Terra Mater, Tellus

Terra Mater, czyli Matka Ziemia, była personifikacją Ziemi żywicielki. Z tego po-wodu zwracano się do niej z prośbami o urodzaj. Trzymała również pieczę nad wegetacją i prokreacją. Z tego powodu była opiekunką kobiet i zwierząt ciężar-nych (Weinstock 1934: 791–797). W przeciwieństwie do Caelum nie pojawiła się ona w rzymskim panteonie pod wpływem mitologii greckiej, chociaż później czę-sto utożsamiano ją z Gają. Była ona prastarym bóstwem italskim, które pierwotnie musiało funkcjonować jako numen, czyli pewna nadprzyrodzona siła działania. Później w wierzeniach italskich została złączona z jej męskim odpowiednikiem, Tellumo, który jednak w dobie republiki nie odgrywał już żadnego znaczenia. Oprócz Gai, często była także utożsamiana z Ceres (Grimal 1990: 341).

WARROŃSKIE ETYMOLOGIE CORPORA IMMORTALIA

Warron, przytaczając etymologię rzeczownika terra ‘ziemia’9, powołuje się tu-taj na autorytet swojego mistrza, Aeliusza Stilona, który derywował ten rzeczow-nik od czasowrzeczow-nika terere ‘ścierać’: „Terra ‘ziemia’ nazwana jest od tego, jak podaje Aeliusz, że teritur ‘ściera się’. Z tego powodu tera w księgach augurów zapisy-wana jest przez jedno r” (Varro, L.L., V 21). Ta etymologizacja bazuje tylko na luźnym podobieństwie fonetycznym obu wyrazów. Niemniej jednak najprawdo-podobniej za Warronem owe wyjaśnienie pochodzenia rzeczownika terra przyj-muje również Kasjodor: „Terra ‘ziemia’ została nazwana od terendo ‘ścierania’, po-nieważ atteratur ‘jest ścierana’ stopami podróżnych” (Cassiodorus, Expositio in psalterium, II 11). Inną niż podaną wyżej etymologię proponuje tylko Izydor: „Terra ‘ziemia’ została tak nazwana, ponieważ dotknięta naturalną suszą, torreat ‘pali’ (Isidorus, De differentiis verborum, I 552).

Warron etymologię słowa terra całkowicie przyjmuje za Aeliuszem Stilonem. Nie dokonuje on jej weryfikacji, nie poddaje pod wątpliwość, ani nie proponuje żadnego swojego rozwiązania. W dalszej części podrozdziału 21 wyjaśnia pocho-dzenie wyrazów bliskoznacznych rzeczownikowi terra analogicznie, opierając się na podobieństwie fonetycznym z czasownikiem terere. Widać zatem, że Warron musiał całkowicie zgadzać się w kwestii pochodzenia tego wyrazu ze swoim mi-strzem. Nie dokonuje tutaj również żadnej większej wzmianki na temat Terra ma-ter jako jednego z najwyższych bóstw.

***

O ile w etymologii rzeczownika terra ciężko doszukać się informacji, które mo-głyby powiedzieć nam coś więcej na temat poglądów religijnych Warrona, o tyle w etymologizacji teonimu Caelum ewidentnie widać wpływy filozofii stoickiej. Stoicy byli panteistami, wierzyli zatem, że bóg jest istotą, która przenika cały świat, wypełnia go i kształtuje (por. Reale 1999: 363–366). Doskonale naturę owego bóstwa oddaje Temistos: „Uczniowie Zenona utrzymują zgodnie, że Bóg

9 Pierwotnie w języku łacińskim ‘ziemia’ była wyrażana za pomocą rzeczownika humus, który ma indoeuropejską proweniencję. Wkrótce jednak wyraz ten został zastąpiony przez słowo terra. Jego rdzenia nie udało się odkryć w innych językach indoeuropejskich poza grupą celtycką. Można go bowiem dostrzec w osk. terúm ‘terytorium’ i teras ‘ziemia’, a także stirl. tīr ‘obszar’ i tīrim ‘suchy’ oraz bret. tir ‘ziemia’. Rzeczownik terra byłby zatem słowem derywowanym z praital. formy *tersā ‘ziemia’ i starszego rdzenia ie. *ters-h2- ‘su-chy ląd’ (Vaan 2008: 616; EM 1959: 687–688; WH 1954: 673–674). Pomimo utożsamiania Terra mater z Tellus pie. rdzeń, który znajdujemy w tych wyrazach, jest inny. Imię tej drugiej bogini pochodzi od ie. *telh2-o-, który można znaleźć w takich indoeuropejskich słowach, jak: stirl. talam ‘ziemia’, gr. τελαμών ‘rzemień’, skr. tala- ‘powierzchnia’, lit. tilés ‘trap, dół powierzchni barki’, stwniem. dil ‘ściana’ (Vaan 2008: 608).

DAWID LIPIŃSKI

przenika całą rzeczywistość i że raz jest rozumem, raz duszą, raz naturą” (S.V.F., I, fr. 158; tłum. M. Podbielski). Stoicki bóg jest zatem przenikającą wszystko my-ślą, energią, siłą sprawczą, która ożywia cały wszechświat, stąd był określany mianem Physis lub Logos. Stoicy w tym aspekcie szybko zaczęli utożsamiać go z heraklitejskim twórczym ogniem10. To on bowiem miał być ową zasadą, która przenika cały wszechświat, która go ożywia (Reale 1999: 323–325). Diogenes Laer-tios podsumowuje to krótko: „Substancją Boga jest – według Zenona – cały świat i niebo” (Diogenes Laertios, VII 148; tłum. K. Leśniak).

Stoicy byli jednak również materialistami i wszystko, co było dla nich rzeczy-wiste, realne, musiało posiadać swoje ciało (Reale 1999: 361–363). Podobnie było ze stoickim bogiem. Określili oni zatem, że „w świecie są dwa czynniki, dzięki którym tworzy się wszystko” (Seneka, Epistulae, 65, 2; tłum. W. Kornatowski). Se-neka tak wyjaśniał tę myśl:

Materia pozostaje bierna jako rzecz gotowa do przekształcenia się we wszystko, lecz spoczywająca bezwładnie, gdy nikt jej nie rusza. Przyczyna znów to jest rozum, kształtuje materię, zwraca ją, gdzie mu się podoba, i wy-twarza z niej różne rzeczy. (Seneka, Epistulae, 65, 2; tłum. W. Kornatowski)

Tę relację doskonale uzupełnia Diogenes:

Wedle stoików we wszechświecie istnieją dwie zasady: czynna i bierna. Zasada bierna jest to substancja bezjakościowa – materia, zasada czynna, to tkwiący w niej rozum – bóg. On bowiem, będąc wiecznym, z całego za-sobu materii tworzy wszystkie rzeczy. (Diogenes Laertios, VII 134; tłum. K. Leśniak)

Wyżej zarysowaną stoicką teologię panteistyczną doskonale widać u War-rona. On również wyróżnia we wszechświecie dwie zasady: bierną, czyli Terra ‘Ziemię’, i czynną, czyli Caelum ‘Niebo’. Rzymski uczony przyrównuje je kolejno do corpus ‘ciała’ i animus ‘duszy’, do humor ‘wilgoci’ i ignis ‘ognia’, który jest toż-samy z heraklitejskim twórczym ogniem. Reatyńczyk wyraźnie mówi, że Terra jest czymś mokrym i zimnym (Varro, L.L., V 59) i od niej właśnie pochodzi ciało. Natomiast Caelum zawiera w sobie ogień, który według Zenona z Kition jest „za-rodkiem istot żywych, który jest duszą i umysłem” (S.V.F., fr. 126). Połączenie tych dwóch żywiołów, ognia i wody, prowadzi do powstania życia, do połączenia

10 Ów twórczy ogień Heraklit opisywał następująco: „Tego świata, jednego i tego samego świata wszechrzeczy nie stworzył ani żaden z bogów, ani żaden z ludzi, lecz był on, jest i będzie wiecznie żyjącym ogniem, zapalającym się według miary i gasnącym” (Diels-Kranz, 22 B 30; tłum. B. Kupis).

WARROŃSKIE ETYMOLOGIE CORPORA IMMORTALIA

duszy i ciała, a więc tylko w ten sposób może zrodzić się wszelkie życie. Równo-cześnie Warron przestrzega, że poza tą jednością, połączeniem ciała i duszy, nie ma żadnego życia, jest tylko śmierć (Varro, L.L., V 60). Właśnie dlatego Caelum i Terra są najwyższymi bóstwami, są Ojcem i Matką życia.

Kiedy uświadomimy sobie zatem podstawowe założenia teologii stoickiej, ja-snym staje się umiejscowienie etymologii tych dwóch naczelnych bóstw na po-czątku całego traktatu. Caelum bowiem jako Logos przenika wszystko, nie tylko corpora immortalia, ale także mortalia, Terra jest zaś materią, z której wszystkie te corpora są zbudowane. Jasnym staje się także wywód etymologiczny wyprowa-dzający Caelum z chaosu, a także w samym wywodzie etymologicznym nt. Terra widać mocno materialistyczne podejście, chociaż Warron tutaj przymuje po pro-stu istniejące wytłumaczenie, zapewne nie znalazłszy lepszego, co tłumaczy brak większych rozważań o naturze teologicznej, które widać jednak przy innych teo-nimach bóstw żeńskich.