W poszukiwaniu wspólnego czasu. Ziemie bałtyjskie a Skandynawia we wczesnym okresie wędrówek ludów

(1)

FOLIA PRAEHISTORICA POSNANIENSIA T. X/XI - 2002/2003 INSTYTUT PRAHISTORII UAM POZNAŃ - ISBN 83-232-1183-3 ISSN 0239-8524

W POSZUKIWANIU WSPÓLNEGO CZASU.

ZIEMIE BAŁTYJSKIE A SKANDYNAWIA

WE WCZESNYM OKRESIE WĘDRÓWEK LUDÓW

LO O K IN G FO R A C O M M O N TIM E. T H E B A LT LA N D S A N D SC A N D IN A V IA

IN TH E EA R LY M IG R A T IO N PERIO D

Anna Bitner-Wróblewska

Państwow e M uzeum A rcheologiczne ul. Długa 52 - Arsenał, 00-241 W arszawa, Poland

ABSTRACT. Investigations concerning the mutual contacts between Scandinavia and the south-eastern Baltic zone in the Early M igration Period should be combined with careful chronological studies, other wise it is not possible to point out the source o f inspiration and the direction o f contacts. A barrier lim i ted such studies still remains the differences in chronological systems used by the researchers from both sides o f the Baltic Sea. The author has proposed the synchronisation o f B alt-Scandinavian chronology based on the most common phenomenon in Europe in the Early M igration Period, namely the stamp ornamentation. But instead o f rather amorphous styles the horizons o f certain artefacts decorated in these styles, Samland and Sosdala horizons, have been distinguished and analysed. The author established the relative chronological sequence o f individual artefacts within the Sosdala and Sam land horizons. There are three phases o f each horizon. In absolute dating the beginning o f horizons in question could be placed in the 2nd half o f the 4lh c., while their ending in mid 5lh c. Basing on such a fram ew ork it was possible to establish the sequences o f both Scandinavian and Balt artefacts correlated to each other. It was possible to distinguish six phases: phase 0 preceding the appearance o f the Sam land and Sosdala horizons, phases 1-3 synchronic with these horizons and phases 4—5 succeeding the horizons in ques tion. The above sequence o f phases may be fitted within the interregional chronological fram ework.

W P R O W A D Z E N IE

W zajem ne pow iązania południow o-w schodniej strefy B ałtyku, zam ieszkanej przez ludy bałtyjskie, ze S kandynaw ią we w czesnej fazie okresu w ędrów ek ludów od daw na budziły zainteresow anie b ad aczy 1. Z w racano przy tym uw agę, że kontakty

(2)

1 7 8 A. BITNER-WRÓBLEWSKA

te m usiały być na tyle bliskie, iż um ożliw iły ujednolicenie pew nych elem entów stroju bałtyjskiej Sam bii oraz G otlandii i O landii2. Jednak analiza wzajem nych kon taktów bałtyjsko-skandynaw skich była znaczne utrudniona ze w zględu na brak m ożliw ości pełnej synchronizacji badanych zjaw isk w czasie. D la m ateriałów z basenu B ałtyku stosow anych je st bow iem kilka różnych system ów chronologicz nych; odm ienna je st także term inologia używ ana przez archeologów z różnych kra jó w . O bok najbardziej uniw ersalnego określenia „faza D” , w prow adzonego do ar cheologii europejskiej w końcu X IX w. przez znakom itego badacza królew ieckiego O ttona T ischlera3, na bazie tradycji lub lokalnej specyfiki źródeł używ a się także innych term inów . Poniżej przedstaw iono zestaw ienie różnej chronologii odnoszonej do całego okresu w ędrów ek ludów (tab. 1). To zestaw ienie je st oczyw iście uprosz czone i nie oznacza, że poszczególne fazy są sobie w pełni synchroniczne. N a przy kład używ any w polskiej literaturze term in „w czesny okres w ędrów ek ludów ” (= faza D) nie pokryw a się dokładnie z term inem „w czesny okres germ ański” sto sow anym przez badaczy duńskich. Z estaw ienie ośm iu system ów chronologicznych funkcjonujących w basenie B ałtyku (rye. 1) pozw ala na skorelow anie poszczegól nych faz periodyzacji.

T a b e l a 1

Tabela korelacji term inologii dotyczącej okresu wędrówek ludów

T a b l e t A correlation table o f different terms used in relation to the M igration Period

Kraj Term inologia

Polska Dania Szwecja Norw egia Litwa - Łotwa

w czesny okres wędrówek ludów (faza D) wczesny okres germański

okres wędrów ek ludów (okres VI) okres wędrówek ludów

środkow a epoka żelaza

późny okres w ędrówek ludów (faza E) późny okres germański

okres Vendei (okres VII) okres merowiński środkow a epoka żelaza

D la lepszego zobrazow ania poszczególnych system ów przygotow ano tabelę z ich głów nym i w yznacznikam i chronologicznym i (ryc. 2). U w zględniono przy tym nie tylko interesujący nas w czesny okres w ędrów ek ludów , lecz także schyłek okre su późnorzym skiego (fazę C3) i początek późnego okresu w ędrów ek ludów, aby interesu jącą nas grupę zabytków postrzegać w ich pełnej sekw encji chronologicznej.

D la G otlandii, a w pew nej m ierze także innych obszarów Skandynaw ii, aktualny p o zo staje system B. N erm ana4. O kres V I (4 0 0 -5 5 0 /6 0 0 r. n.e.), częściow o

synchro-2 Bitner-W róblew ska 199synchro-2a.

3 T ischler 1879; Tischler, K em ke 1902, s. 10-13; por. Gummel 1938, s. 268; Hoffmann 1993. 4 N erm an 1935.

(3)

GOTLANDIA I NORWEGIA I SKANDYNAWIA I BORNHOLM I ZIEMIE BALTYJSKIE I POMORZE

' EUROPA ŚRODKOWA

Rye. 1. Tabela korelacji różnych system ów chronologicznych funkcjonujących w basenie Bałtyku

Fig. 1. A correlation table o f different chronological systems VO

W PO SZ UK IW AN IU W S P Ó L N E G O C Z A S U

(4)

niczny z interesującym nas przedziałem czasow ym , dzieli się na dw a stadia. Okres VI: 1 w yznaczają m .in. fibule z tró jk ątn ą nóżk ą i trójkątną tarczką lub guzkam i na głów ce. P ozostają one w użyciu w okresie VI: 2, przy czym p o jaw iają się wówczas rów nież now e typy zapinek - egzem plarze reliefow e oraz fibule kuszow ate z d łu g ą w ąsk ą n ó żk ą i p ełn ą pochew ką.

E. B akka5 stw orzył system chronologiczny dla okresu w ędrów ek ludów w N or wegii, oparty na zestaw ie źródeł (brakteaty A -D , zapinki blaszane, reliefow e i krzy żow e) oraz stylach ornam entacyjnych (Sosdala, N ydam , styl I). W ydzielił cztery stadia obejm ujące okres od około 400 r. do około 575 r. n.e. Początek okresu w ę drów ek ludów w y znaczają zapinki krzyżow e typu D orchester i styl Sosdala, koniec zaś zastąpienie fibul reliefow ych egzem plarzam i z tarczką na kabłąku (disc-on-bow brooches) oraz zw ierzęcego stylu I Salina stylem II. O statnio prace nad norw eską chronologią prow adziła E. Straum e6, która uznała horyzont zapinek krzyżow ych za w yznaczający okres w ędrów ek ludów. W ydzieliła dw ie fazy - Di i D2, dla których charakterystyczne s ą odpow iednio style Sosdala i N ydam oraz Sjorup i styl I.

O gólny pogląd na chronologię okresu w ędrów ek ludów w Skandynaw ii dają prace U. Lund H ansen7. Z w raca ona uw agę na pły n n ą granicę m iędzy późnorzym ską fazą C3 a w czesnym okresem w ędrów ek ludów w Skandynaw ii. Początek okresu w ędrów ek ludów (= w czesnego okresu germ ańskiego) w yznacza przekształcenie zapinek typu N ydam w form y krzyżow e oraz pojaw ienie się m łodszych fibul bla szanych z przedstaw ieniam i głów ek zw ierząt w profilu. G ranica m iędzy w czesnym a późnym okresem germ ańskim przebiega ok. 520/530 r.

N ajnow szy system chronologiczny dla późnego okresu rzym skiego i w czesnego okresu germ ańskiego na B ornholm ie opracow ał L. j0rgensenK. W czesny okres ger m ański obejm uje fazy 7 i 8, co w chronologii absolutnej odpow iada czasow i m iędzy 350/375 a 520 r. Fazę 7 w y znaczają m .in. zapinki kuszow ate z d łu g ą nóżką i guz kiem na głów ce oraz egzem plarze z pó łk u listą g łó w k ą i ro m bow atą n ó ż k ą a fazę 8 fibule reliefow e i pierścieniow e.

N ow oczesne system y chronologiczne dla ziem bałtyjskich opierają się na w spom nianym ju ż system ie środkow oeuropejskiej chronologii w zględnej O. Tisch- lera i zostały opracow ane przez K. G odłow skiego9 i W. N ow akow skiego10. Obaj badacze początek w czesnego okresu w ędrów ek ludów (faza D) w yznaczają poja w ieniem się horyzontu w ytw orów zdobionych stem pelkam i - zapinek z gw iaździstą n ó ż k ą języczkow atych okuć końca pasa oraz sprzączek z p o g ru b io n ą o w alną ramą. W śród zabytków charakterystycznych dla fazy D K. G odłow ski w ym ienia ponadto m łodsze odm iany fibul zdobionych pierścieniam i, długie wisiorki rurkow ate,

s Bakka 1973; 1977. 6 Straume 1987.

7 Lund Hansen 1988; 1992; 1993; 1994. 8 J0rgensen 1989.

9 G odłowski 1970; 1974; 1980; 1981. 10 Now akow ski 1996.

(5)

W POSZUKIWANIU WSPÓLNEGO CZASU

1 8 1

bursztynow e paciorki tarczow ate i bębenkow e, ostrogi grup V III-IX 11. Początek fazy D przypada na 2. połow ę IV w., a koniec w yznacza pojaw ienie się w czesnych zapinek płytkow ych (Biigelfibeln) około połow y V stu lecia 1". N ajnow sze badania nad chronologią ziem bałtyjskich (Sam bia) przeprow adził W. N o w ak o w sk i13. D la w ydzielonej tam kultury D ollkeim /K ovrovo w yróżnił sześć faz obejm ujących okres wpływ ów rzym skich i okres w ędrów ek ludów . Z w czesnym okresem w ędrów ek ludów synchronizow ać m ożna fazę 5 kultury D ollkeim /K ovrovo, dla której charak terystyczny je st w spom niany ju ż wyżej horyzont w ytw orów zdobionych stem pel kam i . W chronologii bezw zględnej fazę tę m ożna synchronizow ać z okresem od końca IV w. do połow y w ieku V lub nieco p ó źn iej15. K oniec fazy 5 w yznacza poja wienie się zapinek płytkow ych (Biigelfibeln), m asyw nych zapinek kuszow atych zdobionych pierścieniam i (A rm brustfibeln m it R inggarnitur), fibul kuszow atych z poprzeczką na końcu nóżki (Schlufikreuzfibeln) oraz zapinek szczeblow ych (Arm - brustsprofienfibelń) 16.

O pracow ania K. G odłow skiego i W. N ow akow skiego dotyczą przede w szystkim m ateriałów z zachodniej części zie m bałtyjskich, ale m ożna j e w yko rzy sty w a ć także dla innych obszarów bałtyjskich. A rch e o lo d zy litew scy i ło tew scy nie stw orzyii dotychczas system u chronologii w zględnej opartej na w spółw ystępow aniu źródeł w zw artych zespołach grobow ych.

Kolejny region nadbałtycki, który m a w łasny system chronologii w zględnej, to terytorium grupy dębczyńskiej na Pom orzu. H. M ach ajew sk i17 w ydzielił dw ie fazy jej rozwoju: w czesną (= faza I = późny okres w pływ ów rzym skich) i p ó źn ą (= faza II = okres w ędrów ek ludów ). D la w czesnego okresu w ędrów ek ludów - fazy Ha - charakterystyczne są późne w arianty zapinek z guzkam i na głów ce (B iigelknopjfi- beln) i zbliżone do nich zapinki z p ó łkulistą n ó żk ą18, a także dziobow ate okucia końca pasa, szklane puchary typu E 220 (= typ G ąskow o) i E 230 (= typ K ow alki). W yznacznikam i fazy Ilb, późnego okresu w ędrów ek ludów są brakteaty typu C, złote naszyjniki z końcam i zachodzącym i na siebie i m onety A nastazjusza.

Synchronizacja przedstaw ionych pow yżej system ów chronologicznych to jeden z najistotniejszych problem ów badaw czych. Bez m ożliw ości precyzyjnego u chw y cenia w czasie różnych zjaw isk na różnych obszarach nie m ożna bow iem przepro wadzić praw idłow ej analizy w zajem nych pow iązań kulturow ych ziem położonych wokół Bałtyku. K w estia korelacji chronologii bałtyjsko-skandynaw skiej pozosta

11 Godłowski 1974, s. 7 1 -7 2 , tabi. VII. 12 Godłowski 1974, s. 91.

13 Nowakowski 1996.

14 Nowakow ski 1996, tabi. XVI: 35—40. 15 Nowakowski 1996, s. 53.

16 Nowakowski 1996, s. 54, tabi. XVI: 41, 42. 17 M achajewski 1992b; 1993.

18 Dla tego typu fibul używam określenia „typ I zapinek z łopatkow atą nóżką (por. Bitner- W róblewska 1991 b, s. 56-58).

(6)

w ała w zasadzie na m arginesie zainteresow ań badaczy skandynaw skich19. Dl; w schodniej strefy nadbałtyckiej próby takie czynili K. G odłow ski i W. Nowakow ski, synchronizując bałtyjski horyzont w ytw orów z ornam entyką stem pelkow ą ze skandynaw skim stylem Sosdala. Próby te jed n ak nie spełniały sw ego zadania, po niew aż usiłow ano skorelow ać dw a zupełnie różne zjaw iska - z jednej strony hory zont konkretnych w ytw orów , z drugiej nie do końca zdefiniow any, am orficzny styl om am entacyjny. Nie kw estionując słuszności w yboru zjaw iska o tak szerokim za sięgu w Europie w e w czesnym okresie w ędrów ek, ja k ornam entyka stem pelkowa

20 •

w stylu Sosdala-U ntersiebenbrunn , należałoby jednak poszukać takich m ożliwości m etodycznych, które p o zw o lą synchronizow ać rzeczy porów nyw alne. W ydzielenie przeze m nie horyzontu Sosdala i horyzontu sam bijskiego wychodzi naprzeciw tym postulatom .

H OR YZO NT SOSDALA

W dotychczasow ej literaturze znane je st szeroko pojęcie stylu Sosdala. W pro w adził je J.E. F orssander21 opierając się na znalezisku grom adnym z m iejscowości Sosdala, sn. M ejlby, w Skanii. N iestety, to eponim iczne stanow isko nie doczekało się dotychczas pełnej publikacji źródłow ej. O dkryto tam około 280 brązow ych, srebrnych łub pozłacanych okuć przynajm niej dw óch paradnych rzędów końskich i pięciu okuw anych siodeł22. W iele z tych w ytw orów zdobionych je st na całej po w ierzchni stem pelkam i, rzadziej p ły tk ą ornam entyką w ycinaną (K erbschnitt) lub niello. N iektóre m ają ornam ent głów ek zw ierzęcych ujętych w profilu, um ieszczo nych w zdłuż kraw ędzi przedm iotu. W podobnej stylistyce utrzym ane są okucia z Fułltofty2 3 i V ennebo2 4 oraz zapinki blaszane określone przez J.E. Forssandera jako typ E idstein-M jelby25. B adacz ten zaprezentow ał przykłady przedm iotów zdobio nych w stylu Sosdala, ale nigdzie go nie zdefiniow ał. K olejni archeolodzy próbow ali uściślić lub uzupełnić pojęcie stylu Sosdala26, jednak nadal w ym yka się ono jed n o znacznem u określeniu27.

19 W yjątek stanow ią uwagi L. Jprgensena (1989, s. 181) na tem at podobieństw a bomholmskich za pinek kuszowatych z długą nóżką (kraftige arm br0stfibler m ed lang fo d = typ F 27) do egzemplarzy typu Schónwarling ze skarbu z From borka (Peiser, Kem ke 1914, s. 61, 62, tabi. I: 1-5).

20 Forssander 1937; G eisslinger 1961; Koch 1965; Keller 1967; Tejral 1973. 21 Forssander 1937.

22 M ateriały te znajdują się w zbiorach Lunds Universitets Historiska Museum, nr inw. LUHM 25570.

23 N orberg 1931, s. 105-108, ryc. 2, 3. 24 Salin 1904, ryc. 362, 372.

25 Forssander 1937, s. 12, ryc. 4: 1-3.

26 Voss 1955; Lund Hansen 1970; M agnus 1975.

27 Por. uwagi krytyczne J.N. N ielsena (Nielsen, B ender j0rgensen, Fabech, M unksgaard 1985, s. 81-91).

(7)

1 8 3

Proponuję w prow adzenie pojęcia „horyzontu Sósdala”, ujm ującego konkretne typy przedm iotów zdobionych w stylu Sósdala, analizow anych z uw zględnieniem ich kontekstu archeologicznego. Do tego horyzontu zaliczyłam elem enty paradnych uprzęży końskich w stylu eponim icznego znaleziska w Sosdala, zapinki blaszane, zaw ieszki pelta-kształtne i szpulow ate oraz zaw ieszki w kształcie tarczy.

PA RADN E RZĘD Y K O ŃSK IE

Paradne rzędy końskie (aneks 1) składają się z okuć rzem ieni, zaw ieszek, ro z dzielaczy i sprzączek zdobionych na całej pow ierzchni stem pelkam i. W iększość z nich w ykonano ze srebra, z pozłacanego srebra, niektóre z brązu w ykładanego sre brem. O rnam ent stem pelkow y obejm uje rzędy punktów i półkoli, w ielocentrycznych kół oraz w ypełnionych trójkątów , rzadziej m otyw stylizow anej gw iazdy. N ieliczną grupę elem entów uprzęży stanow ią okucia rzem ieni, rozdzielacze lub zaw ieszki z w yobrażeniam i głów ek zw ierzęcych ujętych w profilu, um ieszczonych na k raw ę dziach przedm iotów . Szczególnie szeroki zestaw elem entów uprzęży reprezentuje znalezisko z Sosdala. Paradne rzędy końskie odkryto w południow ej Skandynaw ii, w Skanii i zachodniej Szw ecji (ryc. 3). W dotychczasow ej literaturze analiza tych stanowisk koncentrow ała się przede w szystkim na ich funkcji i porów naniu z inny mi znaleziskam i w otyw nym i ze Skandynaw ii28, natom iast niew iele uw agi pośw ię cano sam ym przedm iotom .

C hronologia paradnych rzędów końskich opiera się na datow anym pelta- kształtnych zaw ieszek (patrz poniżej).

ZA W IESZK I PELTA -K SZTA ŁTN E

Pelta-kształtne zaw ieszki, zakończone stylizow anym i głów kam i zw ierzęcym i pokazanym i w profilu i zdobione b o g atą ornam entyką stem pelkow ą, stanow ią kolej ny elem ent om aw ianego horyzontu (aneks 2). T ego typu zaw ieszki znajdow ały się wśród elem entów uprzęży z Sósdala, Fulltofta i V ennebo, przy czym egzem plarz z Sósdala, oprócz stem pelkow ej, zdobiony był p łytką ornam entyką w ycinaną. Z a wieszki pelta-kształtne m ogły także stanow ić elem enty kolii, o czym św iadczy zna lezisko z Bosau, w Szlezw iku, gdzie dw ie takie zaw ieszki odkryto in situ w grobie

. . • «29

szkieletow ym wraz z paciorkam i bursztynow ym i i zaw ieszkam i tarczow atym i . Pelta-kształtne zaw ieszki z Bosau były zdobione w ielocentrycznym i kołam i i pół kolami, trójkątam i i prostokątam i w ybitym i stem plem . O rnam ent w ystępuje zarów no w zdłuż kraw ędzi w ytw orów , ja k i w partii centralnej, pokryw ając niem al c ałą pow ierzchnię przedm iotu.

28 Sosdala, Fulltofa i Vennebo interpretowane są raczej jak o znaleziska grobowe, a nie grom adne znaleziska wotywne (por. Fabech 1991a; 1991 b; 0 rsn es, Ilkjaer 1993).

(8)

Z decydow ana w iększość om aw ianych zaw ieszek w ykonana była ze srebra i po złacana, jed y n ie egzem plarz z Finnestorp, z zachodniej Szw ecji, zrobiono z brązu w ykładanego srebrem . M a on bogaty ornam ent stem pelkow y ze stylizow anym m o tywem gw iazdy pośrodku, ale ram iona tej zaw ieszki są krótsze i pozbaw ione w y obrażeń głów ek zw ierzęcych w profilu. Z nacznie większe uproszczenie reprezentują norw eskie zaw ieszki z zespołów grobow ych z B irkeland i Skreros, gdzie rów nież brak przedstaw ień zw ierzęcych, a ornam ent ograniczono do pojedynczych m otyw ów stem pla. O kazy z B irkeland i Skreros stanow ią elem enty brązow ych łańcuchów: łańcuch z B irkeland składał się pierw otnie z przynajm niej 18 zaw ieszek (zachow ało się 16), egzem plarz z grobu w Skreros - z przynajm niej 9 zaw ieszek (zachow ało się 6). O ba łańcuchy w ykonano praw dopodobnie w tym sam ym w arsztacie i m ożna je interpretow ać jak o lokalne naśladow nictw o efektow nych, pozłacanych zaw ieszek pelta-kształtnych z rozbudow anym ornam entem stem pelkow ym .

D o grupy tych ostatnich zaliczyć m ożna także znaleziska z grobu w Veien (po łudniow o-w schodnia N orw egia) i bagien w N ydam (południow a Jutlandia). Pelta- kształtne ozdoby stanow iły tam w praw dzie okucia pochew m ieczy, ale utrzym ane są w podobnej stylistyce ja k zaw ieszki stanow iące elem ent horyzontu Sosdala. N ato m iast zupełnie inny charakter m a ją złote pelta-kształtne lub lunulow ate zawieszki

30

zdobione filigranem i gran u lacją , które naw iązują do późnorzym skich tradycji stylistycznych z południow o-w schodniej E uropy31.

Z dobione stem pelkam i zaw ieszki pelta-kształtne w ystępują przede w szystkim w południow ej Skandynaw ii (ryc. 4), w Skanii, południow o-zachodniej Szwecji, południow ej i południow o-w schodniej N orw egii, a także na Z elandii i w północnej Jutlandii. Znaleziska ze Szlezw iku traktow ać m ożna w pew nym stopniu jako należą ce do tego sam ego regionu Europy północnej. Poza tą koncentracją pozostaje od osobnione znalezisko z grobu w Jakuszow icach, w Polsce środkow ej32. Ten bogaty grób książęcy uw ażany był za pochów ek huński, ale ostatnio opinia ta została za k w estionow ana33. K. G odłow ski zw rócił bow iem uw agę, że obok elem entów ko czow niczych grób w Jakuszow icach zaw iera także w ytw ory typow e dla interregio- nalnej kultury germ ańskiej. W śród tych ostatnich w ym ienia srebrną pozłacaną za w ieszkę pelta-kształtną, należącą do paradnej uprzęży końskiej. Stylistyka tej za w ieszki, zarów no rozbudow ana ornam entyka stem pelkow a, jak i obecność główek zw ierzęcych w profilu na końcach ram ion, m a bardzo bliskie naw iązania do om a w ianych w yżej egzem plarzy skandynaw skich. Praw dopodobnie pelta-kształtna za w ieszka znalazła się w Jakuszow icach w w yniku kontaktów m iędzy elitam i różnych regionów Barbaricum .

30 Skandynawskie przykłady takich ozdób: Kvarml0se, Zelandia (Lund Hansen 1970, s. 66, ryc. 3, 4); Tàstrup, Zelandia (Voss 1955, s. 187); G otlandia (Nerman 1935, ryc. w tekście 134).

31 Por. Forssander 1973; Hagberg 1957.

32 Àberg 1936, s. 271, tabi. III: 20; Nosek 1959; Godłowski 1995. 33 G odłowski 1995, s. 155-157.

(9)

1 8 5

Ryc. 3. Horyzont Sosdala. W ystępowanie paradnych rzędów końskich. Rys. L. Kobylińska, J. Żabko-Po-topowicz

Fig. 3. Sosdala horizon. Distribution o f ceremonial horse harnesses. By L. Kobylińska, J. Żabko-Potopo-wicz

(10)

1 8 6 A. B1TNER-WRÓBLEWSKA

Ryc. 4. Horyzont Sosdala. W ystępow anie zawieszek pelta-kształtnych. A - egzemplarze bogato zdobio ne; B - egzem plarze uproszczone. Rys. L. Kobylińska, J. Żabko-Potopow icz

Fig. 4. Sósdala horizon. Distribution o f pelta-shaped pendants. A - rich decorated specimens; B - simpli fied specimens. By L. Kobylińska, J. Żabko-Potopow icz

(11)

1 8 7

Zaw ieszki pelta-kształtne datow ane są na w czesny okres germ ański34, w spółw y- stępują bow iem z zapinkam i krzyżow ym i (Sejlflod, Veien, B irkeland, Bosau). T ak ą chronologię potw ierdza zespół DI z Sejlflod, gdzie zapinkom krzyżow ym tow arzy szyła srebrna fibula blaszana z głów kam i zw ierzęcym i ujętym i w profilach, a także zestaw uzbrojenia z grobu w Veien, należący do tzw. grupy K vam m e w edług J. Bem m anna i G. H ahne35. D atow anie absolutne interesującego nas typu zaw ieszek opiera się na skarbie z H0stentorp, w którym znajdow ało się osiem m onet, z czego sześć udało się zidentyfikow ać36: je d n a K onstancjusza II (3 3 7 -3 6 1 ), cztery W alensa (364-378), jed n a określona ja k o m oneta G racjana (3 7 5 -3 6 1 ) lub H onoriusza (395-423).

ZAPIN KI BLASZAN E

Srebrne zapinki blaszane (Blechfibeln) typu Eidstein-K varm l0se-M ejlby, ze zw ie rzęcymi główkami w profilu, to jedna z podstaw ow ych kategorii w ytw orów w iąza nych tradycyjnie ze stylem Sosdala37. Podobnie należy je rów nież zaliczyć do hory zontu Sosdala, przy czym m oim zdaniem należałoby uw zględnić w om aw ianym hory zoncie także te fibule blaszane, które nie m ają w praw dzie w yobrażeń głów ek zw ierzę cych w profilu, ale zdobione są bogatą ornam entyką stem pelkow ą i wykonane ze sre bra, często pozłacanego. W literaturze skandynawskiej brak szczegółowej klasyfikacji fibul blaszanych38, z wyjątkiem ogólnego podziału na egzem plarze z głów kam i zw ie rzęcymi w profilu oraz okazy pozbaw ione w yobrażeń głów ek zw ierzęcych3 \ Te ostatnie zostały podzielone przez P. Ethelberga4 0 na dw a typy. T yp 1, późnorzym ski, obejmuje okazy z półkulistą głów ką i łopatkow atą nóżką. Typ 2 to fibule z szeroką rom bow atą nóżką i półkulistą lub czw orokątną główką. Proponuję zapinki z główkam i zwierzęcymi ujętymi w profilu określić jako typ 3, kontynuując term inologię P. Ethel berga. Do horyzontu Sosdala należą więc fibule blaszane typów 2 i 3 (aneks 3)41.

Ich ornam entyka stem pelkow a je st bardzo rozbudow ana i obejm uje kom pozycje stylizowanych wyobrażeń gwiazd, w ielocentrycznych kół i półkoli, wypełnionych trój kątów i czw orokątów . O rnam ent stem pelkow y pokryw a zarów no pow ierzchnię

nóż-34 W yjątek stanow ią dwie brązowe zawieszki pelta-kształtne znalezione w grobie 166 w Baekkegárd na Bornholmie, gdzie wystąpiły w kontekście z m łodszego odcinka późnego okresu germ ańskiego (Jorgensen 1990, s. 37, 135-136, tabi. 25: 4, 5).

35 Bemmann, Hahne 1994, s. 316-320. 36 Breitenstein 1946, s. 22-24.

37 Forssander 1937, s. 12; Lund Hansen 1970.

38 W przeciw ieństwie do zapinek blaszanych z południow o-wschodniej Europy (patrz Kokowski 1996 - tam wcześniejsza literatura).

39 Por. Lund Hansen 1970; Straume 1987, s. 13, 14; Bemm ann 1993, ryc. 12. 40 Ethelberg 1986, s. 25-29.

41 Lista obejmuje jedynie dobrze zachowane egzemplarze, w których m ożna rozpoznać ich cechy dystynktywne.

(12)

00 00

T a b e 1 a 2 Diagram współw ystępow ania wytworów w grobach z zapinkami blaszanymi

T a b 1 e 2 Combination diagram for graves with sheet fibulae

Groby z zapinka mi blaszanymi Zapinka typu Gudumholm Zapinka typu N ydam /w ariant fioński Zapięcia m ankietowe typu A Zapinka blaszana typ 2 Zawieszka szpulowata Zaw ieszka w kształcie tarczy Zapinka blaszana typ 3 Zaw ieszka pełta-kształtna Zapinka krzyżowa Sejlflod U • • Gudumholm • • • Enderupskov 136 • • Sejlflod OO • • • Hjemsted 303 • • Torstorp Vesterby • • • Nikkelverket • • Gràlum • • M ejlby • • • • Roligheden • • Eidsten • • Sejlflod DI • • • A . B IT N E R -W R Ó B L E W S K A

(13)

1 8 9

Ryc. 5. Horyzont Sosdala. W ystępow anie zapinek blaszanych. A - egzemplarze z wyobrażeniem główek zw ierzęcych w profilu (typ 3); B - egzem plarze bez w yobrażeń główek zw ierzęcych w profilu (typ 2).

Rys. L. Kobylińska, J. Żabko-Potopow icz

Fig. 5. Sosdala horizon. D istribution o f sheet fibulae. A - specim ens with anim als in profile (type 3); B - specimens without animals in profile (type 2). By L. K obylińska, J. Żabko-Potopow icz

(14)

ki i głów ki, ja k i kabłąka. K abłąk byw a też zdobiony pierścieniam i z nacinanego drutu. N a głów ce niektórych egzem plarzy zn ajdują się wyryte w yobrażenia zwierząt (np. Sejlflod, grób DI; R oligheden). N iello i płytka ornam entyka w ycinana uzupeł niają zdobnictw o zapinek blaszanych.

O m aw iane fibule w ystępują w Danii - na Jutlandii i Zelandii, w Szwecji - w Skanii i V astergotland, w N orw egii zaś w R ogaland, A ust-A gder, V estfold i 0 s t- fold (ryc. 5). N ajw iększa koncentracja znajduje się na Jutlandii.

D iagram w spółw ystępow ania zapinek blaszanych w zespołach grobow ych (tab. 2) m oże pozw olić na rozw iązanie szeroko dyskutow anego w literaturze4 2 pro blem u początków stylu Sósdala (Sósdalastufe). W edług archeologów skandynaw  skich styl ten w yznacza w czesny okres germ ański. T ym czasem H. G eisslinger z początkiem Sósdalastufe w iąże zespół z Nyrup, w duńskiej literaturze tradycyjnie uw ażany za w yznacznik fazy C 3. O ceniając ten problem z punktu w idzenia hory zontu Sósdala, a szczególnie om aw ianych tu zapinek blaszanych, oba te poglądy w ydają się słuszne. O tóż fibule typu 2 w spółw ystępują zarów no z w ytw oram i typo wym i dla fazy C3, tzn. zapinkam i typów G udum holm i N ydam oraz w ariantu fioń- skiego typu N ydam , ja k i charakterystycznym i dla w czesnego okresu germ ańskiego fibulam i krzyżow ym i. Z apinkom blaszanym typu 3 tow arzyszą w yłącznie egzem pla rze krzyżow e. C hronologię absolutną egzem plarzy typu 2 określić m ożna na pod staw ie zespołu z T orstorp V esterby, gdzie srebrnej pozłacanej zapince blaszanej tow arzyszyła silikw a K onstancjusza II (3 4 0 -3 5 0 )43.

O ddzielnej dyskusji w ym aga grób z N yrup. N ie został on w łączony do pow yż szego diagram u, poniew aż s ą pew ne w ątpliw ości, czy m ożna traktow ać go jako zw arty zespół. B u d zą je zarów no okoliczności odkrycia44, ja k i inw entarz tego gro bu. Z apince blaszanej tow arzyszyły trzy m onety, dw ie fibule typu M ackeprang X III45, zapinka w kształcie sw astyki, srebrna, ozdobna szpila do w łosów oraz szkla ny puchar z w ycinanym i ow alam i. D w ie silikw y K onstantyna I (3 3 6 -3 3 7 ) oraz solid K onstansa (3 3 7 -3 5 0 )46 pozw alają datow ać zespół z N yrup na 2. połow ę IV w. 4 7 P o dobną chronologię m a fibula w kształcie sw astyki, reprezentuje bow iem najpóź niejszy, pięcioram ienny w ariant takich fibul, w iązany ju ż z f a z ą C348. Jednak zarów no szpila do w łosów , ja k i puchar zdobiony ow alam i datow ane są zasadniczo na późny okres rzym ski49.

42 Geisslinger 1961; 1967; Lund Hansen 1992; 1994. 43 Kromann 1995, s. 350, ryc. 13; 4.

44 W księdze inwentarzowej M uzeum Narodowego w Kopenhadze zapisano szereg zabytków należą cych do tego zespołu, ale tylko niektóre z nich wymienione są w opisie grobu, sporządzonym po odkryciu w 1875 r. (patrz archiwum Działu Prehistorii i Średniowiecza Muzeum Narodowego w Kopenhadze).

45 M ackeprang 1943.

46 Kromann 1995, s. 350, ryc. 13; 4. 47 Lund Hansen 1971.

48 Lund Hansen 1995, s. 214-217.

(15)

1 9 1

ZA W IESZK I W KSZTA ŁCIE TARCZY

Kolejnym elem entem horyzontu Sosdala s ą zaw ieszki w kształcie tarczy (aneks 4), przy czym term in „zaw ieszki” nie je st całkow icie precyzyjny. Przedm ioty te pozbaw ione są na ogół otw orków lub uszek do zaw ieszania, jed n ak w literaturze określane są pow szechnie ja k o „zaw ieszki” : shield-like pendants, scheibenform ige A nhanger50. Proponuję kontynuow ać tę term inologię także w języ k u polskim .

O m aw iana kategoria ozdób to m iniaturow e, koliste tarcze ze stożkow atym lub półkulistym guzkiem -um bem pośrodku i uchw ytem -im aczem z drugiej strony. W y konano je z bardzo cienkiej blaszki, ich średnica w ynosi od 2 cm (jeden egzem plarz z H0stentorp) do 4 (H ol) lub 4,5 cm (M j0lhus, Skreros 2b )51. G uzek pośrodku je st zw ykle niezdobiony, podczas gdy c a łą tarczkę pokryw a bogaty ornam ent stem pel kow y w form ie stylizow anej gw iazdy, w ielocentrycznych kół i półkoli, czw oroką tów z m otyw em leżącego krzyża w ew nątrz, trójkątów w ypełnionych różnym i m o tywami dekoracyjnym i. Elem enty stem pelkow e tw o rzą niekiedy m otyw w irującego koła. Do w yjątków należy jeden z egzem plarzy z H0stentorp, gdzie zdobieniu odci skami stem pla tow arzyszy ornam entyka w ycinana w form ie gw iazdy. W iększość zaw ieszek w kształcie tarczy je s t srebrna lub srebrna pozłacana; rzadziej tego typu ozdoby w ykonyw ano ze złota, a zupełnie sporadyczne s ą brązow e naśladow nictw a ze Skreros i R0dbjerg/Tornbygard.

O m aw iana kategoria ozdób w ystępuje w dw óch koncentracjach - w północnej Jutlandii oraz południow ej N orw egii, ponadto na Zelandii, B om holm ie i w północ no-zachodniej N orw egii (ryc. 6). Poza tym zaw ieszki takie znaleziono w Anglii, gdzie traktow ane są ja k o kolejny przykład oddziaływ ań skandynaw skich52. Podobne ozdoby pochodzą ze w spom nianego ju ż pow yżej zespołu w B osau, w S zlezw iku53. Odkryte tam dw ie srebrne pozłacane tarczki, zaopatrzone w uszka do zaw ieszania, bardzo silnie naw iązują stylistycznie do okazów skandynaw skich, są jed n ak płaskie, pozbaw ione guzka pośrodku.

Skandynaw skie zaw ieszki w kształcie tarczy niem al w yłącznie w spółw ystępują z w yznacznikam i chronologicznym i w czesnego okresu germ ańskiego, zapinkam i krzyżow ym i i reliefow ym i (tab. 3). Jedynie w dw óch zespołach zaw ieszkom tow a rzyszą w cześniejsze zapinki typu N ydam lub w ariantu fiońskiego tego typu. C hro nologia absolutna om aw ianych zaw ieszek opiera się na skarbie z H0stentorp, które go datowanie przedstawiono powyżej przy okazji analizy zaw ieszek pelta-kształtnych. Na m arginesie należałoby w spom nieć o kolistych lub czw orokątnych okuciach w kształcie tarczy z U ntersiebenbrunn54, zdobionych stem pelkam i i o rnam entem

ry-50 Voss 1955; M agnus 1975; Gebers, Hinz 1977.

51 Do wyjątków należy zrekonstruowany egzemplarz z Erga, którego średnica wynosi około 6 cm. 52 Znaleziono je na cm entarzyskach w Sleaford, Lincolnshire i Burwell, Cam bridgeshire (M agnus 1975, s. 48, 75-78; por. także Hines 1984).

53 Gebers, Hinz 1977, s. 15, 19, ryc. 5; 3, 4; 6: 1-3. 54 Kubitschek 1911.

(16)

Ryc. 6. Horyzont Sosdala. W ystępow anie zaw ieszek w kształcie tarczy. Rys. L. Kobylińska, J. Żabko--Potopowicz

(17)

Diagram w spółw ystępow ania wytworów w grobach z zawieszkami w kształcie tarczy

Combination diagram for graves with shield-like pendants

T a b e l a 3 T a b l e 3 Groby z zawieszkami w kształcie tarczy Zapinka typu N ydam / /w ariant floński Zapinka typu Bornholm Zapinka blaszana typ 2 Szpila ptasia Zapinka rów no ramienna Zawieszka pelta-kształtna Zapinka krzyżowa Zapinka reliefo wa Naczynie wiader-kowate Zapinka esowata Zapinka blaszana typ 3 Zaw ieszka szpulo-wata Kross haug • • M elsted 8 • • Sejlflod 0 0 • • M j0lhus • Sejlflod TR • Gjone • • Skreros 2b • • Skreros 2a • Hole • • • Erga • • • Hol • • • • • • M ejlby • • • \o LO W PO SZ UK IW AN IU W S P Ó L N E G O C Z A S U

(18)

tym, które m a ją stożkow aty, facetow any guzek-um bo pośrodku. Podobieństw o styli styczne tych okuć do om aw ianych tu skandynaw skich zaw ieszek w kształcie tarczy nie dziw i, w św ietle dobrze pośw iadczonych ju ż od okresu późnorzym skiego kon taktów łączących Skandynaw ię z południow o-w schodnią E uropą55. Ozdoby te różni jed n ak funkcja - o ile znaleziska skandynaw skie stanow iły elem ent stroju kobiece go, o tyle tarczki z U ntersiebenbrunn były okuciam i paradnych uprzęży56.

ZA W IESZKI SZPU LO W A TE

W śród elem entów horyzontu Sosdala zn ajdują się także zaw ieszki szpulow ate (aneks 5), określane w literaturze ja k o biconical p en d a n ts5 7 lub po prostu

Hangę-58 • • i •

schm uck . S ą to m ałe zaw ieszki w kształcie szpulki o w ysokości od 1,2 cm do nieco pow yżej 2 cm, w ykonane z cienkiej srebrnej blaszki. Z dobione są ornam entem stem pelkow ym lub rytym , biegnącym dookolnie59. N iekiedy w ystępuje dodatkow o niello (G udum holm , M ejlby, Hol). W śród m otyw ów stem pelkow ych dom inują trój kąty, w ielocentryczne koła i półkola. Zaw ieszki niezdobione (Ssertrang, Havor) lub w ykonane z brązu (V eiberg, Havor) n ależą do rzadkości i stanow ią zapew ne naśla dow nictw a egzem plarzy okazałych. Z aw ieszki szpulow ate funkcjonow ały jak o ele m enty kolii, przy czym często znajdow ane są po kilka w jed n y m grobie (np. Langlo, kurhan 21; K vassheim , grób 30).

S tanow iska z om aw ianym i ozdobam i koncentrują się w zachodniej i południo wej N orw egii, sąsiednim B ohuslan, w zachodniej Szw ecji oraz w północnej Jutlandii (ryc. 7), a w ięc w regionach tradycyjnie pozostających w bliskich kontaktach. Po nadto pojedyncze egzem plarze w ystępują w środkow ej i południow ej Jutlandii, na Z elandii, w środkow ej Szw ecji i na G otlandii60.

N a podstaw ie diagram u w spółw ystępow ania zaw ieszek szpulow atych w zespo łach (tab. 4) m ożna stw ierdzić, że tow arzyszą im zarów no zapinki typu Nydam i G udum holm charakterystyczne dla fazy C3, ja k i typowe dla wczesnego okresu ger m ańskiego fibule krzyżow e i reliefow e oraz naczynia w iaderkow ate (bucket-shaped p o ts), przy czym ta ostatnia grupa znalezisk dom inuje. W chronologii absolutnej

ter-55 Lund Hansen 1995.

56 Analogicznie do pojęcia „horyzont Sosdala” można by wprowadzić termin „horyzont U ntersie benbrunn”, który obejm owałby obok paradnych rzędów końskich zawieszki siekierowate oraz sprzączki typu Strzegocice-Tiszaladány-Kercz.

57 Lund Hansen 1971; Nielsen 1997. 58 Rygh 1885, s. 15; Straume 1987, s. 83.

59 Złota zaw ieszka zdobiona g ran u lacjąz Ulvsta, Szwecja (Áberg 1956, s. 184; Nielsen 1997, s. 33, ryc. 3: 10) została pom inięta w niniejszej analizie, poniew aż ornam entow ana jest w zupełnie innej tradycji stylistycznej niż om aw iany tu horyzont Sosdala.

6(1 Do horyzontu Sosdala zaliczono jedynie egzemplarz z Havor, którego kształt jest bardzo zbliżo ny do egzem plarzy zachodnioskandynawskich. Inne zawieszki z Gotlandii, wym ienione przez B. Ner- m ana, w ydają się zbyt odległe m orfologicznie (Nerman 1935, s. 7, ryc. 100-102).

(19)

1 9 5

Ryc. 7. Horyzont Sósdala. W ystępow anie zawieszek szpulowatych. Rys. L. Kobylińska, J. Żabko--Potopowicz

(20)

'O o\

T a b e l a 4

Diagram współw ystępow ania wytworów w grobach z zawieszkami szpulowatymi

T a b l e 4

Combination diagram for graves with biconical pendants

Groby z zawieszkami szpulowatymi Zapinka typu Nydam Zapinka typu Gudumholm Zapinka blaszana typ 2 Zapięcie mankieto we typu A Zawieszka w kształcie tarczy Zapinka blaszana typ 3 Zapinka krzyżowa Naczynie wiader-kowate Zapinka reliefowa Puchar typ Sn artemo Zapinka esowata Zapinka równo ramienna Kvassheim 30 • Saetrang • Gudumholm • • Torstorp V. _• _• Mejlby _• _• _• Tu _• Veiberg _• _• Langlo _• • • Hol _• _• _• _• _• • A . B IT N E R -W R Ó B L E W S K A

(21)

1 9 7

minus p o st quem dla zaw ieszek szpulow atych je st ca 350 r., na podstaw ie zespołu zT orstorp Versterby, gdzie znaleziono silikwę K onstancjusza II (340-351). Należy jednak zwrócić uwagę, że grób z Fullero sugerow ałby nieco w cześniejszą pozycję chronologiczną odkryto tam bowiem aureus M aksim ianusa (286-305). Z drugiej stro ny moneta ta, użyta jako zaw ieszka, współw ystępow ała z typow ym dla okresu w ędró wek ludów garniturem pasa, bronią i złotymi pierścieniam i61. Poza tym trzeba pam ię tać, że rzadkie w Skandynawii aureusy pozostaw ały tam bardzo długo w użyciu62.

PO DSU M O W AN IE

Horyzont Sósdala obejm uje następujące kategorie zabytków : paradne rzędy końskie, zaw ieszki pelta-kształtne, zapinki blaszane, zaw ieszki w kształcie tarczy oraz zaw ieszki szpulow ate. Z dobione były bogatą ornam entyką stem p elk o w ą która pokryw a zw ykle ca łą pow ierzchnię przedm iotu. M otyw y stem pelkow e p ow tarzają się; są to stylizow ane gw iazdy, w ielocentryczne koła i półkola, czw orokąty i trójkąty w ypełnione różnym i m otyw am i zdobniczym i. N iekiedy om aw iane w ytw ory zdobi także płytka ornam entyka w ycinana oraz niello. W ykonyw ane były niem al w yłącz nie z metali szlachetnych, najczęściej ze srebra lub pozłacanego srebra, rzadziej brązu w ykładanego srebrem lub złota. T o nie przypadek, że elem enty horyzontu Sósdala są stosunkowo rzadkie lub wręcz w yjątkowe w m ateriale skandynaw skim . M ożna je traktować jako symbole prestiżu, należące do elit tej części Europy północnej.

Z w yjątkiem paradnych rzędów końskich, odkrytych w yłącznie w Skanii, ro z przestrzenienie pozostałych elem entów om aw ianego horyzontu pokryw a się ze sobą (ryc. 3 -7 ). K oncentrują się one w szerokim pasie południow ej Skandynaw ii: od północnej Jutlandii i południow ej oraz południow o-zachodniej N orw egii do Z elan dii, Skanii i V astergotland. Szlezw ik, B ornholm czy G otlandia stan o w ią peryferie tej strefy. A nalizując poszczególne kategorie przedm iotów zaliczonych do horyzontu Sósdala m ożna wskazać zarów no elem enty o charakterze interregionalnym , ja k i form y lokalne. Do tych ostatnich zaliczyć m ożna w spom niane ju ż w yżej paradne rzędy końskie. K ategorią interregionalną są natom iast zapinki blaszane obu typów . Ponadto rozprzestrzenienie om aw ianych zabytków zw raca uw agę na strefy w zajem nych pow iązań w południow ej Skandynaw ii. Szczególnie silne w ydają się kontakty m iędzy północną Jutlandią a południow o-zachodnią N orw egią, co potw ierdza zn an ą koncepcję m igracji z Jutlandii na północ w późnym okresie rzym skim i w czesnym okresie w ędrów ek ludów 63.

N a podstaw ie diagram u w spółw ystępow ania (tab. 5) m ożna stw ierdzić, że h o ryzont S ósdala należy zasadniczo datow ać na w czesny okres germ ański, w szystkie

61 Arwidsson 1948, tabi. 21, 24; Nerman 1935, ryc. 87, 88, 277, 2 7 8 ,4 3 3 , 472. 62 Bursche 1993.

(22)

T a b e l a 5

W spółw ystępow anie zabytków w grobach z elementami horyzontu Sosdala (elementy horyzontu Sosdala zacienione). 1 - zapinka typu Gudum holm; 2 - zapinka typu N ydam /w ariant fioński; 3 - zapinka blaszana typ 2; 4 - zapięcie m ankietow e; 5 - zawieszka szpulowata; 6 - zawieszka w kształcie tarczy; 7 - zapinka typu Bornholm; 8 - zapinka reliefowa; 9 - zapinka równoramienna; 10 - zapinka esowata; 11 - zapinka krzyżowa; 12 - szpila ptasia; 13 - puchar typu Snartemo; 14 - naczynie

w iaderkowate; 15 - zaw ieszka pelta-kształtna; 16 - zapinka blaszana typ 3

T a b l e 5

Com bination diagram for graves with elem ents o f Sosdala horizon (Sosdala horizon elements shadowed). 1 - G udum holm fibula; 2 - N ydam /Fyn Nydam fibula; 3 - sheet fibula type 2; 4 - clasps; 5 - biconical pendant; 6 - shield-like pendant; 7 - fibula type Bornholm; 8 - relief fibula; 9 - equal arm ed fibula; 10 - S-shaped fibula; 11 - cruciform fibula; 12 - bird-like pin; 13 - glass type Snartemo;

14 - bucket-shaped pot; 15 - pelta-shaped pendant; 16 - sheet fibula type 3

Typ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Sejlflod U • • Gudumholm • • • Enderupskov • • Sejlflod 0 0 • • • Kvassheim 30 • • Saetrang • • Krosshaug • • • Hjemsted 303 • • Torstorp V. • • • Melsted 8 • • • Skreros 2a • • Nikkelverket • • Gràlum • • Tu • • Sejlflod TR • • Mj0lhus • • Gjone • • • • Langlo 21 • • • • Hoi • • • • • • • Veiberg • • • Hole • • • • Erga • • • • Skreros 2a • • • Sejlflod IZ • • Birkeland • • Bosau • • Sejlflod DI • • • Mejlby • • • • Roligheden • • Eidsten • •

(23)

1 9 9

bow iem kategorie zabytków zaliczane do tego horyzontu w spółw ystępow ały z za pinkam i krzyżowym i. Fibule blaszane typu 3, zawieszki pelta-kształtne i - w m niej szym stopniu - zawieszki w kształcie tarczy m ożna naw et traktow ać jak o w yznaczniki w czesnego okresu germ ańskiego. N ależy jednak pam iętać, że niektórym elem entom horyzontu Sósdala, a m ianowicie zapinkom blaszanym typu 2 oraz zaw ieszkom szpulowatym, tow arzyszą w zespołach grobow ych także zabytki typow e dla fazy C3, jak fibule typów G udum holm , N ydam i w ariantu fiońskiego typu N ydam . Taki roz szerzony zakres chronologiczny horyzontu Sósdala potw ierdzają zespoły z m oneta mi. Grób z Torstorp V esterby i z pew nym i zastrzeżeniam i zespół z N yrup w yzna czają początek horyzontu Sósdala na 2. połow ę IV w. Schyłek tego horyzontu przy pada w ciągu 1. połow y V stulecia, co pośw iadcza skarb z H óstentorp.

HOR YZO NT SAM BIJSKI

W zachodniej części ziem bałtyjskich w okresie w ędrów ek ludów rozw ijała się ornam entyka stem pelkow a naw iązująca do skandynaw skiego stylu Sósdala. Z jaw i sko to po raz pierw szy dostrzeżone zostało przez N. Á berga6 4 i nazw ane „w schod- niopruską ornam entyką gw iaździstą” (ostpreufiische Sternom am entik). R eprezento w ały j ą zapinki z gw iaździstą n ó żk ą i pew ne typy okuć końca pasa65, przy czym obie kategorie w ytw orów są bogato zdobione stem pelkam i z m otyw em stylizow anej gw iazdy jak o głów nym w zorem . W iele z nich w ykładano srebrną blaszką. T e same cechy reprezentują sprzączki z czw orokątną skuw ką i m eto p ą na kolcu66, które je d nak N. Á berg w spom ina jedynie na m arginesie. W przeciw ieństw ie do skandynaw skiego stylu Sósdala zachodniobałtyjska ostpreufiische S tern o m a m en tik pozbaw iona była elem entów zdobniczych ornam entyki w ycinanej.

Poza analizą zapinek z gw iaździstą n ó żk ą oraz okuć końca pasa badacz ten zaj m ował się także poszczególnym i m otyw am i odcisków stem pla67. P orów nując m o tywy stylizow anej gw iazdy w Skandynaw ii i na ziem iach bałtyjskich zw racał uwagę na interregionalne i lokalne wzory. Inne m otyw y stem pelkow e analizow ał jed y n ie w kontekście zachodniobałtyjskim .

W późniejszej literaturze w zm iankow ano fakt istnienia zachodniobałtyjskiej or namentyki stem pelkow ej z m otyw am i gw iaździstym i68, jed n ak nikt nie analizow ał tego tak szeroko jak N. Áberg. Idąc za sugestiam i tego badacza chciałabym zapro ponow ać w prow adzenie pojęcia „horyzont sam bijski” dla określenia horyzontu

64 Aberg 1919, s. 29-52, ryc. 15-21, 25-28, 43, 44.

65 Okucie końca pasa z K osew a/Kossewen (Áberg 1919, ryc. 29), które N. A berg uwzględnił w swoich rozważaniach, na tyle odbiega od pozostałych, że należy je m oim zdaniem w yłączyć z dalszej analizy ostpreufiische Sternom am entik.

66 Aberg 1919, ryc. 151, 152.

67 Aberg 1919, s. 4 7 ^ 9 , ryc. 43, 44.

68 Godłowski 1970; 1974; M adyda 1977; M adyda-Legutko 1984; Bitner-W róblew ska 1991a; 199 lb; Nowakowski 1996.

(24)

przedm iotów zdobionych bogato stem pelkam i i w ykładanych zw ykle srebrną blasz ką. O bejm ow ałby on zapinki z gw iaździstą nóżką, języczkow ate okucia końca pasa oraz sprzączki z m eto p ą u nasady kolca i czw orokątną skuwką. N ajw iększą koncen trację tych zabytków odnotow ano na Półw yspie Sam bijskim , stąd propozycja na zw ania tej grupy ozdób i części stroju „horyzontem sam bijskim ” . Elem enty hory zontu sam bijskiego lub ich naśladow nictw a w ystępują w rozproszeniu na całym obszarze ziem bałtyjskich, położonych na w schód od dolnej W isły, m iędzy Pasłęką a dorzeczem Dźw iny. W tym m iejscu należy zw rócić uw agę, że ten rozległy obszar nie był nigdy kulturow ym m onolitem , lecz przeciw nie - różnice w obrządku po grzebow ym oraz zestaw ie charakterystycznych w ytw orów pozw oliły wydzielić tu kilka kultur i grup kulturow ych69. D la interesującego nas tu okresu w ędrów ek ludów s ą to (ryc. 8): kultura D ollkeim /K ovrovo na Sam bii i w dorzeczu Pregoły, kultura bogaczew ska na M azurach, grupa zachodniolitew ska w zdłuż zachodniego w ybrzeża Litw y aż do południow o-zachodniej Łotw y, grupa dolnoniem eńska, grupa środko- w olitew ska w dorzeczu rzek N iew iaży (N evézis) i W ilii (N eris), grupa cm entarzysk płaskich Ż m udzi m iędzy rzekam i Ju rą a D u b isą grupa cm entarzysk płaskich Zem- galii w basenie M uszy i L elupy oraz w schodniołotew ska grupa cm entarzysk pła skich. W ym ienione jed n o stk i kulturow e n ależą do bałtyjskiej strefy cm entarzysk płaskich. Ponadto na w schód od W ielkich Jezior M azurskich rozpościera się strefa kurhanow a, do której należą: kultura sudow ska i kultura kurhanów wschodniolitew - skich (ryc. 8). W ram ach pow yższych podziałów będzie analizow ane rozprzestrze nienie poszczególnych elem entów horyzontu sam bijskiego.

ZAPIN KI Z G W IA ŹD ZISTĄ N Ó ŻK Ą

Z asad n iczą k ateg o rią zabytków , tradycyjnie w iązaną z ostpreufiische Sternor- nam entik, s ą kuszow ate zapinki z gw iaździstą nóżką. Do horyzontu sam bijskiego n ależą fibule z g w iaździstą n ó żk ą klasycznego typu II70, zbliżone do nich typy IV i V oraz IIIA i VI, a także późniejsze w arianty z n ó żk ą łopatkow atą typów IIIB i VII (aneks 6). C ech ą d iagnostyczną interesującej nas grupy zapinek je st obecność na końcu nóżki półkolistej tarczki o kraw ędzi w yciętej w ząbki lub zaopatrzonej w rząd otw orków . N óżka i m etopa na szczycie kabłąka zdobione były na całej pow ierzchni odciskam i stem pla. Pośrodku um ieszczony był zw ykle stylizow any m otyw gw iazdy, otoczony kom binacją w ielocentrycznych kół i półkoli, w ypełnionych trójkątów, punktów oraz stem pli w kształcie litery S1'.

Z apinki z g w iaździstą n ó ż k ą w ykonyw ane były z brązu, ale nóżkę i m etopę na kabłąku w ykładano srebrną blaszką. Z n aleziska tych efektow nych ozdób

koncentru-69 O kulicz 1973; Tautaviòius 1980; 1996; Nowakow ski 1991; 1996. 70 Bitner-W róblew ska 1991 b.

(25)

2 0 1

Ryc. 9. Horyzont sambijski. W ystępow anie zapinek z gw iaździstą nóżką. A - egzem plarze brązowe wykładane srebrną blaszką; B - egzemplarze brązowe bez srebrnej blaszki; C - egzem plarze żelazne.

Rys. L. Kobylińska, J. Żabko-Potopow icz

Fig. 9. Samland horizon. Distribution o f star-footed brooches. A - bronze specim ens with silver inlay; B - bronze specimens without silver inlay; C - iron specimens. By L. Kobylińska, J. Żabko-Potopow icz

(26)

j ą się przede w szystkim na Sam bii (ryc. 9), a w m niejszym zakresie także w zachód niej Litw ie, w grupie zachodniolitew skiej i dolnoniem eńskiej. Poza tymi skupiskam egzem plarze w ykładane srebrną blaszką w ystępują w rozproszeniu także w innycl regionach ziem bałtyjskich, przy czym są to okazy pojedyncze. Z naleziono je ni M azurach (kultura bogaczew ska), na Suw alszczyźnie i nad G ołdapią (kultura sudow ska) oraz na Ż m udzi (grupa cm entarzysk płaskich Żm udzi). Dwie zapinki w y kładane sreb rn ą blaszką odkryto na cm entarzysku w PJavniekkalns, położonym u ujścia D źw iny na terytorium grupy cm entarzysk płaskich Zem galii, regionu pozo stającego pod silnym w pływ em plem ion fińskich. Z rdzennych ziem fińskich, tzw. kultury cm entarzysk typu tarand72, pochodzą dalsze dw a egzem plarze om aw ianych fibul ze sreb rn ą b laszk ą - ze w schodniej Estonii (Paali) i południow ej Finlandii (Notsjo). K ilka zapinek z gw iaździstą n ó żk ą w ykładanych srebrem trafiło jako im porty bałtyjskie do zachodniej strefy B ałtyku, przede w szystkim na O landię (ryc. 9). Pojedyncze okazy znaleziono na B ornholm ie (A gerbygard/B akkegard) oraz na za chód od dolnej W isły, na cm entarzysku w Pruszczu G dańskim .

Oprócz ozdobnych zapinek z gw iaździstą lub łopatkow atą nóżką z rozbudowanym ornam entem stem pelkow ym i srebrną blaszką znane są także uproszczone brązowe egzem plarze pozbaw ione srebrnej blaszki i bez zdobienia stempelkami. W ystępują one na tych sam ych obszarach, co okazy paradne (ryc. 9), choć proporcje frekw encyj- ne między tym i dw iem a kategoriam i fibul są odm ienne w różnych regionach w schod niej strefy Bałtyku. N a przykład wśród licznych na ziem iach fińskich zapinek z gw iaź dzistą lub łopatkow atą nóżką tylko dwie m ają bogaty ornam ent stem pelkowy i srebrną blaszkę. Z kolei w zachodniej Litwie liczba okazów prestiżow ych i uproszczonych jest podobna, a na Sambii, centrum horyzontu sam bijskiego, te pierwsze dominują.

D alszy etap uproszczenia om aw ianej kategorii ozdób reprezentują fibule żelaz ne. W ystępują one przede w szystkim na obszarze kultury D ollkeim /K ovrovo oraz kultury bogaczew skiej (ryc. 9). T ylko jed en egzem plarz znaleziono daleko poza tym regionem , w m iejscow ości K irjakka w Finlandii. Zjaw isko upraszczania wytw orów bogato zdobionych, w ykładanych srebrną b la s z k ą m ożna obserw ow ać także wśród innych kategorii horyzontu sam bijskiego, choć ju ż nie na tak ą skalę ja k w przypadku zapinek z gw iaździstą i łop atk o w atą nóżką.

C hronologia w zględna w szystkich elem entów om aw ianego horyzontu zostanie przedstaw iona łącznie.

OK UCIA KO Ń CA PASA TY PU SA M BIJSKIEGO

Języczkow ate okucia końca pasa stanow ią kolejną kategorię zabytków charakte rystycznych dla horyzontu sam bijskiego (aneks 7). N ależą one do grupy III według k lasyfikacji R. M adydy73, obejm ującej szerokie, płaskie okucia. Term in „okucia

ję-72 M oora 1938, ryc. 90; Schm iedehelm 1969; Vasks 1997, s. 5 7 -6 1 , 68, 69. 73 M adyda 1977, s. 386, 387.

(27)

2 0 3

Ryc. 10. Horyzont sambijski. W ystępowanie okuć końca pasa typu sambijskiego. A - egzemplarze srebrne lub wykładane srebrną blaszką; B - egzemplarze brązowe bez srebrnej blaszki. Rys. L. K oby

lińska, J. Żabko-Potopow icz

Fig. 10. Samland horizon. Distribution o f strap-ends type Samland. A - silver specim en or specim ens with silver inlay; B - bronze specim ens without silver inlay. By L. Kobylińska, J. Żabko-Potopow icz

(28)

Ryc. 11. W ystępow anie okuć końca pasa typu sambijskiego oraz egzemplarzy pochodnych. Rys. L. Ko bylińska, J. Żabko-Potopow icz

Fig. 11. D istribution o f strap ends type Sam land and specimens deriving from them. By L. Kobylińska, J. Żabko-Potopow icz

zyczkow ate” je st je d n ak bardzo szeroki, odnoszony także do w ąskich7 4 egzem pla rzy, w tym naw et okuć lancetow atych z późnego okresu w ędrów ek ludów 75. W ydaje się w ięc uzasadnione, aby interesujące nas szerokie, płaskie okucia z zaokrągloną

74 Np. okucie końca pasa z grobu 178 z Kovrova/Dollkeim (Tischler, Kemke 1902, ryc. 13) czy egzemplarz z G runajek/Gruneyken, grób 11, popielnica IX (Tischler 1879, s. 255, tabi. IV: 5).

(29)

2 0 5

częścią d o ln ą w yodrębnić i w yróżnić w łasną n a z w ą Proponuję dla nich określenie „typ sam bijski” - od regionu ich najw iększej koncentracji.

Niektóre z tych okuć wyraźnie zw ężają się w części środkowej lub górnej. Z do bione są na całej nieomal pow ierzchni bogatym ornam entem stem pelkow ym , przy czym ornam ent um ieszczony je st w zdłuż brzegów przedm iotu i w partii centralnej. Oprócz w ielocentrycznych kół i półkoli znajdują się tam rzędy punktów , trójkątów, odcisków stempla w kształcie litery S oraz stylizowane gw iazdy, m otywy leżącego krzyża, a także tzw. w ilczych zębów ( W olfszahnmuster). O m aw iane okucia końca pasa wykonane były z brązu, często wykładane srebrną blaszką. W yjątek stanow ią dwa srebrne okucia z W arnikam , grób 31, oraz Zajceva/Trenttiten, grób 4, ja k rów nież żelazne okucie wykładane srebrem znalezione w grobie 146 w K ovrovie/Dollkeim .

Efektowne okucia typu sam bijskiego wykonane ze srebra lub wykładane srebrną blaszką w ystępują niemal w yłącznie na obszarze kultur D ollkeim /K ovrovo i boga- czewskiej (ryc. 10). Pojedyncze znaleziska odnotow ano w bałtyjskiej strefie kurhano wej (Boćwinka/Alt Bodschw ingken, Krikśtonys). Oprócz takich paradnych zakończeń pasa z metali szlachetnych znane są egzem plarze w yłącznie brązow e, ale także bogato zdobione stempelkami. Ich rozprzestrzenienie pokryw a się z w ym ienionym powyżej, z najw iększą koncentracją na Sambii i M azurach. Pojedyncze, rozproszone egzem pla rze okuć końca pasa typu sam bijskiego odkryto daleko poza ziem iam i bałtyjskimi, a mianowicie w Siguls na G otlandii7 6 oraz na wielofazowej osadzie w Jakuszow

i-77

cach koło Kazimierzy W ielkiej, w w arstw ach zw iązanych z kulturą przew orską. Oba zabytki potw ierdzają fakt bezpośrednich, ożyw ionych kontaktów z S a m b ią bowiem ich kształt i zdobienie ornam entem w ilczych zębów znajduje dokładne analogie w okuciu z cm entarzyska w G reibau na Półwyspie Sam bijskim , z grobu 63.

Podobnie ja k w przypadku zapinek z gw iaździstą n ó żk ą m am y tu do czynienia z lokalnym naśladow nictw em egzem plarzy ozdobnych. Proste, nieornam entow ane zakończenia pasów znaleziono w grobach w G u re’vsk/T raussitten (kultura D oll keim/Kovrovo) oraz N etcie i R udam inie (bałtyjska strefa kurhanow a). O kucia końca oasa typu sam bijskiego stały się także inspiracją dla grupy języczkow atych okuć

78 79

i kultur w ielbarskiej i przew orskiej (ryc. 11). N aw iązują one do okuć bałtyjskich,

76 Nerman 1935, s. 79, 80, 112, 113, ryc. 485. 77 Godłowski 1995, s. 160, ryc. 7: 16.

78 Cecele, woj. podlaskie, grób 502A (Jaskanis 1974, s. 430,431, ryc. 1; 1996, s. 67, 68, tabi. LXH: 4);

ilbląg-Pole Nowomiejskie (3 egz.), woj. warmińsko-mazurskie (Blume 1912, s. 57, 58, ryc. 66); Gródek Jadbużny (2 egz.), stan. 1C, woj. lubelskie, groby 30, 64 (Kokowski 1986, s. 25; 1995, s. 125, ryc. 90); asionowa Dolina, woj. podlaskie, kurhan X (Jaskanis 1958, s. 154-157, ryc. 5); M asłomęcz, stan. 15,

'oj. lubelskie, grób 140 (Kokowski, Kurzątkowska 1986, s. 12); Modła, woj. mazowieckie, grób 65/81 jrzymkowski 1986, ryc. 23h); Pierzchały, woj. warmińsko-mazurskie, grób 15 (Bezzenberger 1909b, 110; Blume 1912, s. 57, 58); Szpondowo, woj. mazowieckie (Rudnicki, Trzeciecki 1994, s. 152, 153, bl. IV: 6); Uśmierz, stan. 1, woj. lubelskie (Gajewski, Gurba 1975, s. 427, ryc. 4; Bitner-W róblewska, 'róblewski 1992).

79 M irków , woj. dolnośląskie, grób (Geschwendt 1936, s. 270, 271, ryc. 2); O jców , woj. m ałopol- ie (M ączyńska 1970, s. 202, 204, tabi. I: 22); O lsztyn (6 egz.), woj. śląskie (Szydłowski 1962, s. 313,

(30)

ale ich dekoracja je st znacznie uproszczona i ogranicza się do rzędów wielocen- trycznych kól um ieszczonych w zdłuż kraw ędzi przedm iotu. W yjątkow o tym m oty w om to w arzy szą inne, np. ornam ent w ilczych zębów (np. Cecele, grób 502A). N ie które z okuć pozbaw ione s ą ornam entu (np. Elbląg-Pole N ow om iejskie). O m awiane zabytki w ykonyw ano z brązu, przy czym żaden nie był w ykładany srebrną blaszką. Z nany je st także egzem plarz żelazny z w ielbarskiego zespołu w Pierzcha- łach/Pettelkau, grób 15.

Jak w spom niano wyżej, pojaw ienie się okuć języczkow atych w kulturze wielbarskiej i kulturze przew orskiej należy w iązać z oddziaływ aniam i ze środow iska bałtyjskiego, co było ju ż dyskutow ane w literaturze80. Z apew ne im pulsy z prężnie rozw ijającego się w okresie w ędrów ek ludów centrum na Półw yspie Sam bijskim stały się inspiracją dla w ielbarskich sąsiadów z obszarów na w schód od dolnej W i sły oraz z północnego M azow sza. Zw yczaj okuw ania pasów szerokim i, płaskim i blaszkam i z półkolistym zakończeniem rozszerzył się na południe, na obszar grupy

o « m asłom ęckiej i kultury przew orskiej .

SPRZĄCZKI Z M ETO PĄ U N A SAD Y KOLCA

K olejnym elem entem horyzontu sam bijskiego (aneks 8) są sprzączki z o w a ln ą często p o g rubioną ram ą oraz m eto p ą u nasady kolca (Schnallen m it M etopendorn). M etopa była zw ykle zdobiona rytym ornam entem w form ie leżącego krzyża. Sprzączki te zaopatrzone s ą w czw orokątną skuw kę. R eprezentują typy H38 i H39 w edług klasyfikacji R. M adydy-L egutko82, przy czym oba typy ró żn ią się jedynie przekrojem ram y.

C zw orokątna skuw ka zdobiona była ornam entem stem pelkow ym w form ie rzę dów kół, półkoli, punktów , w ypełnionych trójkątów , um ieszczonym w zdłuż kraw ę dzi przedm iotu. Pośrodku um ieszczano m otyw stylizow anej gw iazdy. Do w yjątków należy luźno znaleziony egzem plarz z K ovrova/D ollkeim , gdzie ornam ent stem pel kow y pokryw a zarów no skuw kę, ja k i kolec sprzączki.

O m aw iana kategoria w ytw orów w ykonyw ana była z brązu, a skuw kę i m etopę na kolcu w ykładano sreb rn ą blaszką. Takie znaleziska pochodzą w yłącznie z kultury D ollkeim /K ovrovo (ryc. 12). P onadto znana je s t także pew na grupa sprzączek z

bo-tabl. IV: 9; 1974, s. 143, 144, tabi. CLXXIV , f-1); Opatów, stan. 1, woj. śląskie (Godłowski 1964, s. 146, ryc. 2: 2); Szczedrzyk, woj. opolskie (Szydłowski 1974, s. 25, ryc. V ile); Żabieniec, woj. śląskie (Godłowski 1969, s. 138, ryc. 3c).

80 Bitner-W róblew ska 1989, s. 165-172.

81 N iezdobione języczkow ate okucia końca pasa zbliżone do typu sambijskiego znaleziono także poza obszarem kultur wielbarskiej i przeworskiej, a mianowicie w Nydam , w Danii (Bemmann, Bem- m ann 1998, s. 150, tabi. 10: 178) oraz w Fintínele, w kulturze czem iachow skiej (Tejral 1987, s. 20, ryc. 5: 7).

(31)

2 0 7

Ryc. 12. Horyzont sambijski. W ystępow anie sprzączek z m etopą u nasady kolca. A - egzem plarze ze zdobioną skuwką, wykładane srebrną blaszką; B - egzemplarze ze skuw ką niezdobioną lub bez skuwki;

C - egzemplarze ze zdobioną skuw ką bez srebrnej blaszki. Rys. L. Kobylińska, J. Żabko-Potopow icz Fig. 12. Samland horizon. Distribution o f buckles with a metope. A - specim ens with decorated ferrule and silver inlay; B - specim ens with undecorated ferrule or without ferrule; C - specim ens with decora

(32)

gatym ornam entem stem pelkow ym , ale pozbaw iona srebrnej blaszki. Tego typu okazy zarejestrow ano na w iększym obszarze, w ystępują bow iem nie tylko na terenie kultury D ollkeim /K ovrovo, ale rów nież kultury bogaczew skiej, skupiska gołdap skiego kultury sudow skiej oraz grupy środkow olitew skiej (ryc. 12). Pojedyncze znalezisko pochodzi z zachodniej Litw y (A ukśtkiem iai/O berhof). S zczególną uwagę zw raca liczba sprzączek z czw orokątną skuw ką i m etopą na kolcu odkryta na je d nym z cm entarzysk środkow ej Litw y, w Plinkaigalis. Z ostały one znalezione w gro bach szkieletowych, m ożna więc stwierdzić, które należały do garnituru pasa, a które służyły do spięcia rzem ieni ostróg.

U proszczone w arianty sprzączek z m etopą na kolcu pozbaw ione są ornam entu stem pelkow ego i srebrnej blaszki bądź w ogóle pozbaw ione skuwki. Ich rozprze strzenienie pokryw a się z w ystępow aniem egzem plarzy efektow nych, z najw iększą k o ncentracją na obszarze kultury D ollkeim /K ovrovo, kultury bogaczew skiej oraz skupiska gołdapskiego kultury sudow skiej (ryc. 12). Pojedyncze rozproszone eg zem plarze pochodzą z grupy elbląskiej, z grup zachodnio- i środkow olitew skiej, a także kultury kurhanów w schodniolitew skich. D aleko poza obszarem ziem

bałtyj-• • • • •83

skich znaleziono niezdobiony egzem plarz w Siguls, na G otlandii , a sprzączkę ze 84

zdobioną skuw ką na w ielbarskim cm entarzysku w C ecelach, grób 502A .

PO DSU M O W AN IE

A nalizow any pow yżej horyzont sam bijski obejm uje zapinki z gw iaździstą nóżką oraz garnitury pasa złożone z języczkow atych okuć końca pasa typu sam bijskiego i sprzączek z m etopą u nasady kolca i czw orokątną skuwką. W szystkie te zabytki m ają rozbudow any ornam ent stem pelkow y um ieszczony na skuw kach sprzączek, na okuciach końca pasa oraz na nóżkach i m etopach fibul. M otyw y zdobnicze pow ta rz ają się; są to stylizow ane gw iazdy, w ielocentryczne koła i półkola, wypełnione trójkąty oraz stem ple w kształcie litery S. Elem enty horyzontu sam bijskiego w yko nyw ano z brązu i w ykładano srebrną blaszką. Te efektow ne ozdoby m ożna wiązać z w yższą w arstw ą bałtyjskiego społeczeństw a; w ystępują jed y n ie w bogato w yposa żonych grobach, zarów no kobiecych, ja k i męskich.

R ozprzestrzenienie poszczególnych kategorii przedm iotów na ziem iach bałtyj- skich zasadniczo pokryw a się (por. ryc. 9, 10, 12). N ajw iększe skupisko odnotow a no w kulturze D ollkeim /K ovrovo, na Półw yspie Sam bijskim i w N atangii. Om awia ny garnitur pasa je st naw et uw ażany za w yznacznik etniczny stroju sam bijskiego85. Z nacząca liczba om aw ianych przedm iotów w ystępuje także na M azurach, w kultu

83 Nerman 1935, s. 79, 80, 112, 113, ryc. w tekście 186. 84 Jaskanis 1996, s. 67, 68, tabi. LXII: 3.