeństwa. Panuje zatem zgoda środowiska co do tego,

„by przez bezpieczeństwo rozumieć stan kontroli nad tym, co zagraża szczególnie cenionym wartościom”². Natomiast według Bootha nauki lub studia nad bezpie- czeństwem nie powinny być rozważane jako dyscyplina naukowa, gdyż badania w tym przedmiocie zawsze będą motywowane subiektywną chęcią zapewnienia

2 P. D. Williams (red.), Studia bezpieczeństwa, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2012, s. 1.

(23)

bezpieczeństwa „określonym ludziom w określonym czasie”³. Wspomniany P. D.

Williams uważa natomiast, że studia nad bezpieczeństwem mogą być określane mianem dyscypliny ze względu na wypracowany w ramach badań dorobek. Należy jednak zaznaczyć, że w myśli anglosaskiej badania te są umiejscawiane w ramach szerzej rozumianych stosunków międzynarodowych, które akurat na gruncie polskiej nauki dotychczas nie doczekały się miana odrębnej dyscypliny. Jest to pierw- sza i najważniejsza różnica między podejściem polskim a anglosaskim. Jak zostanie wykazane w dalszej części pracy, metodologia badań w polskich naukach o bezpie- czeństwie jest znacznie szersza i zdecydowanie bardziej złożona niż metodologia badań w anglosaskich studiach nad bezpieczeństwem. Nie mogło być inaczej, gdyż sytuując studia nad bezpieczeństwem w ramach stosunków międzynarodowych, niejako automatycznie narzucono sobie ograniczenia wynikające z właściwej tym stosunkom metodologii badań. Między innymi Booth i McSweeney wskazali, że studia/badania nad bezpieczeństwem zyskały uznanie świata nauki anglosaskiej dopiero po zakończeniu drugiej wojny światowej⁴. W anglosaskich stosunkach mię- dzynarodowych jako równoprawne działy tych nauk funkcjonują również: historia stosunków międzynarodowych, teoria stosunków międzynarodowych, prawo mię- dzynarodowe, ekonomia polityczna oraz studia regionalne. Pozwala to przybliżyć rozumienie studiów/badań nad bezpieczeństwem w ujęciu anglosaskim jako dziedziny wiedzy, w której wypracowano metody pozwalające obserwować i opisywać procesy zachodzące w obszarze bezpieczeństwa międzynarodowego.

W latach 50. i 60. XX wieku wiele rządów państw należących do kręgu kultury euroatlantyckiej korzystało z usług doradczych ekspertów specjalizujących się w szeroko wówczas rozumianym bezpieczeństwie narodowym i międzynarodo- wym. Równie chętnie sięgano do prac naukowo-badawczych tworzonych przez naj- różniejsze ośrodki akademickie, wychodząc z założenia, że mogą stać się one inspi- racją do poszukiwania nowych perspektyw, a w efekcie rozwiązań bieżących pro- blemów. Sądzono, że wspomniane ośrodki akademickie specjalizujące się w tematyce bezpieczeństwa mogą, o czym wspominał Lawrence Freedman, dostarczać nie

3 K. Booth, Theory of World Security, Cambridge University Press, Cambridge 2007.

4 Tamże; B. McSweeney, Security, Identity and Interests: A Sociology of International Relations, cz. I, Cambridge University Press, Cambridge 1999.

(24)

tylko niesztampowych koncepcji, badań i ekspertyz, lecz także kształcić w tym kie- runku specjalistów⁵. To wówczas zdecydowana większość środowisk eksperckich i akademickich skoncentrowała wysiłek intelektualny na rozwijaniu teorii odstra- szania nuklearnego oraz analizy systemowej zasobów. To również wtedy po raz pierwszy dostrzeżono istotną rozbieżność między „nauką” bazującą jedynie na wiedzy eksperckiej wybitnych osobowości a metodologią prowadzenia rzetelnych i weryfikowalnych badań naukowych. Zorientowano się, że aby bezpieczeństwo mogło aspirować do rangi dyscypliny wiedzy naukowej, powinno dysponować wła- sną metodologią oraz teorią stanowiącą podbudowę dla dalszych dociekań i badań.

Opieranie się jedynie na opiniach ekspertów nie tworzyło jeszcze teorii, czyli zaso- bu tez stanowiących zweryfikowane w toku badań hipotezy. Natomiast bez stosow- nej metodologii badań nie było możliwe weryfikowanie jakichkolwiek hipotez, a nawet ich właściwe konstruowanie. Z metodologicznego punktu widzenia sformu- łowana przez eksperta opinia, a nawet prognoza, dotycząca bezpieczeństwa narodowego lub międzynarodowego, stanowiła w najbardziej optymistycznym wydaniu rodzaj hipotezy stworzonej na bazie badań nad tekstami źródłowymi i przeprowa- dzonymi rozmowami z innymi specjalistami (rodzaj wywiadu eksperckiego). Tym- czasem dyscyplina naukowa powinna dysponować metodologią tworzenia tego rodzaju opinii i prognoz przez jakiegokolwiek badacza zdolnego do stosowania tej metodologii badań⁶. Problem polegał na tym, że dotychczas wypracowany dorobek w studiach nad bezpieczeństwem był w rzeczywistości zbiorem mniej lub bardziej trafionych opinii eksperckich, do których starano się dodać nabierające naukowego brzmienia metody, jak np. analizy systemowe. Sięgnięto zatem do metodologii innych dyscyplin (nawet spoza nauk społecznych), aby wybrać te metody i techniki, które można zastosować w konstruowaniu opinii na temat bezpieczeństwa narodowego lub międzynarodowego. Tak między innymi narodziła się słynna już „teoria gier” sięgająca w dużym stopniu do metodologii nauk ścisłych. Okazało się, że to nieco eksperymentalne podejście również nie pozwoliło ustrzec się wielu błędów,

5 L. Freedman, International Security: Changing Targets, „Foreign Policy”, 1(10), s. 51.

6 Metody, techniki i narzędzia badawcze oraz elementy statystyki stosowane w pracach magisterskich i doktorskich, red. M. Cieślarczyk, dz. cyt.; Metody badań nad bezpieczeństwem i obronnością, red. P. Sienkiewicz, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2010, s. 11–36.

(25)

jednak bez wątpienia popchnęło do przodu rozwój prac nad warsztatem naukowym studiów/nauk/badań nad bezpieczeństwem.

W 1944 roku John von Neumann oraz Oskar Morgenstern wydali pozycję zatytułowaną Teoria gier i zachowanie ekonomiczne. Praca ta zapoczątkowała no- wy sposób patrzenia na rzeczywistość w wielu dyscyplinach, w tym również w nauce o bezpieczeństwie. Teoria gier nazwę zaczerpnęła od badania zachowań graczy podczas uprawiania hazardu ‒ następnie podjęto próby przetransferowania obserwacji przeprowadzonych metodami naukowymi na grunt nauk ekonomicznych, a dokładniej prognostyki ekonomicznej. Naukowcy z innych dyscyplin, zainspiro- wani tym podejściem, postanowili zastosować teorię gier na gruncie własnych nauk i dzięki temu została ona ujęta również w biologii (prekursorem był John Maynard Smith⁷), matematyce, socjologii, biosocjologii, informatyce etc. W 1978 roku Her- bert Simon za wkład w dalszy rozwój tej teorii, a dokładniej za koncepcję ograniczonej racjonalności, otrzymał Nagrodę Nobla. Teoria ta tłumaczyła proces podej- mowania decyzji wewnątrz organizacji gospodarczych ‒ jej podbudowę stanowiła teoria procesu decyzyjnego. W 1994 roku kolejni trzej naukowcy – John Nash, Re- inhard Selten oraz John Harsanyi ‒ również zostali nagrodzeni Nagrodą Nobla za wkład w ewolucję tej teorii na gruncie nauk ekonomicznych. W 2005 roku Thomas C. Schelling i Robert J. Aumann otrzymali tę nagrodę za możliwość zastosowania teorii gier w naukach społecznych i mikroekonomii w odniesieniu do zachowań jednostek między sobą i rozwiązywania konfliktów. W 2007 roku Noblem ponow- nie zostali nagrodzeni ekonomiści Leonid Hurwicz, Eric S. Maskin i Roger B.

Myerson.

Teoria gier dotyczy hipotetycznej rywalizacji prowadzonej między podmiotami o całkowicie lub częściowo sprzecznych interesach, a zatem odbywającej się w warunkach konfliktu. Gracz to podmiot zaangażowany w działanie dla własnych korzyści sprzecznych z interesami innych podmiotów, a zatem graczem może być

7 John Maynard Smith – teoretyk ewolucjonizmu oraz genetyk, który zastosował teorię gier na gruncie nauk biologicznych w badaniach nad zachowaniami organizmów żywych. Dzięki temu stwierdził istnie- nie współzależności między aktywnością badanych organizmów, gdzie kluczowe dla obserwacji tych za- chowań było ich badanie w odniesieniu do zachowań innych organizmów. To z kolei pozwoliło wybit- nemu teoretykowi uzyskać odpowiedzi na wiele pytań, w tym o powstanie różnic płciowych u organi- zmów charakteryzujących się większą złożonością – J. M. Smith, Tajemnice przełomów w ewolucji. Od narodzin do powstania mowy ludzkiej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.

(26)

zarówno człowiek, jak i podmiot organizacyjny (firma, urząd państwowy), zwierzę czy struktury społeczne (np. Kościół, państwo). W teorii gier uczestnicy kierują się planem postępowania, który wynika zarówno z własnych interesów, jak i uwzględ- nienia planów działania i zachowań pozostałych graczy. Różne warianty ewentual- nych decyzji są mierzone tzw. jednostkami użyteczności, które mogą przybrać for- mę materialną (pieniądze, kruszce, akcje, inne aktywa) lub niematerialną (prestiż, pozycja pozwalająca na forsowanie własnego zdania, lepsze usytuowanie względem innych graczy). W przypadku nauk biologicznych jednostki użyteczności mogą również oznaczać szansę na transfer własnych genów, a w płaszczyźnie nauk psychologicznych mogłyby oznaczać również satysfakcję wynikającą na przykład z samorealizacji. Kompletny plan działania, który ujmuje wszystkie możliwe warianty rozwoju danej sytuacji konfliktowej, jest w teorii gier nazywany strategią gracza. Ostatecznie przyjmuje się, że w zależności od przyjętej formy jednostek użyteczności najbardziej prawdopodobnymi rozwiązaniami są te najpewniejsze i najbardziej racjonalne dla gracza. Przykładowo podmioty wolą unikać sytuacji zbyt ryzykownych na rzecz tych przynoszących mniej spektakularne, ale zdecydowanie pewniejsze korzyści. W praktyce teoria gier sprawdza się najlepiej w przypadku przewidywania zachowań w rywalizacji między dwoma podmiotami, ponie- waż w przypadku wielu graczy rośnie liczba prawdopodobnych scenariuszy w za- leżności od perspektywy poszczególnych podmiotów zaangażowanych w grę⁸.

Na gruncie anglosaskim problem polegał na ograniczaniu zagadnień bezpie- czeństwa do przypisanych im stosunków międzynarodowych, a nawet – jeszcze precyzyjniej – do koncepcji tzw. czterech „S” stanowiących, jak wówczas uważano, fundament ewoluujących studiów nad bezpieczeństwem: państw (states), strategii (strategies), nauki (science) i status quo. Co gorsza przez strategię rozumiano od- działywanie dostępnymi potencjałami ‒ zwłaszcza między państwami a potencja- łem militarnym, jedynie częściowo między potencjałem politycznym czy gospodar- czym. Oznacza to, że pojmowanie studiów nad bezpieczeństwem na przestrzeni kilku dekad było stosunkowo wąskie i w efekcie bardzo wybiórcze. Zdarzały się liczne głosy krytykujące takie podejście, ale prawdziwy przełom nastąpił w 1983

8 Game Theory and Ethics, Stanford Encyclopedia of Philosophy, https://plato.stanford.edu/entries/ game- ethics [dostęp 10.07.2019].

(27)

roku. Barry Buzan opublikował wówczas pozycję People, States and Fear, w której argumentował, że nie można rozpatrywać zagadnień bezpieczeństwa jedynie w układzie międzypaństwowym, lecz warto spojrzeć znacznie szerzej na kontekst całych zbiorowości ludzkich, które w istocie te państwa tworzą. Kolejnym manka- mentem dotychczasowego podejścia, wskazanym przez Buzana, było ograniczanie oddziaływania międzypaństwowego do siły militarnej (przytoczone wyżej potencja- ły polityczny i ekonomiczny były traktowane głównie pomocniczo, rzadko jako główna siła nacisku w relacjach międzypaństwowych wpisujących się w utrzymanie bezpieczeństwa)⁹. Najbardziej zaskakujące jest to, że trzeba było blisko czterdziestu lat, aby dojrzeć do tych, wydawałoby się stosunkowo oczywistych, spostrzeżeń.

Buzan zaproponował pięć wymiarów, które rzeczywiście wpływają w stosunkach międzynarodowych na kształt bezpieczeństwa¹⁰.

• Wymiar wojskowy: ofensywna i defensywna siła zbrojna państw, jak również perspektywa państw odnośnie do możliwości użycia tej siły w relacjach mię- dzynarodowych. Buzan proponował wówczas utworzenie studiów strategicz- nych poświęconych wyłącznie zagadnieniu używania siły zbrojnej w stosunkach międzynarodowych, co właściwie później rzeczywiście nastąpiło. W jego opinii tak rozumiane „studia strategiczne” powinny stanowić wyodrębnioną kategorię wiedzy, aby nie wprowadzać chaosu terminologicznego w studiach nad bezpie- czeństwem. Współcześnie możemy przyjąć, że wspomniane studia strategiczne stanowią kompleksowy element studiów nad bezpieczeństwem, jednak wówczas w tym wczesnym okresie ewolucji naukowych dociekań nad naturą bezpieczeń- stwa Buzan zapewne obawiał się, że brak takiego wyodrębnienia mógłby pro- wadzić do ponownego zdominowania dyskursu nad bezpieczeństwem przez zwolenników starego podejścia.

• Wymiar polityczny: instytucjonalna stabilność państw, systemy sprawowania władzy nad społeczeństwem (zarządzania sprawami społecznymi w obrębie instytucji państwa), jak również zapewnienia sobie publicznej akceptacji przez or- gany władzy w jej sprawowaniu (legitymizacja dysponowania władzą wobec ca-

9 B. Buzan, People, States and Fear: The National Security Problem in International Relations, Wheat- sheaf, Brighton 1983.

10 P. D. Williams, dz. cyt., s. 4.

(28)

łości społeczeństwa). Buzan rozumiał zatem wymiar polityczny jako instytucjo- nalną zdolność do panowania nad społeczeństwem w stopniu zapewniającym aprobatę społeczną dla sprawowania tejże władzy, jak i jej skuteczność objawia- jącą się w zapewnieniu państwu wewnętrznej i zewnętrznej stabilności.

• Wymiar ekonomiczny: dostęp do zasobów, środków finansowych i rynków niezbędny do zabezpieczenia wymaganego przez społeczeństwo dobrobytu oraz potęgi państwa. Wymiar ten w rozumieniu Buzana dotyczył zatem nie tylko możliwości pozyskiwania niezbędnych zasobów i wypracowywania środków finansowych, lecz także skutecznego nimi zarządzania. Zarazem rozumiał ten wymiar głównie w kategoriach wzmacniających wewnętrzną stabilność pań- stwa.

• Wymiar społeczny: stabilność i rozwój tradycyjnych wzorców językowych i kulturowych, tożsamość narodowa i religijna. Współcześnie powiedzieliby- śmy, że Buzan rozumiał wymiar społeczny jako zdolność do zachowania wła- snej tożsamości, czyli innymi słowy – świadomość odrębności od innych naro- dów pod względem kultury, a zatem również specyficzny język i sposoby ko- munikacji (werbalnej, niewerbalnej), wyznawane wierzenia oraz funkcjonujący w danym społeczeństwie system społeczny i polityczny. Wymiar ten świadczył zatem o głębokim przeświadczeniu członków danego społeczeństwa o przyna- leżności do danego narodu i wynikającej z tego faktu silnej więzi emocjonalnej między jednostką a zbiorowością.

• Wymiar środowiskowy: utrzymanie biosfery na poziomie zapewniającym rea- lizację potrzeb życiowych ludzi. W przypadku tego wymiaru Buzan uwzględniał zarówno aspekt lokalny, regionalny, jak i globalny, podkreślając, że odpowiedni stan biosfery gwarantuje zarazem normalne funkcjonowanie organizmów ludzkich, a stan wadliwy będzie wpływał negatywnie i osłabiał nie tylko pojedyncze osoby, ale w efekcie całe społeczeństwo, a tym samym kompleksowo rozumiany wymiar instytucjonalny poszczególnych państw.

Poglądy wyznawane przez Buzana zainicjowały żywą dyskusję, zyskując za- równo zwolenników, jak i przeciwników, którzy między innymi optowali za głęb- szym niż dotychczas korzystaniem z metodologii nauk ścisłych. Samemu Buzanowi

(29)

zarzucano natomiast odejście od podstaw filozoficznych badań, ze szczególnym pominięciem zagadnień epistemologicznych. W efekcie autor ten wydał w 1991 roku uaktualnioną wersję będącą świadectwem ewolucji podjętego wyzwania, inspi- rująco rozwijając zakres tematyczny czterech wymiarów niemilitarnych¹¹. P. D.

Williams, jak wielu innych naukowców zgłębiających naturę bezpieczeństwa, do- strzegł niemożność sztucznego upychania „studiów nad bezpieczeństwem” w ramach ograniczonych pojęciowo i metodologicznie stosunków międzynarodowych (na gruncie nauk anglosaskich). Williams wprost wskazał, że obszar badawczy kompleksowo rozumianego bezpieczeństwa jest tak szeroki, że siłą rzeczy dotyka wielu bardzo różnych dziedzin, jak chociażby kryminologii i psychologii w przypadku zajmowania się terroryzmem i przestępczością zorganizowaną, nauk przy- rodniczych i technicznych przy tematyce broni masowego rażenia, nauk medycz- nych wobec zgłębiania zagrożeń zdrowotnych, czy nauk biologicznych i geologicz- nych podczas badań nad bezpieczeństwem ekologicznym¹². Studia/nauki o bezpie- czeństwie ze swojej natury nie są nawet interdyscyplinarne, a multidyscyplinarne, co oznacza, że zakres merytoryczny wkracza w obszar badawczy wielu różnych dziedzin i dyscyplin naukowych, o ile funkcjonują w nich zagadnienia związane z bezpieczeństwem. To z kolei rodzi pytanie o tożsamość takich wybitnie multi- dyscyplinarnych nauk. Wbrew pozornemu wrażeniu rozmycia merytorycznego ob- szaru dociekań naukowych, należy pamiętać, że nauki o bezpieczeństwie, zajmując się tylko zagadnieniami dotyczącymi stanu i procesu niezagrożenia dowolnego podmiotu lub przedmiotu aktywności, zarazem wypracowują tylko w tym celu swo- istą metodologię badań również sięgającą dorobku wielu innych dziedzin i dyscyplin. Tym samym to, co jest wątpliwe w innych dyscyplinach, jak chociażby wyko- rzystywanie metod zaczerpniętych z innych nauk i dostosowanych do własnych potrzeb, w naukach o bezpieczeństwie jest zabiegiem całkowicie naturalnym. Pozwala na rozpatrywanie podmiotu lub przedmiotu badań z wielu różnych, multidyscypli- narnych perspektyw, włącznie z wprowadzaniem do stosowanych metod technik i narzędzi niezbędnych do modyfikacji służących skupieniu wysiłku badawczego na

11 B. Buzan, People, States and Fear: An Agenda for International Security Studies in the Post-Cold War Era, dz. cyt.

12 P. D. Williams, dz. cyt., s. 5.

(30)

bezpieczeństwie, z pominięciem jakichkolwiek innych aspektów podmiotu/przedmiotu badań. P. D. Williams postawił cztery podstawowe pytania, jakie mogą się pojawić podczas dociekań nad naturą bezpieczeństwa¹³:

1. Czym jest bezpieczeństwo?

2. O czyje bezpieczeństwo chodzi?

3. Co zalicza się do zagadnień bezpieczeństwa?

4. Jak można zapewnić bezpieczeństwo?

W odniesieniu do pytania pierwszego warto zwrócić uwagę na jego wielo- znaczność objawiającą się w wątpliwościach o charakterze epistemologicznym¹⁴, ontologicznym¹⁵ i co oczywiste metodologicznym. Właściwie byłoby niezwykle trudno lub wręcz nie byłoby możliwe udzielenie jednoznacznie satysfakcjonującej odpowiedzi na pytanie o istotę bezpieczeństwa, gdyż termin ten jest zbyt abstrak- cyjny i wymaga uprzedniego doprecyzowania kontekstu pytania i treści udzielanej odpowiedzi. Zatem z natury rzeczy istota bezpieczeństwa jest zbyt rozległym poję- ciowo terminem, aby odważyć się na prostą i rozstrzygającą wszelkie i naturalne dla tego terminu wątpliwości terminologiczne. Na szczęście zarówno w ujęciu anglosaskim, jak i europejskim panuje zgoda co do pewnych paradygmatów natury bezpie- czeństwa, zarazem niestanowiących w żaden sposób kompleksowej odpowiedzi.

Paradygmaty te można potraktować jako swoiste „drogowskazy” lub „znaki rozpo- znawcze” pozwalające z większą lub mniejszą dokładnością odnaleźć się w zawiło- ściach definicyjno-terminologicznych. Jednym z nich jest pojmowanie bezpieczeń- stwa jako swoistego stanu kontroli nad zagrożeniami wymierzonymi w ceniony przez zagrożony podmiot system wartości, a zwłaszcza w wartość, jaką jest przetrwanie. Warto pamiętać, że w tym wypadku przetrwanie stanowi pewną funkcję lub wypadkową tego, do czego zmierza nieustanne zapewnianie bezpieczeństwa.

Dopiero gdy przetrwanie jest stabilne, dany podmiot może skoncentrować wysiłki na dalszym rozwoju (np. w kontekście stosunków międzynarodowych na rozwoju

13 Tamże.

14 Epistemologia – teoria poznania, dział filozofii poświęcony badaniu relacji między poznaniem, pozna- waniem a rzeczywistością – J. Woleński, Epistemologia. Poznanie, prawda, wiedza, realizm, Wydawnic- two Naukowe PWN, Warszawa 2014, s. 16.

15 Ontologia – dział filozofii poświęcony badaniu struktury rzeczywistości włącznie z badaniem zjawiska istnienia, a zatem również bytu, czasu, przestrzeni etc. – W. Stróżewski, Ontologia, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, wydanie I, Kraków 2004.

(31)

aspiracji politycznych). Wspaniale istotę tego zagadnienia oddał Ken Booth, wska- zując, że bezpieczeństwo można postrzegać jako „przetrwanie z wartością doda- ną”¹⁶. Na gruncie europejskim natomiast często spotyka się rozumienie bezpieczeń- stwa jako „stanu” lub „procesu”, co również można uznać za kolejne z paradygma- tów tego pojęcia. „Stan” jest w tym przypadku rozumiany jako „stop-klatka” w danej jednostce czasu badanego podmiotu, z określonym poziomem potencjału liczo- nym względem innych podmiotów, których aktywność może bezpośrednio i po- średnio oddziaływać na podmiot badany. „Proces” to nieustanne kontrolowanie po- ziomu zagrożeń i dostosowywanie do nich własnego potencjału. W zależności od przyjętej perspektywy czasowej w danym badaniu bezpieczeństwo określonego podmiotu można zatem postrzegać jako „stan” lub „proces”, przy czym oba te sposoby rozumienia bezpieczeństwa są trafne¹⁷. W szkole anglosaskiej ze względu na jej silne osadzenie w stosunkach międzynarodowych można spotkać się z popularnym poglądem, że bezpieczeństwo to własny potencjał względem zagrożeń lub zdolność do kooperowania i budowania trwałych sojuszy z innymi podmiotami. Te dwie perspektywy są zbieżne z dwoma najbardziej popularnymi sposobami postrzegania relacji międzypaństwowych w obszarze bezpieczeństwa międzynarodowego, czyli realizmem i liberalizmem. Zagadnienie to zostało rozwinięte w dalszej części tego rozdziału.

Bezpieczeństwo podmiotu w podejściu anglosaskim ograniczano zazwyczaj do poszczególnych społeczeństw, czyli zbiorowości ludzkich¹⁸. Na gruncie amery- kańskim owo związanie studiów/nauk nad bezpieczeństwem z podmiotem, jakim jest państwo (a w szerszym kontekście w relacjach międzynarodowych z innymi państwami), wynikało z koncepcji „interesu narodowego” zapisanej w amerykań- skim National Security Act (1947). Następnie eksperci i badacze tego zagadnienia, jak już wcześniej wspomniano, rozwijali różnorodne koncepcje bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego, aż w ten twórczy zapał włączył się świat akade-

16 K. Booth, Theory of World Security, Cambridge University Press, Cambridge 2007.

17 Bezpieczeństwo można rozumieć jako stan, czyli relacje między zagrożeniem a możliwościami przeciw- działania temu zagrożeniu w danym miejscu i czasie lub jako proces, czyli nieustannie zmienne zjawisko proporcji między zagrożeniami a możliwościami przeciwdziałania im – R. Szpyra, Bezpieczeństwo mili- tarne państwa, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2012, s. 34–41.

18 E. Rothschild, What is security?, „Daedalus” 1995, 124(3), s. 53–98.

(32)

micki reprezentowany przez różnorodne instytucje naukowe. Zatem niemal od po- czątku w nauce amerykańskiej nie było wątpliwości, że podmiotem studiów nad bezpieczeństwem jest państwo, a owo bezpieczeństwo oznacza bezpieczeństwo kraju w najwęższym rozumieniu, a w szerszym bezpieczeństwo narodowe dotyczące obrony tamtejszych interesów narodowych zarówno w państwie, jak i na całym świecie. Z biegiem czasu zaczęły pojawiać się głosy wskazujące, że podmiotem mogą być również zbiorowości ludzkie jako takie¹⁹, a wręcz – pojedynczy czło- wiek²⁰. To poszerzenie perspektywy na człowieka sprawiło, że zaczęto rozważać bezpieczeństwo jednostki nie tylko w kontekście fizycznego przetrwania i rozwoju, ale również ochrony godności ludzkiej, czyli człowieczeństwa jako takiego znajdu- jącego odzwierciedlenie w treści wielu norm moralnych, etycznych, a nawet praw- nych²¹. Te nowe podejścia podsumował również wspomniany już Buzan, wskazując na relacje zachodzące między trzema poziomami bezpieczeństwa, gdzie na dolnym poziomie podmiotem jest człowiek, na środkowym społeczeństwo rozumiane jako zbiorowość ludzka funkcjonująca w określonej instytucji społecznej (państwie), a na najwyższym system międzynarodowy²². W ostatnich latach na gruncie nauki anglosaskiej pojawiają się głosy wskazujące na konieczność kompleksowego podej- ścia do bezpieczeństwa całego gatunku ludzkiego w ramach globalnego ekosystemu naszej planety. Innymi słowy zwolennicy tego nurtu wskazują, że wszystkie narody wywierają mniejszy lub większy wpływ na ekosystem, którego wszyscy ludzie są użytkownikami. Zatem narody powinny ze sobą współpracować, gdyż jakiekolwiek destrukcyjne oddziaływanie na ekosystem zagraża nie tylko pojedynczym narodom, ale całej ludzkości. Konkludując, traktowanie gatunku ludzkiego jako jedynego podmiotu bezpieczeństwa zmierza do wykształcenia globalnej świadomości bycia użytkownikiem wspólnej przestrzeni, a zawinione, wadliwe funkcjonowanie naszego gatunku odbije się negatywnie na wszystkich ludziach niezależnie od realizowa-

19 M. Shaw, ‘There is no such thing as society’: Beyond Individualism and Statism in International Security Studies, „Review of International Studies” 1994, 19 (2), s. 159–176.

20 B. McSweeney, Security, Identity and Interests: A Sociology of International Relations, Cambridge Uni- versity Press, Cambridge 1999; K. Booth, Security and Emancipation, „Review of International Studies”

1991, 17(4), s. 313–326.

21 M. Haq, Reflections on Human Development, Oxford University Press, Oxford 1995, s. 116.

22 B. Buzan, People, States and Fear: An Agenda for International Security Studies in the Post-Cold War Era…; B. Buzan, The Level of Analysis Problem in International Relations Reconsidered, [w:] Interna- tional Relations Theory Today, red. K. Booth, S. Smith, Polity Press, Cambridge 1995, s. 198-216.