W poszukiwaniu źródeł teorii stosunków międzynarodowych Thomasa Hobbesa
4. Teoria stosunków międzynarodowych Hobbesa:
rekapitulacja
Celem tego tekstu było wsparcie tych badaczy filozofii politycznej, któ-rzy widzą w pracach Thomasa Hobbesa prekursora realistycznej teorii stosunków
141 E. Gilson, Dante et la philosophie. Paris 1939, s. 170-73; R. Kusch, Friede als Ausgangspunkt des Staatstheorie des Marsilius von Padua. Zur Aristotelesrezeption in Mittelalter, „Das Altertum“, 1955, nr 1, s. 116-25.
142 Np. R. Menéndez Pidal, Idea Imperial de Carlos V, Madrid 1971, s. 20-21; J.L. Villacañas, Qué impero? Un ensayo polémico sobre Carlos V, Madrid 2008, s. 15-25.
143 I. Popiuk-Rysińska, Suwerenność w rozwoju stosunków międzynarodowych, Warszawa 1993, s. 48;
O. Dann, Nation und Nationalismus in Deutschland 1770-1990, München 1996, s. 43-44; J. Bartelson, A Genealogy of Sovereignty, Cambridge 1996, s. 138; H. Schulze, Staat und Nation in der europäischen Geschichte, München 1999, s. 59-61, 143-44.
144 R. Labrousse, Hobbes op. cit., s. 478; J.M. Osés Gorráiz: Hobbes. La República cristiana, „Revista de Estudios Politicos”, 1991, nr 72, s. 181.
67 międzynarodowych. Zupełnie nie widzimy podstaw w tekstach tego myśliciela po-zwalających widzieć w nim ojca teorii liberalnej. Równocześnie nie przekonuje nas, przyjęta w literaturze przedmiotu, linia argumentacji realistów, którzy dysponując na poparcie swoich tez kilkoma zaledwie cytatami źródłowymi, uciekają się do tworzenia analogii pomiędzy wojowniczym stanem natury pomiędzy jednostkami, a podobnie wojowniczym stanem natury pomiędzy państwami. Skoro angielski filozof takiej pa-raleli nie tworzy, to posługiwanie się nią znowu ma status hipotetyczny. Co więcej, sła-bość tego twierdzenia staje się widoczna szczególnie wtedy, gdy uświadomimy sobie, że w literaturze przedmiotu dość popularny jest pogląd – z którym autor niniejszego tekstu w pełni zgadza się - że stan natury i umowa społeczna mają w hobbesowskiej refleksji wyłącznie status teoretyczny145. Filozof z Malmesbury posiadał całkiem po-rządną wiedzę historyczną, a nigdy i nigdzie nie opisał żadnego rzeczywistego aktu umowy społecznej. Pozwala to przypuszczać, że był to dlań modelowy stan teoretycz-ny, pozwalający opisać cele państwa oraz uprawomocnić na jego podstawie wzajemne obowiązki suwerena i poddanych. Wszystkie opisywane przezeń państwa powstały z podboju, włącznie z jego rodzinną Anglią, zdobywaną po kolei przez Anglów, Sa-sów, a w końcu Normanów Wilhelma Zdobywcy (1066). Skoro sam Hobbes zdaje się nie wierzyć w istnienie stanu natury i traktować go jako dydaktyczny model teoretycz-ny, to taką samą wartość może mieć wywiedziona z tegoż modelu teoria stosunków międzynarodowych. Teoria, przypomnijmy, której pisma Hobbesa także przecież nie zawierają expressis verbis, wyjąwszy dwa czy trzy izolowane cytaty.
Wziąwszy pod uwagę te wszystkie wątpliwości, zdecydowaliśmy się na zu-pełnie odmienną argumentację na rzecz tezy o ojcostwie Thomasa Hobbesa dla reali-stycznej teorii stosunków międzynarodowych. Postanowiliśmy w tym tekście prze-analizować jego myśl nie w perspektywie oderwanej od czasu i miejsca abstrakcyjnej filozofii politycznej (jak czynią profesjonalni filozofowie, na czele z L. Straussem i D.P. Gauthierem), lecz w kontekście jego epoki i kalwinizującego anglikanizmu do którego się przyznawał w swoich rozprawach, porównując jego refleksję z innymi kalwinistycznymi teoretykami suwerennego państwa (H. Grotius, J. Althusius). Jeśli odczytamy Hobbesa jako politycznego kalwina i porównamy ze wspomnianymi teore-tykami kalwińskiej teorii politycznej, to bez problemu odnajdziemy wiele zastanawia-jących i charakterystycznych analogii w argumentacji na rzecz suwerennego państwa i modelu jego funkcjonowania w stosunkach międzynarodowych. Ojcostwo Thomasa Hobbesa dla realistycznej teorii stosunków międzynarodowych wyłania się nam nie z hipotetycznej analogii między jednostkami w stanie natury a państwami w relacjach międzynarodowych, lecz z otwartej kontestacji potęg uniwersalistycznych. Jest to
145 A. Torres del Moral, La teoría política de Hobbes: un temprano intento de síntesis metódica,
“Boletín de la Facultad de Derecho”, 1992, nr 1, s. 258-60; G. Shelton, Morality op. cit., s. 215;
M. Rhonheimer, La filosofia politica op. cit., s. 104, 161-63, 167-73; M. Kuniński, Problem stanu natury i stanu politycznego w teorii umowy społecznej Thomasa Hobbesa, w: Z. Rau, M. Chmieliński (red.), Umowa społeczna i jej krytycy w myśli politycznej i prawnej, Warszawa 2010, s. 113-14.
papiestwo, z którym walczy zawzięcie, negując jego roszczenia do władzy powszech-nej tak natury polityczpowszech-nej, jak i religijpowszech-nej, a także cesarstwo, które konsekwentnie po-mija, tak jak gdyby w Europie za jego życia nie toczyła się Wojna Trzydziestoletnia o prymat pomiędzy suwerennymi państwami narodowymi i terytorialnymi, a marze-niem o uniwersalizmie, uosabianym przez Habsburgów. To z tej podwójnej negacji roszczeń pontyfikalnych i imperialnych, a więc pośrednio, wyłania się hobbesowska wizja, że absolutnie suwerenne państwo jest jedynym prawomocnym podmiotem w stosunkach międzynarodowych. Do tego dochodzi nauka angielskiego filozofa, że każdy z suwerenów ma prawo, w granicach swojego państwa, oktrojować poddanym religię polityczną, czyli konfesję będącą publiczną doktryną państwa. To ostateczna negacja legitymizacji istnienia katolickich podmiotów o charakterze uniwersalistycz-nym i apoteoza religijna zasady suwerenności absolutnej.
69
Bibliografia
Monografie
Allen J.W., A History of Political Thought in the Sixteenth Century, London 1964.
Althusius J., Politica Methodice digesta atque exemplis sacris & profanis illustrata. Herbornae Nassoviorum 1614 [1610].
Anonim z Yorku, Tractatus Eboracenses, w: Libelli de lite imperatorum et pontificum, Hanno-verae 1892, t. II.
Arendt H., Korzenie totalitaryzmu, Warszawa 1993, t. I.
Arquillière H.-X., Saint Grégoire VII. Essai sur sa conception du pouvoir pontifical. Paris 1934.
Arystoteles, Metafizyka, Warszawa 1984.
Balmes J., Antologia politica, Madrid 1981, t. II.
Bała P., Wielomski A., Prawa człowieka i ich krytyka. Przyczynek do studiów o ideologii cza-sów ponowożytnych, Warszawa 2008.
Bartelson J., A Genealogy of Sovereignty, Cambridge 1996.
Basista J., Propaganda religijna w przededniu i pierwszych latach angielskiej wojny domowej.
Kraków 2007.
Bodin J., Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej, Warszawa 1958.
Bühler J., Thomas Hobbes in den internationalen Beziehungen. Zur Existenz eines zwischen-staatlichen Naturzustandes in der politischen Philosophie von Thomas Hobbes, Saar-brücken 2007.
Calvin J., Institution de la Religion chrétienne, Paris 1888.
Carr E.H., La crise du vingt ans, 1919-1939. Une introduction à l’étude des relations interna-tionales, Bruxelles 1995.
V.R. Castro Gómez, Pensado la nación. Sacrum Imperium – teütsche landern – Deutschland, Frankfurt am Main 2013.
Covell Ch., Hobbes, Realism and the Tradition of International Law, New York 2004.
Dann O., Nation und Nationalismus in Deutschland 1770-1990, München 1996.
Dante Alighieri, Monarchia, Kęty 2002.
De Caprariis V., Propaganda e pensiero politico in Francia durante le guerre di religione, Napoli 1959, t. I (1559-1572).
Delumeau J., Reformy chrześcijaństwa w XVI i XVII w., Warszawa 1986, t. I.
Dempf A., Sacrum Imperium. Geschichts- und Staatsphilosophie des Mittelalters und der poli-tischen Renaissance. Darmstadt 1954.
Donnelly J., Realism and International Relations, Cambridge 2000.
Fabbri E., Roberto Bellarmino e Thomas Hobbes. Teologie politiche a confronto, Roma 2009.
Fernandez-Santamaria J.A., Razon de Estado y politíca en el pensamiento español del Barroco (1595-1640), Madrid 1986.
Foisneau L., Hobbes et la tout-puissance de Dieu, Paris 2000.
Fried J., Der päpstliche Schutz für Leienfürsten. Die politische Geschichte des päpstlichen Schutzprivilegs für Leien (11-13. Jh). Heidelberg 1980.
Garcia-Pelayo M., El Reino de Dios. Arquetipo politico, Madrid 1959.
Gauthier D., The Logic of Leviathan. The Moral and Political Theory of Thomas Hobbes, Oxford 2000.
von Gierke O.: Johannes Althusius und die Entwicklung der naturrechtlichen Staatstheorien, Breslau 1902.
Gilson E., Dante et la philosophie. Paris 1939.
Grotius H., Annales et Histoires des Troubles du Pays-Bas [Annales et historiae de rebus Bel-gicis]. Amsterdam 1662 [1657].
Grotius H., De imperio summarum potestatum circa sacra, Paris 1647.
Haggenmacher P., Grotius et la doctrine de la guerre juste, Paris 1983.
Harvey E., Martin Bucer in England, Marburg 1906.
Heckel M., Deutschland im konfessionellen Zeitalter, Göttingen 1983.
Herla A., Hobbes ou le déclin du Royaume de Ténèbres. Politique et théologie dans le Lévia-than, Paris 2003.
Hobbes T., Behemoth [1668], w: idem: Tracts, London 1682.
Hobbes T., Lewiatan, czyli materia, forma i władza państwa kościelnego i świeckiego. Warsza-wa 1954 [1651].
Hobbes T., O człowieku [1658], w: idem, Elementy filozofii, Warszawa 1952, t. II.
Hobbes T., O obywatelu [1642], w: idem, Elementy filozofii, Warszawa 1952, t. II.
Hüglin T.O., Sozietaler Föderalismus. Die politische Theorie des Johannes Althusius, Berlin 1990.
Imbart de la Tour P., Les Origines de la Réforme, Paris 1905, t. IV.
Janine R., Ao leiter sem medio: Hobbes contra o seu tempo, Belo Horizonte 2004.
Kant I., O wiecznym pokoju. Zarys filozoficzny, Wrocław 1992.
Koch G., Auf dem Wege zum Sacrum Imperium. Studien zur ideologischen Herrschaftsbegrün-dung der deutschen Zentralgewalt im 11. und 12. Jahrhundert, Berlin 1972.
Koselleck R., Kritik und Krise. Eine Studie zur Pathogenese der bürgerlichen Welt, Freiburg--München 1973.
Lake D.A., Hierarchy in International Relations, New York 2009.
Locke J., Dwa traktaty o rządzie, Warszawa 1992.
Luchaire A., Innocent III. Les Royautés vassales du Saint-Siège, Paris 1908.
Luter M., Selected Polical Writings. Eugen 2003.
Martinich A.P., The Two Gods of ‘Leviathan’. Thomas Hobbes on Religion and Politics, Cam-bridge 1992.
de Mattei R., Il problema della ‘ragion di stato’ nell’età della Controriforma, Milano 1979.
Meinecke F., Die Idee der Staatsräson in der neueren Geschichte, München-Berlin 1924.
Menéndez Pidal R., Idea Imperial de Carlos V, Madrid 1971.
Mesnard P., L’Essor de la Philosophie Politique au XVI siècle, Paris 1952.
Metzger H.-D., Thomas Hobbes und die Englische Revolution, 1640-1660, Stuttgart 1991.
Milton A., Catholic and Reformed. The Roman and Protestant Churches in English Protestant Thought, 1600-1640. Cambridge 2002.
Mirbt C., Die Publizistik im Zeitalter Gregors VII, Leipzig 1894.
Nadeau Ch., Saada J., Guerre juste, guerre injuste. Histoire, théories et critiques, Paris 2009.
Oberman H.A., Werden und Wertung der Reformation: vom Wegestreit zum Glaubenskampf, Tübingen 1989.
Ogonowski Z., Locke, Warszawa 1972.
Peña Echeverría J., Estudio preliminar, w: idem (red.), La razón de Estado en España. Siglos XVI-XVII (Antología de textos), Madrid 1988.
71
Polin R., Politique et philosophie chez Thomas Hobbes, Paris 1953.
Popiuk-Rysińska I., Suwerenność w rozwoju stosunków międzynarodowych, Warszawa 1993.
Prieto Prieto A., Inocencio III y el Sacro-Romano Imperio. Leon 1982.
Regout R.H.W., La doctrine de la guerre juste d’après les théologiens et canonistes catholiqu-es, Aalen 1974.
Reinhard W., Was ist katholische Konfessionalisierung, w: idem, H. Schilling, Die katholische Konfessionalisierung, Münster 1995.
Rémond R., Religion et société en Europe. Essai sur la sécularisation des sociétés européennes aux XIXe et XXe siècle (1789-1998), Paris 1998.
M. Rhonheimer, La filosofia politica di Thomas Hobbes. Coerenza e contraddizioni di un pa-radigma, Roma 1997.
Santangelo I.A., Ragion di Stato e teorie di governo, Roma 2010.
Shelton G., Morality and Sovereignty in the Philosophy of Hobbes, New York 1992.
Schmidt H.R., Konfessionalisierung im 16. Jahrhundert, Münch 1992.
Schmitt C., Die Diktatur. Von den Anfängen des modernen Souveränitätsgedankens bis zum proletarischen Klassenkampf, Berlin 2006.
Schmitt C., Lewiatan w teorii państwa Thomasa Hobbesa, Warszawa 2008.
Schmitt C., Der Nomos der Erde im Völkerrecht des Jus Publicum Europeum, Berlin 1997.
Schmitt C., Positionen und Begriffe im Kampf mit Weimar-Genf-Versailles 1923-1939, Berlin 1994.
Schmitt C. –d’Ors Alvaro, Briefwechsel, Berlin 2004.
Schneider T., Thomas Hobbes’ ‘Leviathan’. Zur Logik des politischen Körpers, Hannover 2003.
Schnur R., Die französischen Juristen im konfessionellen Bürgerkrieg des 16. Jahrhunderts.
Ein Beitrag zur Entstehungsgeschichte des modernen Staates, Berlin 1962.
Schulze H., Staat und Nation in der europäischen Geschichte, München 1999.
Sommerville J.P., Thomas Hobbes. Political Ideas in Historical Context, London 1992.
Strauss L., The Political Philosophy of Hobbes: Its Basis and its Genesis, Chicago 1952.
Strauss L., Prawo naturalne w świetle historii, Warszawa 1969.
Szlachta B., Monarchia prawa. Szkice z historii angielskiej myśli politycznej do końca epoki Plantagenetów, Kraków 2001.
Tönnies F., Hobbes. Leben und Werk, Stuttgart 1898.
Tokarczyk R., Hobbes, Warszawa 1987.
Vanderpol A., La doctrine scholastique de droit de guerre, Paris 1925.
Vialatoux J., La Cité totalitaire de Hobbes. Théorie naturaliste de la civilisation. Essai sur la signification de l’existence historique du totalitarisme, Lyon 1952.
Villacañas J.L., Qué impero? Un ensayo polémico sobre Carlos V, Madrid 2008.
Viotti P.R., M.V. Kauppi, International Relations Theory. Realism, Pluralism, Globalism, New York 1993.
Voegelin E., Collected Works, Columbia 1998, t. XXII, Renaissance and Reformation.
Voegelin E., Die Politischen Religionen, München 2007.
Weber D., Hobbes et le désir des fous. Paris 2007.
Waltz K.N., Struktura teorii stosunków międzynarodowych, Warszawa 2010.
Walzer M., The Revolution of the Saints. A Study in the Origins of Radical Politics, New York 1973.
Warrender H., The Political Philosophy of Hobbes: his Theory of Obligation, Oxford 1957.
Waterworth W., Origin and Developments of Anglicanism, London 1854.
Artykuły
Arbeláez Herrera A.M., La noción de seguridad en Thomas Hobbes, “Revista Facultad de De-recho y Ciencias Políticas”, 2009, t. 39, nr 110.
Bayle P., Hobbisme, w: Encyclopédie ou Dictionnaire raisoné des sciences, des arts et des métiers, Neufchastel 1751-1766, t. VIII (PDF na stronie classiques.uqac.ca).
Boel Ch., Grotius et le ‘ius circa sacra’, “XVIIe Siècle”, 2008, nr 241.
Boucher D., Inter-Community and International Relations in the Political Philosophy of Hob-bes, “Polity”, 1990, t. 23, nr 2.
Braicovich R.S., La Revolución puritana de las escrituras, “Procesos Historicas”, 2006, nr 9.
Bull H., Hobbes and the International Anarchy, “Social Research”, 1981, t. 48, nr 4.
Calleja Rovira R., Jean Bodin a la sombra de Thomas Hobbes. En los orígenes de la teoría de la soberanía, „Revista de Estudios Políticos“, 2014, nr 166.
Carillo Castillo L., Thomas Hobbes y el concepto de Estado constitucional de derecho, “Revi-sta de Estudios Politicos”, 2002, nr 117.
Domínguez González D.J., Hobbes y el problema de la soberanía. Algunas notes referentes a la pre-comprensión teórica del poder en la filozofía política moderna, “Endoxa”, 2009, nr 23.
Emidio Branco D.A., O Estado Cristão em Thomas Hobbes, “Kalagatos”, 2015, t. 12, nr 23.
Fernández Ramos J.C., Hobbes, Gracián, y la Razón de Estado, “Intersticios”, 2012, nr 6 (2).
Forsyth M., Thomas Hobbes and the external relations of States, “International Studies”, 1979, nr 5.
Garcia Leal J., La Teoria del contracto social: Spinoza frente a Hobbes, „Revista de Estudios Políticos”, 1982, nr 28.
Heller M.A., The Use and Abuse of Hobbes. The State of Nature in International Relations,
“Polity”, 1980, t. 13, nr 1.
James D., Hobbes’s Argument for the ‘naturalness’ and ‘necessity’ of Colonisation, “History of Political Thought”, 2017, t. 38, nr 3.
Johnston D., Hobbes’s Mortalism, „History of Political Thought”, 1989, t. X, nr 4.
Koenigsberger H.G., The Organization of Revolutionary Parties in France and Netherlands during the Sixteenth Century, “The Journal of Modern History”, 1955, nr 27.
Kusch R., Friede als Ausgangspunkt des Staatstheorie des Marsilius von Padua. Zur Aristote-lesrezeption in Mittelalter, „Das Altertum“, 1955, nr 1.
Labrousse R., Hobbes et l’apologie de la monarchie, „Revue Française de Science Politique“, 1953, nr 3.
Madeja A., Tomasza Hobbesa koncepcja suwerenności (Z diabłem sprawa czy rząd obywatel-ski), „Czasopismo Prawno-Historyczne”, 2010, t. LXII, z. 1.
Martinich A.P., Interpreting the Religion of Thomas Hobbes: An Exchange: Hobbes’s Erastia-nism and Interpretation, “Journal of the History of Ideas”, 2008, t. 70, nr 1.
Milanese A., Nécessité et imputation chez Hobbes: se démarquer d’Aristote et se démarquer de la scholastique, „Philosophiques”, 2014, t. 41, nr 1.
Mosse G.L., The infuence of Jean Bodin’s ‘Republique’ on English Political Thought, “Medie-valia et Humanistica”, 1948, nr 5.
73
Osés Gorráiz J.M., Hobbes. La República cristiana, „Revista de Estudios Politicos”, 1991, nr 72.
Parkin J., Baiting the Bear: the Anglican attack on Hobbes, “History of Political Thought”, 2013, t. 34, nr 3.
Pasqualucci P., Thomas Hobbes e Santi Romano. Overro la teoria hobbesiana dei corpi sub-ordinati, „Quaderno Fiorentini per la Storia del Pensiero Giuridico Moderno”, 1986, nr 15.
Polin R., Sur la signification de la paix d’après la philosophie de Hobbes, “Revue Française de Science Politique”, 1954, nr 2.
Salmon J.H.M., L’heritage de Bodin: la réception de ses idées politiques en Angleterre et en Allemagne au XVIIe siècle, w: Y. Zarka (red.), Jean Bodin. Nature, histoire, droit, poli-tique, Paris 1996.
Simiele J., Lutero y la politica, „Enfoques”, 2010, nr 1.
Springborg P., Thomas Hobbes and Cardinal Bellarmine: Leviathan and ‘the Ghost of the Ro-man Empire’, “History of Political Thought”, 1995, t. 16, nr 4.
Stolleis M., Säkularisation und Staatsräson in Deutschland um 1600, w: G. Dilcher, I. Staff (red.), Christentum und modernes Recht. Beitrage zum Problem der Säkularisation, Frankfurt am Main 1984.
Torres del Moral A., La teoría política de Hobbes: un temprano intento de síntesis metódica,
“Boletín de la Facultad de Derecho”, 1992, nr 1.
Wiegand Cruz A., Hobbes: El absolutismo como consecuencia del pessimismo antropólogico,
“Revista Chilena de Derecho y Ciencia Política”, 2015, t. 6, nr 1.
Wielomski A., Suwerenność państwa w stosunkach międzynarodowych w doktrynie Roberta Bellarmina, „Societas et Ius”, 2017, nr 6.
Williams M.C., Hobbes and International Relations: a Reconsideration, “International Orga-nisation”, 1996, t. 50, nr 2.
Zeeden E.W., Grundlagen und Wege der Konfessionsbildung in Deutschland im Zeitalter der Glaubenskämpfe, „Historische Zeitschrift“, 1958, nr 185.
Prace pod redakcją
Umowa społeczna i jej krytycy w myśli politycznej i prawnej, red. Z. Rau, M. Chmieliński Warszawa 2010.
Thomas Hobbes and Political Theory, red. M. Dietz Lawrence 1990.
Politique, droit et théologie chez Bodin, Grotius et Hobbes, red. J. Foisneau Paris 1997.
WOJCIECH ARNDT