Teorie socjologiczne ujmujące kwestię starości

Na problem wycofania się ludzi w wielku starszym z dotychczasowych ról społecznych i innych form uczestnictwa społecznego można spojrzeć z perspektywy wielu teorii socjologicznych.²³⁹

Teoria aktywności.

239 B. Synak,, Hasło: Ludzie starzy, w: Encyklopedia socjologii, tom 2, Komitet Socjologii PAN, Warszawa 1999 oraz M. Niezabitowski, Ludzie starsi w perspektywie socjologicznej. Problemy uczestnictwa społecznego., Katowice 2007.

Łukasz Pomiankiewicz

Starość w obliczu ponowoczesności, czyli dlaczego odeszliśmy od kultury postfiguratywnej?

111 Teoria ta mieści się w ramach orientacji funkcjonalno – strukturalnej i kładzie nacisk na realizację potrzeb i adaptację do życia w starości. Ważne jest tu rozpatrywanie możliwości kontynuowania dotychczasowych ról społecznych lub podejmowanie nowych. Wykluczenie osób starszych w ramach tej teorii odbywa się w różnym tempie w zależności od stereotypó panujących w danym otoczeniu społecznym na temat ról osób starszych i wieku przejścia na emeryturę. Jest wymuszone działaniem pewnych mechanizmów społeczno – kulturowych, które panują w środowisku, w którym żyje jednostka.

Teoria wyłączania, „nieangażowania się”.

Teoria ta przedstawia proces wycofania się jako podwójnie uwarunkowany – z jednej strony wolą i akceptacją jednostek, a z drugiej praktykami i wymaganiami systemu społecznego, w którym człowiek żyje. Teoria ta w odróżnieniu od teorii aktywności kladzie nacisk na dobrowolność wycofania się jednostki, nie jest ona do tego zmuszona. Teoria ta mówi o „wyemigrowaniu” we własny świat wewnętrzny i o dobrowolnym, psychologicznym zrezygnowaniu z wykonywanych dotychczas ról społecznych. Twórcy tej teorii – Cumming i Henry podkreślają, że zjawisko to występuje zawsze w różnym stopniu i tempie w różnych społeczeństwach. Mimo to, uważają oni, że jest to proces uniwersalny.

Interkcjonistyczna teoria naznaczania.

Dla twórców tej teorii przyczyną wycofania się ludzi starszych z życia społecznego jest wywieranie na nich wpływu (przymusu) wbrew ich woli pełnienia ról społecznych i dalszego uczestnictwa w życiu społecznym. W teorii tej ludzie starsi nie chcą wycofać się dobrowolnie, lecz dalej chcą pełnić swoje funkcje. Społeczeństwo jednak wywiera na nich presję poprzez różne formy marginalizacji. Konsekwencją tego jest samonaznaczanie się jednostek jako Innych oraz bezużytecznych społecznie jednostek.

Teoria subkultury starości (Arnold M. Rose).

Konsekwencją teorii naznaczania może być powstawanie postaw, które opisane zostały w teorii subkultury starości. Subkultury starości powstają, gdy jednostki „wyrzucone”

wbrew swojej woli poza obręb życia społecznego intensywnie angażują się w różnego rodzaju zadania. Celem jest nie tylko kontestacja wzorów kulturowych, które kazały im wycofać się ze społeczeństwa, ale także aktywny udział w społeczeństwie i realizowanie wzorów uznanych za ważne . Twórca tej teorii – socjolog amerykański Arnold Marshall Rose podkreślają, że subkultury starosci mogą powstać wszędzie tam, gdzie czynniki społeczne i psychospołeczne sprzyjają częstym interakcjom między rówieśnikami. Jego zdaniem, aby

Łukasz Pomiankiewicz

Starość w obliczu ponowoczesności, czyli dlaczego odeszliśmy od kultury postfiguratywnej?

112 zaistniała subkultura starości kategoria ludzi starych musi zostać wykluczona z interakcji z innymi kategoriami. Po drugie ludzi starszych musi cechować poczucie więzi i wspólnoty opartej na długotrwałej przyjaźni, podobny status społeczny, zainteresowania, problemy i troski.

Według Rose’a istnieją procesy społeczne, których obecność sprzyja powstaniu subkultury ludzi starszych. Są to między innymi:

 Stale wzrastająca liczba ludzi w wieku poprodukcyjnym

 Postęp w medycynie profilaktycznej

 Wspólna walka osób starszych o udogodnienia w dziedzinie świadczeń zdrowotnych

 Tendencje do separacji oraz izolacji osób starszych i tworzenia własnego świata społecznego

 Brak pracy dla osób starszych, co sprzyja społecznemu wykluczeniu

 Spontaniczne formy aktywności, możliwe dzięki posiadaniu środków finansowych, wiedzy i wolnego czasu

 Zaplecze instytucjonalne umożliwiające ludziom starszym organizowanie się dla wspólnego celu

Mając świadomość tych faktów społecznych część osób starszych nie godzi się z negatywnym wizerunkiem starości i próbuje podtrzymać swoją aktywność zawodową lub inne wartościowe formy działalności. Rose uważa jednak, że gdy człowieka dotknie biologiczne starzenia się lub choroba przewlekła to wycofanie się z życia społecznego jest stanem już nieuniknionym.

Badania jakościowe Arlie Russell Hochschild.

Badania przeprowadzone przez Arlie R. Hochschild były empirycznym potwierdzeniem i rozbudowaniem teorii Rose’a. Badania te doprowadziły do kilku wniosków:

 Dokonano opisu rzeczywistości społecznej jaką jest subkultura starości.

 Uszczegółowiły i wzbogaciły teorię Rose’a

 Pokazały jak rzeczywistość subkultury jest tworzona przez ludzi starszych

 Odsłoniły mechanizmy tworzenia się zjawisk, procesów, instytucji, które powodują, ze zbiór ludzi starszych zmienia się w grupę o poczuciu własnej odrębności pokoleniowej

 Pokazały tworzenie się norm grupowych w tych subkulturach

Łukasz Pomiankiewicz

Starość w obliczu ponowoczesności, czyli dlaczego odeszliśmy od kultury postfiguratywnej?

113

 Tworzenie się formalnej i nieformalnej hierarchii społecznej w tych grupach a także odmiennych postaw i zagadnień poruszanych przez seniorów.

Teoria wymiany, kontynuacji i „biegu życia”.

Wszystkie powyższe teorie zwracają uwagę na problem przemijania. Akcentują naturalny proces wymiany pokoleniowej, ciągłości i kontynuacji życia społecznego.

Społeczeństwo musi trwać i rozwijać się dalej, „życie biegnie” dalej i trzeba się z tym pogodzić oraz „zejść ze sceny” teatru życia społecznego. Konsekwencją tych teorii jest utrwalenie w świadomości konieczności zmiany pokoleniowej. Może to prowadzić do wewnętrznej rezygnacji jednostki z uczestnictwa w życiu społecznym (teoria

„nieangażowania się”) lub do zewnętrznych nacisków zmuszających jednostki do rezygnacji (teoria labellingu).

Teoria deficytu intelektualnego. Teoria kompetencyjna.

Ta teoria z kolei akcentuje kwestie rozwoju i postępu społecznego. Każde pokolenie żyje w innych warunkach, co powoduje, że w okresie życia nabywają one inne umiejętności i kompetencje. Według teoretyków tego stanowiska osoby w wieku starszym nie posiadają już takich kompetencji i zdolności intelektualnych, które pozwoliłyby im na „bycie na bieżąco” w kwestiach technologicznych i społecznych w świecie, który jest już inny niż w ich młodości, podczas ich procesu socjalizacji.

Teoria dystansu międzypokoleniowego Margaret Mead.

Głównym założeniem teorii Margaret Mead jest dystans występujący miedzy generacjami. Główny dystans istnieje między pokoleniem starszym, czyli „odchodzącym” ze sceny życia społecznego a młodym, czyli aktywnie uczestniczącym i działającym pokoleniem w społeczeństwie. Autorka w swoich rozważaniach wprowadza dwa pojęcia – kultury postfiguratywnej i prefiguratywnej (kofiguratywnej). Zgodnie z obrazem kultury postfiguratywnej to starsza generacja jest projektantem systemu społeczno – kulturowego, norm, wartości, sankcji w danym społeczeństwie. Główną cechą tej kultury jest to, iż starsza generacja chce, aby świat pokolenie młodych był taki sam, w jakim oni żyli lub żyją w danej chwili. Ludzie starzy są przez to niechętni żadnym zmianom,są jedynie skłoni na wprowadzanie niewielkich zmian, które nie mają wpływu na zmianę całości struktury przez nich preferowanej. Struktury te są ściśle kontrolowane przez starszych, gdyż autorytet tej grupy jest niepodważalny w środowisku młodych.

Łukasz Pomiankiewicz

Starość w obliczu ponowoczesności, czyli dlaczego odeszliśmy od kultury postfiguratywnej?

114 Przeciwienstwem do kultury postfiguratywnej jest kultura prefiguratywna (lub/i ko figuratywna). Podstawowym pojęciem jest tu kofiguracja, czyli technika socjalizacyjna polegająca na tym, że młodsze pokolenia uczą się wiedzy o tym jak żyć, wzorując się na zachowaniach i praktykach swoich rówieśników. Samo występowanie wzorowania się na rówieśnikach nie tworzy jeszcze kultury kofiguratywnej. Powstaje ona dopiero wtedy, gdy starsze pokolenie zaakceptuje sytuację, w której młodsze pokolenie będzie wzorowało się na rówieśnikach i stworzy ku temu aprobowane praktyki społeczne oraz instytucje (zinstytucjonalizowana kofiguracja). Dopóki proces ten nie nastapi można według autorki mówić jedynie o epizodach kofiguracyjnych.

Ta sytuacja zdaniem Margaret Mead prowadzi do negatywnych zjawisk. Rosnący dystans między pokoleniami powoduje dysfunkcje społeczne i wychowawcze młodego pokolenia. Jednosześnie prowadzi do deprecjacji, obniżenia znaczenia roli osób starszych w społeczeństwie, a także do aleinacji i wykluczenia ludzi starszych jako zbędne ogniwo w kreowaniu norm społeczno – kulturowych.

Teoria wymiany. John Martin, Peter Blau, James Dowd.

Teoria ta mówi, że ludzie starzy stopniowo tracą władzę w wymianie dóbr ze swoim otoczeniem z powodu zmniejszenia ilości dóbr, jakie posiadają. Nie mogą przezto spełnić wymogu ekwiwalentności i wzajemności, co może prowadzić do nierówności ludzi starych.

Teoria biegu życia (kursu, linii życia, cyklu życia).

Teoria ta wiąże się z porzekonaniem, że sytuacja, samopoczucie i percepcja starości zależy od doświadczenia i zdarzeń we wcześniejszych fazach życia człowieka.

Zainteresowanie linią życia pokazuje, jakie znaczenie nadaje społeczeństwo przebiegowi czasu biograficznego w poszczególnych momentach życia jednostki.

Teoria modernizacji.

Zakłada ona, że modernizacja spowodowała obniżenie statusu ludzi starych w społeczeństwie i utratę szacunku wobec nich. Istnieją także przeciwne opinie, mówiące o korzystnych zmianach w społecznej sytuacji starszego pokolenia. Wiedeński socjolog Leopold Rosenmayr twierdzi, że we współczesnym społeczeństwie dokonuje się waloryzacja ludzi starych i wzrost społeczno – kulturowego prestiżu. Jest to według niego spowodowane wzrastającą rola ludzi starych na rynku np. turystycznym, innym patrzeniem na wiek kalendarzowy czy z indywidualizacją.

Łukasz Pomiankiewicz

Starość w obliczu ponowoczesności, czyli dlaczego odeszliśmy od kultury postfiguratywnej?

115 Teoria stratyfikacji wieku. Matilda W. Riley, Marylin Johnson, Anne Fonner.

To strukturalistyczne podejście do problem starości wprowadza pojęcie stratyfikacji wieku. Jest ona oparta na zmiennej wieku i dzieli społeczeństwo na grupy (kohorty) wiekowe.

Różnią się one między sobą alokacją dochodu, władzy, prestiżu, a także rolami społecznymi, normami, wartościami oraz tożsamością społeczną. Grupy osób urodzonych w tym samym wieku łączą wspólne wartości, cechy, a także wydarzenia historyczne. To wszystko składa się na tzw. efekt kohorty, który jako kategoria bliska jest teorii podkultury starości Rose’a.

Polityczna ekonomia starości. Carroll Estes, Alan Walker, Anne M. Guillemard.

Teoria ta sytuuje się między teorią konfliktu a marksowską ekonomią polityczną. W tym ujęciu starość widziana jest jako produkt polityki socjalnej, podziału pracy oraz różnic społeczno – ekonomicznych. Problemy osób starszych należy badać w kontekście rynku pracy, roli państwa, gospodarki światowej, podziału klasowego, rasowego, płci oraz wieku.

Wskazuje się tu również na niebezpieczne zjawisko tzw. ageizmu, czyli uprzedzenia wobec osób starszych lub dyskryminacji ze względu na wiek.