Współczesny samorząd terytorialny na poziomie lokalnym i regio-nalnym prowadzi politykę rozwoju, rozumianą jako zespół wzajemnie powiązanych działań podejmowanych i realizowanych w celu zapew-nienia trwałego i zrównoważonego rozwoju kraju, spójności spo-łeczno-gospodarczej, regionalnej i przestrzennej, podnoszenia kon-kurencyjności gospodarki oraz tworzenia nowych miejsc pracy w skali regionalnej lub lokalnej12. Fundamentem myślenia o samorządzie tery-torialnym w kontekście rozwoju jest założenie, że terytorium musi być jednocześnie traktowane jako aktor i jako arena działań. W związku z tym muszą się pojawić sieci koordynacji działań zbiorowych, w któ-rych uczestniczące podmioty wspólnie określają cele będące przedmio-tem realizacji. Ważne jest tutaj dysponowanie zdolnością do tworzenia wiedzy i szerokiego, prospektywnego widzenia terytorium, co oznacza, że pojawia się proces współzarządzania, w którym oprócz podmiotów władzy publicznej uczestniczy szerokie grono partnerów społeczno--gospodarczych. Istotne staje się zatem wykreowanie sieci rozwoju,
12 Ustawa z dnia 6 grudnia 2006 o zasadach prowadzenia polityki rozwoju, DzU nr 277 poz. 1658 z późn. zmianami.
które mogą mieć charakter pionowy lub horyzontalny, a wykreowa-nie takiego układu oznacza, że terytorium staje się obszarem rozwoju, gdzie istotną role odgrywa proces budowania przewagi konkurencyjnej będącej zdolnością rozpoznania, waloryzowania i pomnażania włas-nych zasobów, w taki sposób, aby można było przyciągać i pozyskiwać zasoby obce13. Konieczne jest zwrócenie uwagi na terytorialny wymiar polityki rozwoju, która powinna być oparta o zasadę zintegrowanego podejścia terytorialnego, co oznacza konieczność ujęcia w procesie programowania i wdrażania działań rozwojowych wymiaru terytorial-nego dla zachowania spójności celów i podejmowanych przedsięwzięć społeczno-gospodarczych. Niezwykle ważne staje się tutaj wykreo-wanie i zachowykreo-wanie systemu skutecznej koordynacji, która wzmacnia komplementarność procesu zarządzania, realizowanych przedsięwzięć oraz zapobiega konfliktom przestrzennym. Zintegrowane podejście może też nieść ze sobą oszczędności finansowe, a integracja elemen-tów przestrzennych daje politykom publicznym większą elastyczność wobec zachodzących zmian w krótkim horyzoncie czasowym, co w dalekiej perspektywie zapewnia większą stabilność rozwoju układu terytorialnego. Wymiar terytorialny polityki rozwoju można zdefinio-wać jako realne efekty realizacji inicjatyw rozwojowych zarówno sekto-rowych, jak i horyzontalnych z uwzględnieniem dynamicznych relacji funkcjonalno-przestrzennych. Jest to związane z tzw. terytorializacją gospodarki, terytorializacją przedsiębiorstw oraz koniecznością zmiany sposobu współdziałania władz samorządowych na rzecz rozwoju prze-kraczającego tradycyjne granice formalnych podziałów administracyj-nych14. Terytorialny aspekt polityki jest realizowany m.in. przez określe-nie obszarów funkcjonalno-przestrzennych związanych z procesami gospodarczymi, społecznymi i przyrodniczymi w celu lepszego wyko-rzystania endogenicznych czynników rozwoju, których wykorzystanie blokuje tradycyjny, zgodny z podziałami terytorialnymi sposób plano-wania lokalnego rozwoju. Tak więc wymiar terytorialny zastępuje para-dygmat konwergencji na rzecz zwrócenia w procesie programowania działań rozwojowych uwagi na te inicjatywy, które służą zapewnieniu warunków rozwoju wszystkich terytoriów oraz dają szanse na to, że ich mieszkańcy będą mogli jak najlepiej wykorzystać charakterystyczne
13 Raport o Stanie Samorządności Terytorialnej w Polsce, Kraków 2013.
14 Wymiar terytorialny w dokumentach strategicznych, Warszawa 2010.
cechy tych obszarów. W związku z tym niezbędne jest odniesienie się do pojęcia terytorium, którego istota sprowadza się do połączenia aspektu związanego z przestrzenią w wymiarze fizycznym, z jej wymia-rem poznawczym, jak również społecznym15. Terytorium powinno być zatem definiowane poprzez tzw. „terytorialność”, rozumianą jako okre-ślony stosunek do ziemi i przestrzeni16. Kluczową kwestią pozostaje jednak określenie, iż terytorium poza współzależnościami z takimi pojęciami, jak ziemia, przestrzeń, obszar czy miejsce, może być rozpa-trywane w kontekście specyfiki relacji, jakie w nim zachodzą17. W takim ujęciu terytorium pozostaje przede wszystkim źródłem zasobów, aktywnym aktorem procesów społeczno-gospodarczych, a także źród-łem zmian pozwalających dostosowywać się do zmiennej rzeczywisto-ści. Pojęcie to przestaje być zatem utożsamiane jedynie z przestrzenią fizyczną, traktowaną w tradycyjnych teoriach lokalizacji, i zaczyna być postrzegane jako forma organizacji redukującej niepewność i ryzyko, stanowiącej źródło informacji, kumulowania i transferu wiedzy i umie-jętności i jako źródło innowacyjności18. W konsekwencji istota tery-torium wyraża się w stosunkach społecznych, w relacjach między zbiorowością ludzi a obszarem przez nią zamieszkiwanym, w przyna-leżności do tego obszaru, który określają takie pojęcia, jak tożsamość, przywłaszczenie przestrzeni, zakorzenienie w określonym miejscu19. Z punktu widzenia praktyki niezwykle istotne staje się odniesienie do spójności terytorialnej, którą należy postrzegać jako stan rozwoju tery-torium, do którego się dąży, w którym procesy wymiany i przepływów w sferze gospodarczej i społecznej przebiegają sprawnie, gwarantu-jąc społecznie i gospodarczo efektywną alokację zasobów, a także jako proces polegający na takim kształtowaniu przestrzeni, aby zapewnić najlepszy rozwój unikalnego potencjału poszczególnych terytoriów dla
15 M. E. Sokołowicz, Zagadnienie bliskości w badaniach nad rozwojem terytorialnym.
Podejście instytucjonalne, [w:] A. Nowakowska (red.), Zrozumieć terytorium. Idea i praktyka, Łódź, 2013.
16 S. Elden, Land, Terrain, Territory, „Progress in Human Geography” 2010, vol. 34(6), s. 804.
17 Tamże, s. 807.
18 I. Pietrzyk, Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w państwach członkowskich, Warszawa 2001, s. 20.
19 A. Jewtuchowicz, Terytorium i jego rozwój w warunkach globalizacji, [w:] E. Molendow-ski (red.), Globalizacja i regionalizacja we współczesnym świecie. Księga jubileuszowa dedy-kowana Profesor Irenie Pietrzyk, Kraków 2012, s. 31.
osiągania celów rozwojowych, w tym spójności społeczno-gospodar-czej, poprzez zintegrowane zarządzanie rozwojem20. Spójność teryto-rialna nie może oznaczać identyczności zagospodarowania i struktur (ludzkich, gospodarczych, usługowych itp.) nie powinna także ozna-czać swoistej standaryzacji. Zarazem osiągnięcie spójności teryto-rialnej oznacza zapewnienie najlepszego rozwoju całości terytorium i poprawę życia mieszkańców. Należy jednak podkreślić, że celem osią-gania spójności terytorialnej nie powinno być jedynie niwelowanie różnic, lecz także zapewnienie mechanizmów, dzięki którym możliwy będzie rozwój konkurencyjności w oparciu o potencjał endogeniczny oraz przepływ i absorpcja innowacji. Cele osiągania spójności tery-torialnej powinny wynikać także z analizy układów funkcjonalnych, dążąc do takiego powiązania terytoriów, które pozwala na swobodne korzystanie z zasobów i przemieszczanie ludzi zgodnie z zasadami rozwoju zrównoważonego. Proces osiągania spójności terytorialnej powinien być realizowany na wszystkich poziomach: europejskim, krajowym, regionalnym i lokalnym z uwzględnieniem zasady subsy-diarności poprzez prowadzone na nich polityki publiczne. Oznacza to, iż idea spójności terytorialnej powinna być obecna we wszystkich poli-tykach wspólnotowych, krajowych i regionalnych wdrażanych w zin-tegrowany sposób. W procesie wdrażania polityki terytorialnej niezwy-kle istotne będą obszary aktywności związane z koordynacją polityk publicznych na różnych poziomach zarządzania rozwojem, poprawą wielopoziomowego zarządzania dla poprawy efektywności zaspokaja-nia potrzeb poszczególnych obszarów, szczególnie w obliczu rosnącej roli regionalnych i lokalnych aktorów, jak również sektora prywatnego i społeczeństwa obywatelskiego. Kolejna sprawa to promowanie podej-ścia funkcjonalnego z uwagi na to, iż problemy i wyzwania rozwojowe przekraczają granice administracyjne, co generuje potrzebę większej elastyczności działań. Wreszcie potrzeba poprawy wiedzy o poszcze-gólnych terytoriach w celu lepszego rozeznania zróżnicowań rozwo-jowych oraz identyfikowania trendów i uwarunkowań terytorialnych.
20 Spójność terytorialna wyzwaniem polityki rozwoju Unii Europejskiej, Warszawa 2009.