Wstęp
Z dydaktycznego punktu widzenia przy wprowadzaniu teorii naukowych w procesie kształcenia chemicznego należy uwzględniać ich historyczny aspekt. Podyktowane to jest ewolucyjnym charakterem rozwoju teorii naukowych. Aktualne poznanie rzeczywistości nie jest zupełnie obiektywne i ostateczne, zależy bowiem od stanu wiedzy w danej chwili [Bergandy 1997, 2002].
Harabaszewski uważał, że historia chemii stanowi dla nauczycieli źródło informacji o rozwoju metodologii naukowej w chemii, natomiast dla ucznia punkt odniesienia w przyswajaniu kolejnych wiadomości z chemii. Według Ruziewicza „historia nauki ukazuje genetyczne powinowactwo różnych nauk, wzajemne uwarunkowania ich rozwoju, sprzężenie zwrotne pomiędzy rozwojem nauk przyrodniczych i techniki, a to wszystko przyczynia się niewątpliwie do wytworzenia obrazu ciągłości rozwoju nauk oraz ich zintegrowania przedmiotowego i metodycznego. Niezależnie od tego, śledzenie rozwoju rozmaitych pojęć i metod, prostowanie pomyłek, coraz ogólniejszego i ściślejszego formułowania teorii ma duże znaczenie dla wyrobienia właściwego stylu pracy naukowej, a niekiedy może stać się inspirującym źródłem nowych koncepcji” [Ruziewicz, 1998]. Hellberg [2006] analizuje historyczny aspekt w nauczaniu chemii. Historyczny aspekt dotyczy miejsca i funkcji historii chemii jako nauki w procesie nauczania podstaw chemii jako przedmiotu szkolnego. Autor pracy zaleca różne sposoby akcentowania zagadnień historycznych na poszczególnych szczeblach edukacyjnych.
Trudno wyobrazić sobie nauczanie chemii bez fundamentalnych teorii naukowych dla tej nauki. Jednak zanim uczniowie zostaną zaznajomieni z konkretną teorią naukową nauczyciel powinien im wyjaśnić rolę teorii w naukach przyrodniczych. Teoria ma na celu wyjaśnienie zjawisk przyrody zarejestrowanych wcześniej w formie zbioru faktów eksperymentalnych. Teorie formułuje się w postaci postulatów (nieudowodnionych twierdzeń). Jednak teoria stanowi tylko uproszczony i przybliżony obraz rzeczywistości, który wyjaśnia fakty eksperymentalne. W miarę odkrywania nowych faktów teorie wymagają modyfikacji [Galska-Krajewska & Pazdro, 1990].
Cel pracy
Celem niniejszej pracy była analiza wyników pilotażowych badań uczniów częstochowskich szkół ponadgimnazjalnych dotyczących znajomości zagadnień z zakresu historii chemii.
Badaniami objęto 133 uczniów klas drugich. Jako technikę zastosowano ankietę, a narzędziem badań był kwestionariusz ankiety, który zawierał 5 pytań.
Wyniki badań i ich analiza
Pierwsze pytanie ankietowe polegało na skojarzeniu nazwiska z osiągnięciami w dziedzinie chemii. Wśród możliwych odpowiedzi znalazły się m.in. teoria atomistyczna i teoria dysocjacji elektrolitycznej (jonowej). Próby wyjaśniania budowy atomu na przestrzeni dziejów są najlepszym przykładem ewolucyjnego charakteru teorii naukowych. Teorię atomistyczną opublikowaną w 1808 roku przez Daltona uznaje się za pierwszą wielką teorię chemiczną sformułowaną zgodnie z zasadami nauk przyrodniczych [Wacławek, 1996]. Hipoteza Daltona opierała się na trzech podstawowych prawach: zasadzie zachowania masy (Lavoisier), prawie stałości składu (Proust) i prawie stosunków wielokrotnych (Dalton), które są uogólnieniem danych eksperymentalnych.
Rozważania naukowe Daltona wywarły istotny wpływ na rozwój pojęć chemicznych, co opisuje Mierzecki [1985]. Arrhenius opracował teorię dysocjacji elektrolitycznej, zgodnie z którą elektrolity w roztworach rozpadają się na jony, przy czym rozpad ten zależy od rodzaju elektrolitu i jego stężenia. W 1887 roku interpretacja wyników badań elektrolitów została ogłoszona w czasopiśmie Zeitschrift fur physikalische Chemie [za: Mierzecki, 1985].
Odpowiadając na pytanie 1 zadaniem uczniów było przyporządkowanie osiągnięć w dziedzinie chemii do danego nazwiska (w jednym przypadku 2 nazwiska). Poniżej przedstawiono pełną wersję tego pytania. Pyt. 1. Z czym kojarzą się Tobie nazwiska podanych niżej chemików i osób, które wniosły wkład w rozwój chemii (w miejsca wykropkowane wpisać odpowiednią literę).
Wyniki znajomości dokonań naukowych w dziedzinie chemii (w procentach):
M. Skłodowska-Curie 86
Jak widać z przytoczonych wyżej wyników badań najwięcej poprawnych odpowiedzi dotyczyło osiągnięć naukowych Marii Skłodowskiej-Curie (86%), co oczywiście nie powinno być zaskoczeniem. W następnej kolejności znalazły się nazwiska Mendelejewa (75%), Wróblewskiego i Olszewskiego oraz Nobla (po 71%). Dokonania Łukasiewicza znała nieco ponad połowa ankietowanych (51%). Dziwi niska znajomość osiągnięć Mościckiego i Śniadeckiego, co powinno skłonić nauczycieli chemii do zwracania uwagi na dokonania wybitnych polskich chemików.
Natomiast jeśli chodzi o teorie naukowe to teorię atomistyczną i teorię dysocjacji jonowej znało po 18% ankietowanych uczniów.
W kolejnym pytaniu należało wymienić innych znanych ankietowanym chemików, których nie było w pytaniu 1.
Pyt. 2. Wymień innych znanych Ci chemików.
Badani uczniowie podali następujące nazwiska (wyniki w procentach): P. Curie (19), A.
Fleming (8), W.F. Ostwald (7), M. Faraday (6), H. Hess (6), F. Hund (5), L. Pasteur (4), J.L.
Gay-Lussac (4), M. Łomonosow (4), D. Goldberg (3), H.L. Le Chatelier (3), E. Schrodinger (2), A. Avogadro (1), J.N. Bronsted (0,5) i W.H. Nernst (0,5). W odpowiedzi na to pytanie uczniowie wymienili nie tylko chemików, ale również przedstawicieli innych nauk.
Celem następnych trzech pytań było wysondowanie w jakim stopniu uczniowie są zainteresowani aspektami historycznymi w chemii.
Pyt. 3. Czy zwracasz uwagę na historię chemii w podręcznikach szkolnych? (Wyniki podano w procentach)
a) tak 9
b) trudno powiedzieć, ponieważ... 6 c) raczej nie 51 d) nie, pomijam te zagadnienia 27 e) inne... 4.
Niestety niewielki procent badanych uczniów zwraca uwagę na historyczne aspekty chemii w podręcznikach. Jako powód małego zainteresowania historią chemii uczniowie podawali: „nie jest wymagana na maturze i przez nauczyciela”, „bardziej zwracam uwagę na wzory i obliczenia”,
„jest jej niewiele i nieatrakcyjna”.
Pyt. 4. Co utkwiło Ci szczególnie w pamięci z historii chemii w podręcznikach?
a) życiorys 4
Odpowiadając na to pytanie najwięcej uczniów wskazało na fotografię, natomiast ciekawostki i życiorysy nie wzbudziły większego ich zainteresowania.
Pyt. 5. Czy nawiązywanie do historii chemii na lekcjach jest potrzebne?
a) tak, ponieważ... 17 gdyż „wpływa na uatrakcyjnienie lekcji”, „ułatwia przyswajanie materiału”, „uświadamia kształtowanie się chemii na przestrzeni lat”. Natomiast uczniowie, którzy nie dostrzegali potrzeby wprowadzania elementów historii w nauczaniu chemii motywowali to następująco: „nie ma jej na maturze”, „nie interesuje mnie to”, „ważniejszy jest aspekt praktyczny chemii”, „nie wszystkie osiągnięcia są warte zapamiętania” [Błaszak, 2007].
Wyniki uzyskane w przeprowadzonych badaniach wskazują, że większość nauczycieli nie zwraca uwagi na historyczne aspekty w kształceniu chemicznym, co niewątpliwie związane jest z niewielką liczbą godzin przeznaczonych na lekcje chemii.
Na zakończenie warto przytoczyć słowa Brocka: „historia chemii nie tylko informuje o naszym wielkim chemicznym dziedzictwie, lecz ukazuje perspektywy rozwoju chemii w przyszłości” [Brock, 1999].
Literatura:
Bergandy W. (1997): Od alchemii do chemii kwantowej, Wyd. Naukowe UAD, Poznań.
Bergandy W. (2002): Zarys historii dydaktyki chemii, [w:] Dydaktyka chemii (red. Burewicz A. i Gulińska H.), Wyd. Naukowe UAM, Poznań
Błaszak D. (2007): Badania znajomości historii chemii przez uczniów szkół ponadgimnazjalnych (praca magisterska), AJD, Częstochowa
Brock W.H. (1999): Historia chemii, Prószynski i S-ka, Warszawa
Galska-Krajewska A., Pazdro K.M. (1990): Dydaktyka chemii, PWN, Warszawa
Hellberg J. (2006): Aspekt historyczny w nauczaniu chemii w szkole ogólnokształcącej [w:] Badania w dydaktyce przedmiotów przyrodniczych (red. Paśko J.R. & Nodzyńska M.), Wyd. AP, Kraków
Mierzecki R. (1985): Historyczny rozwój pojęć chemicznych, PWN, Warszawa
Ruziewicz Z. (1998): Ludzie i dzieła: studia nad historią chemii na ziemiach polskich, Wyd. TINTA, Wrocław Wacławek W. (1996): Chemia – Dydaktyka – Ekologia, nr 1-2, s. 65