Konstancjusz II (340-351)
HORYZONT SOSDALA
Faza 3
HORYZONT SAMBIJSKI
Faza 3
Faza 2
Faza 1
Faza 2
Ryc. 13. Diagram korelacji horyzontów Sosdala i sambijskiego. Rys. L. Kobylińska, J. Żabko-Poto-powicz
Fig. 13. A correlation diagram o f Sosdala and Sam land horizons. By L. Kobylińska, J. Żabko-Poto-powicz
Początek skandynaw skiego horyzontu Sosdala określają fibule blaszane typu 2 (bez w yobrażeń głów ek zw ierzęcych w profilu) oraz zaw ieszki szpulow ate i za
w ieszki w kształcie tarczy. Te dw ie ostatnie kategorie w ystępują także w następnej fazie 2 om aw ianego horyzontu, kiedy to p o jaw iają się zapinki blaszane z główkam i zw ierzęcym i w profilu (typ 3) i zaw ieszki pelta-kształtne. F aza 3 horyzontu Sosdala
W P O S Z U K IW A N IU W SP Ó L N E G O C Z A SU
2 1 3
je st reprezentow ana przez najpóźniejsze fibule blaszane z przedstaw ieniem głów ek zw ierzęcych w profilu.
Pow yższą chronologię w zględną pow iązać m ożna z datam i absolutnym i opiera
jąc się na skandynaw skich zespołach z m onetam i. E lem enty typow e dla fazy 1 hory
zontu Sosdala w spółw ystępow ały w grobie z Torstorp V esterby z silik w ą K onstan- cjusza II (340-351). Zabytki z fazy 2 m ogą być datow ane na koniec IV w. - począ
tek wieku V zgodnie z chronologią najpóźniejszej m onety ze skarbu z H0stentorp, N iestety, bałtyjskim okazom horyzontu sam bijskiego nie tow arzyszą m onety, o ich datow aniu absolutnym m ożna w ięc w nioskow ać jed y n ie pośrednio, na podstaw ie zespołów z ceram iką typu M urga oraz skarbu z F rom borka95. C hronologia b ez
w zględna tych pierw szych została om ów iona pow yżej. Skarb rzem ieślnika z From borka nie zaw ierał w praw dzie żadnych elem entów horyzontu sam bijskiego, ale znaleziono tam zapinki kuszow ate z d łu g ą w ąsk ą n ó ż k ą typów S chonw arling/
/Skow arcz i D ollkeim /K ovrovo96, które często tow arzyszą interesującym nas o ka
zom zdobionym stem pelkam i z fazy 2 horyzontu sam bijskiego. Skarb z F rom borka datow any je st solidem T eodozjusza II, w ybitym w 430 r.97, co pozw ala synchroni
zować tę fazę z fazą 2 skandynaw skiego horyzontu Sosdala.
Z synchronizow anie faz w zględnych obu horyzontów dało m ożliw ość zbudow a
nia skorelow anej sekw encji okazów bałtyjskich i skandynaw skich, a tym sam ym zaproponow ania porów nyw alnego system u chronologii w zględnej dla tych obsza
rów (ryc. 14). W ydzieliłam sześć faz: faza 0 poprzedza pojaw ienie się horyzontów sam bijskiego i Sosdala, fazy 1-3 o d pow iadają om aw ianym horyzontom , fazy 4 i 5 są ich sukcesoram i.
Dla fazy 0 na ziem iach bałtyjskich charakterystyczne są kuszow ate zapinki z tra- pezow ato rozszerzoną nóżk ą oraz najw cześniejsze fibule typów S chonw arling/
/Skow arcz i D ollkeim /K ovrovo. S kandynaw ską fazę 0 reprezentują najstarsze za
pinki blaszane i egzem plarze typów G udum holm i N ydam . Faza 1 zapoczątkow uje horyzont Sosdala i horyzont sam bijski. N a ziem iach bałtyjskich pojaw iają się k la
syczne zapinki z gw iaździstą nóżk ą oraz garnitury pasa złożone ze sprzączek z m e
topą u nasady kolca i języczkow atym i lub dziobow atym i okuciam i końca pasa. Fi
bule typów Schonw arling/Skow arcz i D ollkeim /K ovrovo p ozostają nadal w użyciu.
T ym ozdobom i częściom stroju tow arzyszą elem enty uzbrojenia, ja k kopulaste um ba i groty włóczni zbliżone do typów X III-X IV w edług P. K aczanow skiego98.
95 Peiser, Kemke 1914; Godłowski 1970, s. 41, 56; 1972, s. 68; 1981, s. 108, 109.
96 Termin „typ Dollkeim/Kovrovo” wprowadziłam dla określenia zapinek kuszowatych z długą, w ąską nóżką i pełną pochew ką o długości nóżki (por. Bitner-W róblewska 1992a; 1992b; 2001, s. 4 1 - 52). Stanow ią one dalszy etap rozwoju egzemplarzy z krótką pochew ką typu Schonwarling/Skow arcz.
97 We wcześniejszej literaturze data wybicia interesującej nas m onety została określona na 448 r.
n.e. (Peiser, Kemke 1914; Bolin 1926, s. 207; Godłowski 1972), jednak według nowszych ustaleń solid z Fromborka z inskrypcją VOT X XX M V L T X XX X został wybity ju ż ok. 430 r. (Godłowski 1981, s. 86 przyp. 15, tam wcześniejsza literatura).
98 Kaczanowski 1995.
2 1 4 A. B IT N E R -W R Ó B L E W SK A
W śród skandynaw skich okazów z fazy 1 s ą zapinki blaszane typu 2, zawieszki szpulow ate, zaw ieszki w kształcie tarczy, fibule typów Schonw arling/Skow arcz i B o rn h o lm ", a także w ariant przejściow y typu D ollkeim /K ovrovo100. Faza ta jest rów nież reprezentow ana przez gotlandzkie ażurow e okucia końca pasa, zapinki z tró jk ątn ą n ó żk ą i guzkam i na głów ce, fibule kabłąkow e z półkolistą g łó w k ą grze
bienie z dzw onow atym uchw ytem oraz zapięcia m ankietow e (clasps button) typu B I 101.
W fazie 2 na ziem iach bałtyjskich nadal p ozostają w użyciu opisane wyżej gar
nitury pasa oraz zapinki kuszow ate typów Schonw arling/Skow arcz i D ollkeim / /K ovrovo, w tym egzem plarze z ornam entem reliefow ym . Ponadto w ystępują tam rozw inięte fibule z g w iaździstą n ó ż k ą a w śród atrybutów w ojow nika pojaw iają się ostrogi grup V III i IX w edług K. G odłow skiego102. Z zabytkam i bałtyjskim i z tej fazy w spółw ystępują dzbany typu M urga oraz szklane puchary typu Snartem o. Te ostatnie tow arzyszą także skandynaw skim okazom z fazy 2. W Skandynaw ii fazę tę w yzn aczają zapinki typu D ollkeim /K ovrovo, fibule blaszane typu 3, zaw ieszki pelta- kształtne, naczynia w iaderkow ate (bucket-shaped pots) oraz zapinki krzyżowe.
W śród tych ostatnich są egzem plarze z gw iaździstą lub łopatkow atą nóżką103, przy czym łopatkow atą nóżkę m ają także inne typow e dla tej fazy fibule, tzw. typ H orr/K vassheim 104. Z aw ieszki w kształcie tarczy, zaw ieszki szpulow ate i zapinki typu B ornholm nadal po zo stają w użyciu. W śród innych elem entów stroju w ystę
p u ją sprzączki z p o g ru b io n ą o w aln ą ram ą i prostokątną skuw ką. Uzbrojenie repre
zen tu ją okucia pochw y m iecza typu Snartem o, um ba stożkow ate z krótkim kolcem , sm ukłe groty oszczepów i groty w łóczni z zadzioram i.
Fazę 3 charakteryzują na ziem iach bałtyjskich najpóźniejsze zapinki z gw iaździ
stą nóżką, podczas gdy w Skandynaw ii w ystępują w ów czas najm łodsze egzem plarze fibul blaszanych typu 3. P ojaw iają się tam także zapinki reliefow e z przedstaw ie
niam i głów ek zw ierzęcych w profilu, szpile ptasie i w ąskie okucia języczkow ate.
W Skandynaw ii nadal są w użyciu krzyżow e fibule z gw iaździstą lub łopatkow atą n ó ż k ą zapinki typu H orr/K vassheim oraz naczynia w iaderkow ate.
99 Term in „typ Bornholm ” zaproponow ałam na określenie zapinek kuszowatych z długą, wąską nóżką i pełną pochewką, znacznie krótszą od nóżki, zaopatrzonych w wydatny guzek na główce, znacz
nie wystający poza sprężynkę (Bitner-W róblewska 2001, s. 52-55). Fibule takie można traktować jako wyznacznik etniczny stroju bornholm skiego w okresie wędrówek ludów (Klindt-Jensen 1957). Na ziem iach polskich znalezione zostały w grupie dębczyńskiej, grobie I z Głuszyna (Machajewski 1992b, s. 75, ryc. 5A: 1, 2; 1995, s. 203-206, ryc. 18: 1, 2).
100 W ariant przejściowy ilustruje przekształcenie zapinek typu Schonwarling/Skow arcz w egzem
plarze typu D ollkeim /K ovrovo; obejm uje fibule kuszowate z długa, w ąską nóżką i wydłużoną pochew
ką, jednak nieco krótszą od nóżki (Bitner-W róblewska 2001, s. 41-43).
101 Hines 1993, s. 12-34.
102 Godłowski 1970, s. 8-9.
103 Bitner-W róblew ska 1995, ryc. 7, 9, 10.
11)4 Term in „typ H orr/K vassheim ” wprow adziłam dla określenia zapinek z łopatkow atą nóżką i czw orokątną tarczką na głów ce (Bitner-W róblewska 1995, ryc. 8 b -d ; 2001, s. 70-74).
W PO SZ U K IW A N IU W S P Ó L N E G O C Z A SU
2 1 5
W śród bałtyjskich m ateriałów typow ych dla fazy 4 są najpóźniejsze w arianty fi
bul kuszow atych typu D ollkeim /K ovrovo, naszyjniki tordow ane, naczynia flaszo- wate, bransolety z pogrubionym i końcam i i najw cześniejsze egzem plarze trójpalcza- stych fibul płytkow ych (Biigelfibeln m it dreilappiger K opfplatte). W Skandynaw ii z fazy 4 znane są zapinki typu H orr/K vassheim i ich deryw aty z ornam en ty k ą w yci
n a n ą fibule reliefow e oraz brakteaty typu D.
Fazę 5 reprezentują na ziem iach bałtyjskich najpóźniejsze w arianty fibul z ło patkow atą nóżką typu IIIB, zapinki typu D aum en/T um iany1 0 5 i egzem plarze p łyt
kowe. G arnitury pasa złożone są ze sprzączek z krzyżow ym kolcem (K reu z- dornschnalle) i w ąskich, lancetow atych okuć końca pasa (lanzettfórm ige Riem en- zungeń). Fazę 5 w Skandynaw ii w y znaczają zapinki z tarczk ą na kabłąku (d isc-o n - bow) oraz fibule rów noram ienne. W ystępują w ów czas także najpóźniejsze egzem plarze typu H orr/K vassheim .
Zaproponow any system chronologii w zględnej zsynchronizow ałam następnie z periodyzacją interregionalną (por. ryc. 1, 14). D la ziem bałtyjskich faza 0 odpo
w iada fazie C 3, fazy 1-3 m ożna korelow ać z fazą D, faza 4 je st przejściow a po m ię
dzy w czesnym i późnym okresem w ędrów ek ludów (fazam i D i E), podczas gdy faza 5 odpow iada późnem u okresow i w ędrów ek ludów. M ateriał skandynaw ski został zsynchronizow any z duńskim system em chronologicznym ja k o najpełniej
szym i najbardziej rozbudow anym dla Skandynaw ii. Faza 0 m oże być skorelow ana z fazą C3, podczas gdy faza 1 koresponduje ze stadium przejściow ym m iędzy schył
kiem okresu w pływ ów rzym skich (fazą C 3) a początkiem w czesnego okresu ger
mańskiego (Early G erm anie Iron Age). Fazy 2 - 4 odpow iadają w czesnem u okresow i germ ańskiem u, natom iast faza 5 je st synchroniczna z późnym okresem germ ańskim (Late G erm anie Iron Age).
U W A G I K O Ń C O W E
M orze Bałtyckie w różnych epokach, w tym także w okresie w ędrów ek ludów , bardziej łączyło niż dzieliło ludy zam ieszkujące je g o w ybrzeża. B adanie tych w za
jem nych kontaktów to jed n o z najciekaw szych problem ów badaw czych, w ym aga jednak ja k najbardziej precyzyjnego uchw ycenia analizow anych zjaw isk w czasie.
Aby spełnić ten w ym óg konieczna je st synchronizacja różnych system ów chronolo
gicznych. Powyżej przedstaw iłam propozycję takiej synchronizacji dla ziem bałtyj
skich i Skandynaw ii, opartej na w spólnym dla tych obszarów zjaw isku ornam entyki stem pelkow ej. W ydzielone przeze mnie horyzonty zabytków zdobionych stem pel
kami - horyzont Sosdala i horyzont sam bijski - pozw oliły na zbudow anie porów nyw alnego system u chronologii w zględnej dla Skandynaw ii i południow o- wschodnich w ybrzeży M orza Bałtyckiego.
105 Bitner-W róblewska 2000, s. 187-189, ryc. 4 -8 .
2 1 6 A. B ITN ER -W R Ó B L E W S K A
D zięki tem u znacznie bardziej dynam iczne stały się badania nad pow iązaniam i stylistycznym i w basenie B ałtyku, um ożliw iając uchw ycenie źródła inspiracji w rozprzestrzenianiu się m ody na określony typ o zd ó b 1116. N a przykład zapinki ku
szow ate typu Schonw arling/Skow arcz pojaw iły się w Skandynaw ii pod wpływem w zorów bałtyjskich, przy czym m ożna je tam datow ać znacznie w cześniej, niż
do-107 108
tychczas sądzono . N iekw estionow ane w starszej literaturze , choć później za
pom niane, w yw odzenie fibul krzyżow ych z tarczką na nóżce od bałtyjskich zapinek z gw iaździstą lub łopatkow atą nóżką109 zyskało dodatkow y argum ent chronologiczny.
U zyskane w yniki korelacji chronologii pozw alają także na dostrzeżenie nieco od
m iennego rytm u przem ian kulturow ych po obu stronach M orza Bałtyckiego. O ile dla ziem bałtyjskich przejście pom iędzy okresem wpływ ów rzym skich a w czesną fazą okresu w ędrów ek ludów je st dobrze czytelne w m ateriale archeologicznym , o tyle w Skandynaw ii je st to słabo uchw ytne. Z kolei w m ateriale skandynaw skim bardzo jasno rysuje się granica m iędzy w czesnym a późnym okresem germ ańskim , która to granica pozostaje słabo czytelna na ziem iach bałtyjskich. D atowanie końca zjawisk typowych dla okresu germ ańskiego ( - okresu V endei) przyjm uje się w Skandynawii zw yczajo
wo na rok 7 9 3 " ° , podczas gdy u południow o-w schodnich w ybrzeży Bałtyku horyzont cm entarzysk i w ytw orów charakterystycznych dla okresu w ędrów ek ludów zanika w ciągu V II stulecia111. Ten odm ienny rytm przem ian nie je st kw estią różnic term inolo
gicznych czy m etodycznych, lecz wynika z zupełnie innej sytuacji kulturowej po obu stronach M orza Bałtyckiego. Pojaw ienie się S łow ian112 w bezpośrednim sąsiedztwie ziem bałtyjskich zm ieniło bow iem dotychczasow e pow iązania dalekosiężne tych ob
szarów i spow odow ało istotne zm iany kultury i obrzędowości B ałtów 113.
ANEKS
A N E K S 1. P A R A D N E R Z Ę D Y K O Ń S K IE
Fulltofta, Fulltofta, Skania, Szwecja - Norberg 1931, s. 105-108, ryc. 2 -3 ; Fabech 1991a, s. 126—
128, ryc. 4.
Sosdala, M ejlby, Skania, Szwecja - LUHM 25570; Forssander 1937, ryc. 1-3; Fabech 1991a, s. 123-126, ryc. la -c .
Vennebo. Roasjo, V astergotland, Szwecja - Salin 1904, ryc. 362, 372; Fabech 1991a, s. 128, ryc.
5a-b.
106 Por. szerzej Bitner-W róblew ska 2001.
107 N erm an 1935.
108 Shetelig 1906.
109 Bitner-W róblew ska 1995.
110 D ata najazdu na Lindisfam e (por. From Viking 1992; Vikings 2000).
111 Kowalski 2000.
112 Parczewski 1997.
113 O kulicz 1986; Dućic 1990.
W PO S Z U K IW A N IU W SP Ó L N E G O CZ A SU
2 1 7
A N E K S 2. Z A W IE S Z K I P E L T A -K S Z T A Ł T N E SZWECJA
Finnestorp, Larv, V astergotland - H agberg 1957, s. 112, 113, ryc. 3.
Fulltofta, Fulltofta, Skania (2 egz.) - LUHM 14080; N orberg 1931, s. 105, ryc. 3.
Sosdala, M ejlby, Skania - LUHM 25570; N orberg 1931, s. 107, ryc. 9; Forssander 1937, ryc. 3.
Vennebo, Roasjò, V astergotland - Salin 1904, ryc. 362.
DANIA
H0stentorp, Frerslev, R ingsted - Voss 1955, s. 187, 188, ryc. 6.
Nydam, Nyb0l, S0nderborg - Crum lin-Pedersen 1996, s. 4, ryc.; Rieck 1996, s. 6.
Sejlflod, Alborg, groby DI, IZ (łącznie 4 egz.) - ÁHM 669, x 1068, x 1069, x 1284, x 1285; Niel
sen 2000, s. 67, 6 8, 124-126.
NORWEGIA
Birkeland, Birkenes, Aust-A gder, grób (ca 16 egz.) - Rygh 1885, s. 6, ryc. 272; Reichstein 1975, s. 117, tabi. 14 (tam wcześniejsza literatura).
Skreros, Vegusdal, Aust-A gder, grób (ca 6 egz.) - Reichsten 1975, s. 117, tabi. 133 (tam w cze
śniejsza literatura).
Veien, Norderhov, Buskerud, grób (2 egz.) - Rygh 1885, s. 7, ryc. 200d; Reichstein 1975, s. 116, tabi. 1 2 1.
NIEMCY
Bosau, Holsten, grób - Gebers, Hinz 1977, s. 19, ryc. 5: 1-2; 6; 4, 6.
A N E K S 3. Z A P IN K I B L A S Z A N E
Zapinki blaszane - typ 2
DANIA
Bàstrup, 0 s te r Snede, V ejle - Á berg 1924, s. 11, 77, ryc. 29.
Enderupskov, Gram, Haderslev, grób 136 - HAM 1053 x 22106; Ethelberg 1986, s. 67, 6 8, ryc. 45.
Gudumholm, Romdrup, Àlborg, grób - Lund Hansen 1971, D K 40.
Hjemsted, Sk;erb:ek, Haderslev, grób 303 (2 egz.) - HAM 1004, x 992, x 1000; Ethelberg 1986, s. 148-151.
Lime, Lime, Viborg, grób - Lund Hansen 1971, DK 41.
Nyrup, H0jby, H o lb sk , grób - Lund Hansen 1971, DK 42.
Sejlflod, Alborg, groby OO, U (łącznie 3 egz.) - ÀHM 669 x 1413, x 1099, x 2001; Nielsen 2000, s. 38, 39, 135-137.
Torstorp Vesterby, Torslunde, Sm0rum, K0benhavn, grób - NM C 135/90; Fonnesbech-Sandberg 1990; 1993, s. 179.
NORWEGIA
Gràlum, Tune, 0stfo ld , grób - archiwum U. Lund Hansen*.
Hàland, Lye, Ja re n , Rogaland - Áberg 1924, s. 10, 76 Kvassheim, Ha, Jaeren, Rogaland - Áberg 1924, s. 10, 77.
N ikkelverket (Fossvik), Evje, Aust-A gder, grób - Reichstein 1975, s. 117, tabi. 6: 1-8.
* Chciałabym podziękować prof. Ulli Lund Hansen za możliwość skorzystania z jej archiwum.
2 1 8 A. B IT N E R -W R Ó B L E W S K A
SZWECJA
Kristianstad, Kristianstad, Skania - Áberg 1924, s. 1, 76, ryc. 27.
Torestorp, Brun, V astergotland - Áberg 1924, s. 11, 77, ryc. 30
Zapinki blaszane - typ 3
DANIA
Kvarm l0se, T0ll0se, Holbaek, grób (2 egz.) - Lund Hansen 1970, s. 64, 65, ryc. 1, 2, 8-13; 1971, D K 44.
M ejlby, Brorstrup, Álborg, grób (2 egz.) - Lund Hansen 1971, DK 43.
S ejlflod, Álborg, grób DI - ÁHM 669 x 1065; Nielsen 2000, s. 67-69.
NORWEGIA
Eidsten, Brunlanes, Vestfold, grób - Áberg 1924, s. 12, 77, ryc. 33.
Roligheden, Hedrum, Vestfold, grób - Áberg 1924, s. 12, 77, ryc. 36.
SZWECJA
Bruarebacka, Ottum, V astergotland - Áberg 1924, s. 12, 77, ryc. 34.
A N E K S 4. Z A W IE S Z K I W K S Z T A Ł C IE T A R C Z Y
NORWEGIA
Erga, Klepp, Rogaland, grób - SM Á 1947, s. 146, 147: M agnus 1975, s. 51, ryc. 22.
G jone, K velde, Hedrum, Vestfold, grób - AB 1902, s. 344, 345; Magnus 1975, s. 49, 50, ryc. 19.
Hol, Inder0ya, S. T r0ndelag, grób - Oldt. II 1912, s. 4 8 -5 7 ; M agnus 1975, s. 52, 53, ryc. 24.
Hole, Grytens, Rom sdalen, M ore & Romsdal, grób - archiwum U. Lund Hansen.
Horr, Há, Rogaland - AB 1891, s. 146; M agnus 1975, s. 52, ryc. 23.
K rosshaug, Klepp, Rogaland, grób - M agnus 1975, s. 47, ryc. 17.
M j0lhus vestre, Froland, Aust-Agder, grób - UOÁ 1962, s. 229, 230; M agnus 1975, s. 50, ryc. 20.
Nordre Rostad. R olvs0y, Tune, 0 stfo ld , grób - AB 1880, s. 186; M agnus 1975, s. 49, ryc. 18.
Skreros, Vegusdal, Aust-A gder, kurhan 2 (2 egz.) - Oldt. VI 1917, s. 152-153; Oldt. VIII 1918, s. 227-230; M agnus 1975, s. 50, 51, ryc. 21.
DANIA
H0stentorp, Frerslev, Ringsted, skarb (8 egz.) - Voss 1955, s. 189-190, ryc. 8-9.
Linderup Mark, Berglum, Hjórring - Voss 1955, s. 190 przyp. 113.
M ejlby, Árs, Álborg, grób (2 egz.) - Lund Hansen 1971, DK 43.
M elsted, Gudhejm, Bornholms 0 ste r, Bornholm, grób 8 - NM C 2947; Klindt-Jensen 1957, s. 234, nr 8.
Ràbjerg, Horns, Hj0rring - O. Voss 1955, s. 190 przyp. 113.
Redbjerg/Tornbygàrd, Klemensker, Bornholm - BM R 1611 x 18.
Sejlflod, Álborg, groby OO, TR - ÁHM 669 x 1410, x 1459; Nielsen 2000, s. 135-137, 177-179.
A N E K S 5. Z A W IE S Z K I S Z P U L O W A T E
NORWEGIA
D yster, Ás, Akershus (2 egz.) - Lund Hansen 1971, DK 40.
W PO S Z U K IW A N IU W S P Ó L N E G O CZ A SU
Gudumholm, Fleskum, Álborg, grób - Lund Hansen 1971, DK 40.
Mejlby, Árs, Álborg - Lund Hansen 1971, DK 43.
Nydam, Nyb0l, Sonderborg - Engelhardt 1865, s. 64, tabi. V, 17; Áberg 1956, s. 182.
Sejlflod, Álbork, groby IM, NT - Nielsen 1997, s. 21, 31, ryc. 3: 1 ,5 ; 2000, s. 111-114, 130, 131.
Torstorp Vesterby, Torslunde, Sm0rum, K0benhavn, grób - NM C 140/90; Fonnesbech-Sandberg 1990; 1993, s. 179.
V rangstrup, Houlbjerg, V iborg - Kaul 1990, s. 7 -1 0 , ryc. 2, 3.
SZWECJA
Fullero, Gammla Uppsala, Uppland, grób - Arwidsson 1948, s. 41 —44.
Havor, Hablingbo, Gotlandia, grób 165 - Nerman 1935, s. 7, ryc. 99.
Pionerskij-Zareije “G ora Velikanov’TRantau “H ünneberg” , raj. Zelenogradsk, Rosja - Áberg 1919, s. 160.
Sambia m. n., Rosja (2 egz.) - Áberg 1919, s. 160.
b. W arnikam, raj. Bagrationovsk, Rosja, groby 15, 30, 31 - Tischler, Kemke 1902, s. 42, 43, tabi.
IV: 1, 4, 5; Áberg 1919, s. 160, 161.
2 2 0 A. B IT N E R -W R Ó B L E W SK A
K U LTU R A B O G A C ZE W SK A
G ęsiki/M eisterfelde, woj. warm ińsko-mazurskie, Polska, grób 59 - archiwum M uzeum W. Kę
trzyńskiego, Kętrzyn.
M iętkie/M ingfen, woj. warm ińsko-mazurskie, Polska, grób 273 - Áberg 1919, s. 161.
W yszembork/W eiBenburg, woj. warm ińsko-mazurskie, Polska, stan. 4a - niepublikowane mate
riały z badań W. Now akow skiego i P. Szymańskiego, IAUW.
G R U PA Z A C H O D N IO L ITEW SK A
Aukśtkiem iai/O berhof, raj. Klaipeda, Litwa, groby 132, 399, 400 - Áberg 1919, s. 162, ryc. 19.
ę e is ta u ti, raj. Liepaja, Łotwa, grób 2 - Latvijas PSR ... 1974, s. 146, tabi. 40: 16-27.
Paparciai, raj. Skuodas, Litwa - informacja ustna V. Śimćnasa, Uniwersytet Wileński.
Rudaiciai, raj. Kretinga, Litwa, stan. I, groby 5, 18, 20, znal. luźne - VDKM inw. 1699: 13-35, 80-86, 87-92, inw. 1701: 12; M ichelbertas 1968, s. 89, 9 6 -9 8 , 102, ryc. 4; 5: 1; 8: 3.
Śernai/Schernen, raj. Klaipeda, Litw a - Áberg 1919, s. 162.
Tübausiai, raj. Kretinga, Litwa, grób 53 - VDKM inw. 1578: 80; Rimantienè 1968, s. 193, ryc. 12:
7 -9 .
G R U PA D O L N O N IEM EŃ SK A
b. Bendiglauken, raj. Neman, Litw a (2 egz.) - Áberg 1919, s. 161, ryc. 20.
R am bynas/Rom binus, raj. Śilute, Litwa - Áberg 1919, s. 162.
Vidgiriai, raj. Śilute, Litwa, grób 7 - Volkaité-K ulikauskienè, Jankauskas 1992, s. 143-144, ryc. 10.
K U LTU R A S U D O W SK A , S K U P IE N IE G O Ł D A PSK IE
Boćw inka/Alt-Bodschwingken, woj. warm ińsko-mazurskie, Polska - Stadie 1919a, s. 440; Áberg 1919, s. 161.
G runajki/Gruneyken, woj. warm ińsko-mazurskie, Polska - Virchov 1871, s. 9 -11; Áberg 1919, s. 161.
K U LTU R A SU D O W SK A , S K U P IE N IE SU W A L SK IE
Netta, woj. podlaskie, Polska, stan. I, grób 106B - PM A/IV/364; Bitner-W róblewska 1991b, s. 82, tabi. III: 8.
G R U PA C M E N T A R Z Y SK PŁA SK IC H ŻM U DZI
Sauginiai, raj. Śiauliai, Litwa, grób 24 - M erkevićius 1974, s. 62, ryc. 9: 1; 1984, s. 49, 50, 55, 60, ryc. 11.
SK A N D Y N A W IA
Agerbygàrd/Bakkegàrd, 0 sterlars, Bornholm, D ania - BM R 1523x9; Bitner-W róblewska 1994, s. 89-90, ryc. 1.
Lenstad, Torslunda, Olandia, Szwecja - SHM 5869; Áberg 1919, s. 42; Bitner-W róblewska 1996, s. 76, ryc. 3.
Lundegárd, Koping, O landia, Szwecja - SHM 7677; Áberg 1919, s. 42; Bitner-W róblewska 1996, s. 7 6 -7 7 , ryc. 4.
O landia, m. n., Szwecja - SHM 9925:6; Á berg 1923, s. 126, 127 przyp. 1; Bitner-W róblewska 1996, s. 77, ryc. 5.
Ò vre A leback, G àrdby, Olandia, Szwecja - KLM 2165; Áberg 1919, s. 42; Bitner-W róblewska 1996, s. 77, ryc. 6.
W PO S Z U K IW A N IU W S P Ó L N E G O C Z A SU
2 2 1
KULTURA C M EN T A R Z Y SK TY PU T A R A N D (ZIE M IE FIŃ SK IE)
Pikkjarve/Langensee, raj. Pòlva, Estonia - KAR 1896, s. 33, tabi. 5: 14.
Notsjò, Urjala, Hame, Finlandia (2 egz.) - Hackman 1905, s. 71, 72, tabi. 3: 5; Kivikoski 1947, ryc. 204.
K ULTURA W IELB A R SK A
Pruszcz Gdański/Praust, woj. pomorskie, Polska, stan. 5, grób 1 - G lom bowski 1926, s. 22, 23;
La Baume 1934, s. 154, 155, tabi. 75; Abramowicz 1959, tabi. 16.
Egzem plarze brązowe bez srebrnej blaszki
K ULTURA D O L LK EIM /K O V R O V O
Berezovka/GroB Sausgarten, raj. Bagrationovsk, Rosja, grób 14 - Stadie 1919c, s. 445.
Cerniachovsk/Insterburg, raj. loco, Rosja, grób 7 - Grunert 1937, s. 57, ryc. 86.
b. Grebieten, raj. Zelenogradsk, Rosja, groby N. 6, N. 95, N. 104 (2 egz.), N. 112, N. 151, S. 33 - Bujack 1888, s. 202, 214-217, 221; Heydeck 1888, s. 239.
b. Greibau, raj. Zelenogradsk, Rosja, groby 63, 216, 219 - Tischler, Kem ke 1902, s. 29, 32, tabi.
IV: 2; Áberg 1919, s. 159.
Iskovo/Ringels, raj. Zelenogradsk, Rosja, grób 5 - Peiser 1909, s. 317; Áberg 1919, s. 160.
K ovrovo/Dollkeim , raj. Zelenogradsk, Rosja - Áberg 1919, s. 158.
L ’jublino/Serappen, raj. Zelenogradsk, Rosja, grób 13 - Tischler, Kemke 1902, s. 36; Áberg 1919, s. 160.
M ochovoje/Kaup-W iskiauten, raj. Zelenogradsk, Rosja - archiwum F. Jakobsona*; Áberg 1919, s. 159.
Nalikajm y/Liekeim , woj. warm ińsko-mazurskie, P o lsk a - Á b e r g 1919, s. 161.
Ochotnoje/Bieskobnicken, raj. Zelenogradsk, Rosja - Áberg 1919, s. 158.
O zerovo/Transsau, raj. Zelenogradsk. Rosja (2 egz.) - Áberg 1919, s. 160.
Parkoszewo/Perkau, woj. warm ińsko-mazurskie, Polska, grób 78 - archiwum F. Jakobsona;
Áberg 1919, s. 161.
Pereslavskoje/D rugehnen, raj. Zelenogradsk, R o s ja - Á b e r g 1919, s. 159.
Povarovka/K irpehnen, raj. Zelenogradsk, Rosja - Áberg 1919, s. 159.
Putilovo/Corjeiten, raj. Zelenogradsk, Rosja, grób 27 - archiwum F. Jakobsona; Áberg 1919, s. 158.
b. Tenkieten, raj. Zelenogradsk, Rosja, grób 28, 65, znal. luźne (2 egz.) - Áberg 1919, s. 160.
T iul’enino/Viehof, raj. Polessk, Rosja - archiwum F. Jakobsona.
b. W am ikam , raj. Bagrationovsk, Rosja, groby 49, 84 - Tischler, K em ke 1902, s. 44, tabi. V: 18;
Áberg 1919, s. 161.
G R UPA ZA C H O D N IO L ITEW SK A
Aukśtkiem iai/O berhof, raj. Klaipeda, L itw a - Á b e r g 1919, s. 162.
Lazdininkai, raj. Kretinga, Litwa (2 egz.) - VDKM inw. 1774: 78, 79; B utenienè 1968, s. 151.
Nikèlai, raj. Śilute, Litw a - LAA 1978, s. 43.
Ośenieki, raj. Liepàja, Łotw a - Vasks, V irse 1990, s. 172, ryc. 30: 4.
* Archiwum Feliksa Jakobsona znajduje się w M uzeum Historii Łotw y w R ydze (Bitner-W rób- lewska 1999). Dziękuję drowi hab. A. Radinsowi i mgrowi J. Ciglisow i za udostępnienie tych m ateria
łów.
2 2 2 A. B ITN ER -W R Ó B L E W S K A
Rudaiciai, raj. Kretinga, Litwa, stan. I, grób 10 - VDKM inw. 1699: 41—49; M ichelbertas 1968, s. 99, ryc. 8: 2.
Stragnai, raj. Klaipeda, Litwa - LN M A R 38: 1358; LAA 1978: 43.
Śernai/Schernen, raj. Klaipeda, Litwa, grób 102 - Bezzenberger 1892, s. 164, ryc. 16; Áberg 1919, s. 162.
U źpelkiai, raj. Kretinga, Litwa, skarb - VD KM inw. 662: 4; Puzinas 1938, s. 261, tabi. XXXVIII, ryc. 64: 1.
G R U PA D O L N O N IEM EŃ SK A
b. Bendiglauken, raj. Neman, R o s ja - Á b e r g 1919, s. 161.
Lum pènai/Lum ponen, raj. Śilute, Litw a - Bezzenberger 1909c, s. 147; LAA 1978, s. 43.
Pakainiśkiai, raj. Śakiai, Litwa (2 egz.) - VDKM inw. 830: 1, 2; LAA 1978, s. 43.
b. Paskalwen, raj. Neman, Rosja - Áberg 1919, s. 161.
R zevskoje/L inkuhnen, raj. Slavsk, Rosja, grób 267 (2 egz.) - W aetzoldt 1939, s. 116, 119, ryc. 1.
K U L TU R A S U D O W SK A , S K U P IE N IE G O Ł D A PSK IE
G rodzisko/G rodzysko, woj. warmińsko-mazurskie, P o ls k a -G re n z 1961, s. 65.
G runajki/Gruneyken, woj. warm ińsko-mazurskie, Polska, grób V, popielnica II; znal. luźne (łącznie 3 egz.) - T ischler 1879, s. 202-204, 254 nr 3 3 -3 7 , tabi. IX, 12 (=111,12), XI, 5 (=V,5);
Á berg 1919, s. 161, ryc. 18.
K am ienna Struga/Steinbach, woj. warm ińsko-mazurskie, Polska - archiwum F. Jakobsona.
Sław osze/Henriettenfeld, woj. w arm ińsko-mazurskie, Polska - Áberg 1919, s. 161.
G R U P A Ś R O D K O W O L ITEW SK A
V ersvai-K aunas, raj. loco, Litwa, grób 100 - VDKM inw. 1590: 535-541.
G R U PA C M E N T A R Z Y SK P Ł A SK IC H ŻM U D ZI
M a u d ź io ra i, raj. Kelmè, L itw a - L A A 1978, s. 43; V alatka 1984, s. 20, ryc. 14:7.
Stirbaićiai, raj. Tauragé, Litwa - LAA 1978, s. 43.
Ż m u d ź. m .n., Litw a - N akaitè 1964, s. 67 przyp.; LAA 1978, s. 43.
G R U PA C M E N T A R Z Y SK P Ł A SK IC H Z E M G A LII
K okum uiźa, raj. Dobele, Łotw a, depozyt I - Urtans 1977, s. 138-142, ryc. 29 (tam wcześniejsza literatura).
P|avniekkalns, raj. Riga, Łotw a, grób 26, znal. luźne (2 egz.) - Balodis, Śnore 1937, tabi. XXV: 2;
Bitner-W róblew ska 1991b, s. 83, tabi. V: 11 (tam w cześniejsza literatura).
K UL TU R A K U R H A N Ó W W SC H O D N IO L ITEW SK IC H
Eikotiskis, raj. Zarasai, L itw a - VDKM inw. 661: 9; Puzinas 1938, s. 261, tabi. XXXVIII, ryc. 64: 2.
SK A N D Y N A W IA
Algustrum , Algustrum, Olandia, Szwecja - Hackm an 1905, s. 161 przyp. 2; Áberg 1919, s. 42, ryc. 37.
Gotlandia, m. n., Szwecja - Statens ...1908, s. 230, 231, ryc. 75; Áberg 1919, s. 32, 42, ryc. 21.
Gàrdby sn., O landia, Szwecja - Á berg 1919, s. 42.
K U L TU R A C M E N T A R Z Y SK TY PU T A R A N D (ZIE M IE FIŃ SK IE)
Antiala, Tyrvantò, Hame, Finlandia, (2 egz.) - M oora 1938, s. 152 przyp. 1; a f Hallstrom 1945, s. 37, przyp. 1.
W P O S Z U K IW A N IU W S P Ó L N E G O C Z A S U
Parkoszewo/Perkau, woj. warm ińsko-mazurskie, Polska - Áberg 1919, s. 161.
Pionerskij-Zarećje „G ora V elikanov’TRantau „H iinnenberg” , raj. Zelenogradsk, R osja - Áberg 1919, s. 160; Grunert 1944, s. 24, ryc. 10.
b. Tenkieten, raj. Zelenogradsk, Rosja - archiwum F. Jakobsona.
Uzornoje/Jacknitz, raj. Bagrationovsk, Rosja, grób b - M W M inw. M M A 171, kat. 693-695/72;
Bezzenberger 1900, s. 127, 128, ryc. 43.
2 2 4 A . B IT N E R -W R Ó B L E W SK A
K U L TU R A B O G A C ZE W SK A
G ąsior/G onschor-Jaskovska See, woj. warm ińsko-mazurskie, Polska, grób 389 - archiwum F.
Jakobsona; Schm iedehelm 1990, s. 83, tabi. X: 4
K U L TU R A C M E N T A R Z Y SK TY PU TA R A N D (Z IE M IE FIŃ SK IE)
Kirjakka, Lempaala, Satakunta, Finlandia, kurhan - M akela 1954, s. 28, 29, ryc. 4.
AN EKS 7. O KUCIA KOŃCA PASA TY PU SA M B IJSKIEG O Egzem plarze srebrne lub w ykładane srebrną blaszką
K U LTU R A D O L LK E IM /K O V R O V O
b. Greibau, raj. Zelenogradsk, Rosja, grób 63 (2 egz.) - Tischler, Kemke 1902, s. 29, tabi. XI: 11, 17.
b. Greibau, raj. Zelenogradsk, Rosja, grób 63 (2 egz.) - Tischler, Kemke 1902, s. 29, tabi. XI: 11, 17.