P a trz przyp. 89 - Kościół parafialny i jego funkcje społeczne w średniowiecznej Polsce

88 G. M a r t e n , dz. cyt., s. 118.

89 Ł sL B , II: K rzepice, Ż y tn ió w ,. K adłub, R u d lice, D zietrzk o w ice, Cza

stary, Ł y so k a rn ia , N aram ice, W ieluń.

[31] K O Ś C I Ó Ł P A R A F I A L N Y I J E G O F U N K C J E S P O Ł . 217 c z y ło b y to o ty m , ż e w p o czą tk a ch X V w . w a r c h id ie c e z ji g n ie ź  n ie ń sk ie j p u sz k a ta n ie m ia ła p o w sz e c h n e g o z a sto so w a n ia , p rzy cz y m b ra k jej w y k a z u ją za r ó w n o k o ś c io ły w ie js k ie , ja k i m ie jsk ie .

S p o śró d p r z e d m io tó w słu ż ą c y c h do u ż y tk u k o śc ie ln e g o u s tw o - d a w stw o k o śc ie ln e w y m ie n ia b ie liz n ę k o ście ln ą : k o rp o ra ły , o b ru sy, sz a ty litu r g ic z n e , p o le c a ją c u tr z y m y w a ć ją w c z y s t o ś c i90. K o rp o  r a ły m ia ły b y ć l n i a n e 91, o łta rz za ś w e d łu g n a k a z u b isk u p a N a n - k era z 1320 r. m ia ł b y ć n a k r y ty p r z y n a jm n ie j d w o m a ob ru sa m i l n ia n y m i92. Z in n y c h p r z e d m io tó w litu r g ic z n y c h u sta w o d a w s tw o k o śc ie ln e w y m ie n ia n ie o k r e ślo n e b liż e j v asa m i n i s t r a l i a93, k ie  lic h y 94 oraz n a c z y n ie do p r z e c h o w y w a n ia w i n a 95. S p r a w ę k ie li

ch ó w p o d n ió sł sz c z e g ó ln ie b isk u p N a n k er , n a k a z u ją c c e le b r o w a n ie j e d y n ie w k ie lic h a c h sr eb rn y ch , n ie zaś c y n o w y c h lu b k a m ie n  n y ch , d o p u szc za ją c te o sta tn ie t y lk o w w y p a d k u d u żeg o u b ó stw a d u c h o w n y c h , k tó r e b y p r a k ty k ę tak ą u s p r a w ie d liw ia ło θβ. B y ła to z a p e w n e te n d e n c ja p o w sz e c h n a , k tóra p r z y n io sła r e z u lta ty . M oże- m y o ty m p rze k o n a ć się , d y sp o n u ją c p o tr z e b n y m i w ia d o m o śc ia m i z p o c z ą tk ó w X V I w . d la te r e n u w sp o m n ia n e g o ju ż a rc h id ia k o n a tu w ie lu ń s k ie g o . T u taj n a o g ó ln ą lic z b ę 107 k ie lic h ó w , k tó r y c h m a te  ria ł je s t n a m z n a n y , 102 (95,32% ) b y ło sr eb rn y ch , w cz y m 29 p o  zła ca n y ch ; t y lk o 4 b y ły c y n o w e i 1 m ie d z ia n y 97.

W tr o sc e o u ż y w a n ie do m sz y św . n ie z e p su te g o w in a sy n o d y X V — X V I w . w ie lo k r o tn ie n a k a z y w a ły p r z e c h o w y w a n ie go w c y  n o w y c h lu b o ło w ia n y c h n a cz y n ia c h . M ik ołaj K u r o w sk i jak o b isk u p w ło c ła w s k i n a k a z a ł w 1402 r., b y k a ż d y p le b a n i b e n e fic ja r iu sz p o sta r a ł się w c ią g u trz e c h m ie s ię c y o c y n o w y d zb an n a w in o pod k arą sy n o d a ln ą 98. W k ilk a la t p ó źn iej ja k o a r c y b isk u p g n ie ź n ie ń 

80 J. F i j a ł e fc, S t a t u t y N a n k e r a , s. 17, art. 8; Z. C h o d y ń s k i , S t a t u t a s y n o d a l ia , s. 4 (r. 1402), s. 30 (r. 1516); CP, V, s. 261, art. 20 (I. 1407— 1411); В. U l a n o w s k i , M a t e r i a ł y , s. 358, art. 21 (r. 1512);

CP, X , s. 448, art. 16 (r. 1446); CP, III: S y n o d y d i e c e z j i ł u c k i e j i ich s t a t u t y , W arszaw a 1949, s. 91, art. 20 (r. 1519).

91 CP, V, s. 261, art. 20; В. U l a n o w s k i , M a t e r i a ł y , s. 358, art. 21;

Z. C h o d y ń s k i , S t a t u t a s y n o d a l ia , s. 30; CP, III, s. 91, art. 20.

92 J. F i j a ł e k , S t a t u t y N a n k e r a , s. 17, art. 8.

93 P a trz sta tu ty w y m ie n io n e w przyp. 90, z w y ją tk ie m sta tu tó w N a n  kera. S ta tu ty w r o c ła w sk ie m ó w ią o v a s a to t i u s m i n i s t e r i i — CP, X . s. 448, art. 16.

94 J. F i j a ł e k , S t a t u t y N a n k e r a , s. 17, art. 8, s. 52, art. 39: CP, VII, s. 149, art. 20 (r. 1420).

85 P a trz n iżej.

96 J. F i j a ł e k , S t a t u t y N a n k e r a , s. 52, art. 39.

97 Ł sL B , II, s. 106— 156.

98 Z. C h o d y ń s k i , S t a t u t a sy n o d a l ia , s. 4.

218 E U G E N I U S Z W I Ś N I O W S K I [32j sk i n a k a z te n r o z c ią g n ą ł r ó w n ie ż n a n o w o o b ję tą p rzez sie b ie a rc h i

d ie c e z ję , n ie o b w a r o w u ją c go jed n a k sa n k c ją sy n o d a ln ą " . W sto la t p ó źn iej zo sta ł on p o w tó r z o n y w sta tu ta c h g n ie ź n ie ń s k ic h a rc y  b isk u p a J a n a Ł a sk ie g o z 1512 r . , 100 ora z w z o r u ją c y c h się n a nich sta tu ta c h b isk u p a w ło c ła w s k ie g o M a cieja D r z e w ic k ie g o z 1516 r., I0i a ta k ż e b isk u p a łu c k ie g o P a w ła H o lsz a ń sk ie g o z 1519 r. 102 D la d ie  c e z ji p o zn a ń sk iej p o d o b n e z a r zą d ze n ie w y d a ł b isk u p A n d rzej w 1420 r, n a k a z u ją c b y w c ią g u 4 m ie s ię c y k a żd y p le b a n postarała s ię o c y n o w y d zb an, w k tó r y m pod o so b isty m n ad zorem , n ie w y  rę cz a ją c się słu żb ą k o ście ln ą , p r z e c h o w y w a łb y w in o m sza ln e. Z a

rz ą d z e n ie to o b w a r o w a ł groźb ą k a r y w w y s o k o ś c i trz e c h g r z y  w ie n 103. X V -w ie c z n a za ś in str u k c ja w iz y ta c y jn a , u ż y w a n a w d ie  c e zja ch g n ie ź n ie ń s k ie j, p o zn a ń sk iej i w ło c ła w s k ie j, p o lec a w iz y ta  torom sp ra w d z a ć, c z y w k o śc io ła c h zn a jd u ją się c y n o w e lu b o ło  w ia n e d zb a n y d la p r z e c h o w y w a n ia w in a 104. In fo r m a c je , ja k ie p o

sia d a m y z te r e n u a rc h id ia k o n a tu w ie lu ń s k ie g o z 1522 r. p o zw a la ją n a m stw ie r d z ić , o ile za r zą d ze n ia te b y ły r e sp e k to w a n e p r z y n a j

m n ie j n a ty m te r e n ie . W o p a rciu o sp is a n y w L ib e r Ł a sk ie g o in  w e n ta r z k o śc io łó w te g o a rc h id ia k o n a tu m o ż e m y u sta lić , że n a o g ó l

ną lic z b ę 36 k o śc io łó w p a r a fia ln y c h d zb an n a w in o w y m ie n io n o w 25 (69,44% ), p rzy cz y m d w u k r o tn ie o d n o to w a n o 2 d zb a n y , w p o

z o s ta ły c h w y p a d k a c h po jed n y m ; n a d to sp o ty k a m y po d zb an ie w trz ech n ie p a r a fia ln y c h k o ścio ła ch w ie js k ic h . W e w s z y s tk ic h w y  p a d k a ch b y ły to z g o d n ie z z a ło ż e n ia m i w ła d z k o śc ie ln y c h d zb an y c y n o w e. N ie je st zaś w y k lu c z o n e , że n ie w y m ie n ie n ie ic h w 11 k o  ś c io ła c h p a r a fia ln y c h p rzy n a jm n ie j w c z ę śc i z ło ż y ć trz eb a n a karb n ie r z e c z y w iste g o ic h b rak u , le c z n ie d o k ła d n e j in w e n ta r y z a c ji.

P r z e m a w ia ć za ty m zd a je się n ie w y m ie n ie n ie in n y c h n a c z y ń s łu  ż ą c y ch do te g o ce lu , ja k r ó w n ie ż w y s tę p o w a n ie ich n a w e t w k o  śc io ła c h n ie p a r a fia ln y c h . O b ser w a cje te pozwalają^ w n o sić , że p o

stu la ty p ra w a k o śc ie ln e g o w o m a w ia n y m z a k r e sie b y ły n a ogół re a liz o w a n e .

B liż sz y w g lą d w w y p o s a ż e n ie k o śc io łó w p a r a fia ln y c h w p o d sta  w o w e p r z y b o ry litu r g ic z n e d a je n am w sp o m n ia n y ju ż in w e n ta r z k o śc io łó w i k a p lic a rc h id ia k o n a tu w ie lu ń s k ie g o z 1522 r. P o n iżej z e sta w io n o g łó w n e e le m e n ty ich w y p o sa ż en ia :

99 CP, V, s. 261, art. 21 (1. 1407— 1411).

100 В. U l a n o w s к i, M a t e r ia ł y , s. 358, art. 22.

101 Z. С h o d у ń s к i, S t a t u t a s y n o d a l ia , s. 30.

102 CP, III, s. 91, art. 22.

103 CP, V II, s. 148, art. 13.

104 S. L i b r o w s k i , W i z y t a c j e d i e c e z j i w ł o c ł a w s k i e j , A rch iw a , B i

b lio tek i i M uzea K o ścieln e, t. 10 (1965), s. 198— 200.

[33] K O Ś C I Ó Ł P A R A F I A L N Y I J E G O F U N K C J E S P O Ł . 219

220 E U G E N I U S Z W I Ś N I O W S K I [34]

T ru d n o o ce n ić, w ja k im sto p n iu p rze k a z a n y n a m m a te r ia ł jest k o m p le tn y . Z a s ta n a w ia p o m in ię c ie w n ie k tó r y c h p a r a fia c h p rzed  m io tó w n ie z b ę d n y c h , ja k s ię w y d a je , do sp r a w o w a n ia c z y n n o śc i litu r g ic z n y c h : o b ru só w , k o rp o ra łó w . P o z w a la to p o d e jr z e w a ć is t

n ie n ie op u szczeń . B ra k jed n a k p o d sta w do g e n e r a ln e g o k w e s tio  n o w a n ia w a r to śc i o m a w ia n e g o in w e n ta r z a z w a ż y w s z y , że jeg o sp is z a jm u je w p a r a fii n a c z e ln e m ie jsc e , w y s u w a ją c się n a w e t przed p rzed ta k w a ż n e w L ib e r u p o sa ż en ie. W y d a je się w ię c , ż e m oże on sta n o w ić p o d sta w ę do z d o b y cia p rzy n a jm n ie j o g ó ln ej o r ie n  ta c ji w p ro p o rcja ch ró ż n e g o rod zaju sp rz ętu , w k tó r e b y ły w y p o  sa ż o n e ó w c z e sn e k o ścio ły .

Z d o k o n a n e g o z e s ta w ie n ia w id a ć , że do ty p o w y c h sp r z ę tó w k tóre m o żn a b y ło sp o tk a ć w e w s z y s tk ic h lu b zn a cz n e j w ię k sz o śc i k o śc io  łó w p a r a fia ln y c h , n a le ż a ły k ie lic h y m sz a ln e , o rn a ty , k o rp o ra ły i k om że, k r z y ż e o łta r z o w e , a m p u łk i, m o n str a n c je , d z w o n y i ch o rą g  w ie.. W y d a je się , ż e n ie k tó r e z ty c h e le m e n tó w m o g ły w y s tę p o  w a ć c z ęście j, n iż to w y n ik a z n a sze g o r e je str u , z w ła s z c z a k rzyże, a m p u łk i c z y k o rp o ra ły . C zęściej w y s t ę p o w a ły te ż z a p e w n e ob ru sy o łta r z o w e , k tó r e o d n o to w a n o ty lk o w 68°/o k o śc io łó w p a ra fia ln y ch . W ta k ie j sa m ej lic z b ie k o śc io łó w stw ie r d z o n o w y s tę p o w a n ie d zb a

n a n a w in o oraz sy g n a tu r k i, w n iec o m n ie js z e j za p isa n o a n te p e - d ia i d zw o n k i. R zad ko n a to m ia st b y ły r e p r e z e n to w a n e p a c y fik a ły , p u sz k i e u c h a r y s ty c z n e , k a p y , n a c z y n ia n a w o d ę św ię c o n ą i p o rta - tilia , a zg o ła w y ją tk o w o k a d z ie ln ic e i r e lik w ia r z e . N ie k tó r e z w y  lic z o n y c h p rze d m io tó w z r e g u ły w y s tę p o w a ły w w ię k sz e j liczb ie.

I ta k zn a czn a w ię k sz o ść k o śc io łó w p o sia d a ła 2— 3 k ie lic h y , 2— 5 o rn a tó w , 2— 3 d zw o n y , 2 lu b 4 c h o r ą g w ie i a m p u łk i, 2— 4 k o rp o ra ły i d zw o n k i, 2— 3 a n te p e d ia i k om że. K r z y ż e w w ię k sz o śc i k o śc io łó w w y s t ę p o w a ły p o je d y ń cz o , ch oć i ś w ią t y n ie z d w o m a k rzy ż a m i b y ły lic z n ie r e p r e z e n to w a n e . P o n iższ a ta b e la ilu str u je , jak cz ę sto i w ja  k ie j lic z b ie w y s tę p o w a ły o sta tn io w y m ie n io n e p rze d m io ty .

W o d n ie s ie n iu do w ię k s z o ś c i k o śc io łó w n ie z n a m y lic z b y z n a j

d u ją c y c h się w n ic h o b ru só w , jed n a k n a p o d sta w ie k ilk u zn a n y ch w y p a d k ó w m o ż e m y p o w ie d z ie ć , że w y s t ę p o w a ły o n e z w y k le w w ię k sz e j lic zb ie : 2, 10, 14, 17 105. P o z o sta łe p rz e d m io ty z r e g u ły w y s t ę p o w a ły p o je d y n cz o . T rzeb a te ż z a u w a ży ć , że w ię k sz o ść sp o  śród w y m ie n io n y c h w y ż e j p rze d m io tó w p o sia d a ły r ó w n ie ż k o śc io  ł y f ilia ln e i k a p lic e , co d o w o d zi ty p o w o ś c i o m ó w io n e g o w y p o s a  żen ia .

105 R uda, W ierzch las po 2, w tej sam ej liczb ie w k o ścio ła ch filia ln y c h w S trą d ziecu i K o m o rn ik a ch oraz a lta ria w k o śc ie le w K rzepicach;

w D zietrzk o w ica ch — 10, w R u d licach — 14, w C zastarach — 17.

[35] K O Ś C I Ó Ł P A R A F I A L N Y I J E G O F U N K C J E S P O Ł .

222 E U G E N I U S Z W I Ś N I O W S K I [36]

Z n a czn ie b o g a cie j pod w ie lu w z g lę d a m i b y ł w y p o sa ż o n y k ościół k o le g ia c k i w W ie lu n iu , co je st z u p e łn ie zr o z u m ia łe ju ż ch o ćb y ze w z g lę d u na sa m c h a ra k ter k o ścio ła , sk u p ia ją c e g o w o k ó ł sie b ie zn aczn ą lic z b ę d u c h o w ie ń stw a : 3 p ra ła tó w , 4 k a n o n ik ó w , 8 w ik a - r u sz y w ie c z y s ty c h i 6 m isjo n a r z y , n ie lic z ą c a łta r y s tó w i in n y c h d u c h o w n y c h 106, u tr z y m u ją c y c h się n ie z b e n e fic ju m , le c z w y p ła  c a n eg o im sty p e n d iu m . J eg o in w e n ta r z w y lic z a 20 k ie lic h ó w , za

p e w n e sr eb rn y ch , z k tó r y c h 10 b y ło p o zła c a n y c h , 26 o rn atów , 5 k rzy ż y , 2 p o c y fik a ły , 4 p u sz k i e u c h a r y s ty c z n e , 19 a m p u łek , an - te p e d ia d la w ie lk ie g o o łta rz a i w y sta r c z a ją c ą ilo ść, ja k podano o g ó ln ik o w o , d la p o z o sta ły c h o łta rz y , 3 k a p y d la k a p ła n ó w i 3 dla m in istr a n tó w , n a d to m o n str a n c ję , k a d z ie ln ic ę , r e lik w ia r z , dzban n a w in o , 2 c h o r ą g w ie , 3 d z w o n y i sy g n a tu r k ę , n ie z n a n ą b liż e j lic z  b ę d zw o n ó w , po 6 d a lm a ty k i rę cz n ik ó w , ś w ie c z n ik i do w sz y s tk ic h o łta rz y , 2 n a r z u ty i p o d u szk ę pod m s z a ł 107. Is tn ie jc e t u a ita rie p o sia d a ły sw ó j w ła s n y , o d r ę b n y s p r z ę t 108. Z o k resu o sto la t w c z e  ś n ie jsz e g o z n a m y in w e n ta r z je d n e g o t y lk o k o ścio ła w ie js k ie g o — w B e sz o w e j z 1421 r. św ia d c z ą c y , ż e k o śc ió ł te n pod w ie lu w z g lę  d a m i b y ł le p ie j w y p o sa ż o n y , a n iż e li w ię k sz o ść k o śc io łó w a rc h id ia  k o n a tu w ie lu ń s k ie g o w p o czą tk a ch X V w . P o sia d a ł on 5 k ie lic h ó w , 11 o rn a tó w , 2 k rzy ż e, 5 k o rp o ra łó w , aż 4 m o n stra n cje, w ty m 2 z r e lik w ia m i, po 4 a m p u łk i, c h o r ą g w ie i d zw o n k i, k a d z ie ln ic ę , p u sz k ę a u c h a r y sty c z n ą , aż 7 kap i 2 p o rta tilia , 5 o b ru só w , 8 d a l

m a ty k , 4 św ie c z n ik i, 5 rę c z n ik ó w , 5 sz e r zy n ek , p o d u szk ę pod m szał, 3 d y w a n y , fo rm ę do w y p ie k u k o m u n ik a n tó w , 5 sk r z y ń (cista) na p r z e c h o w y w a n ie r z e c z y k o śc ie ln y c h i 1 sz a fę , ż e la z n e la w a riu m , w ie le in n y c h d ro b n y c h p r z e d m io tó w oraz n ie sp o ty k a n ą o b fito ść r e lik w ii, o b ejm u ją c ą k ilk a n a ś c ie p u sz e k i in n y c h n a c z y ń 109. Tak b o g a te w y p o sa ż e n ie k o śc ió ł b e sz o w s k i z a w d z ię c z a ł z a p e w n e w d u  ż y m sto p n iu b is k u p o w i k r a k o w sk ie m u W o jc ie c h o w i J a strz ęb co w i, k tó r y ja k o n a le ż ą c y do rod u p a tr o n ó w k o ścio ła , w r. 1407 z b u d o w a ł tu n o w y k o śc ió ł m u r o w a n y w m ie js c e d o ty c h c z a so w e g o d r e w n ia  n eg o , a w rok u 1421 o s ie d lił p rzy n im p a u lin ó w , od d ając im jego zarząd n0.

Z p o w y ż sz e g o w id a ć , ż e ch a ra k ter k o śc io ła a ta k ż e sta n o w isk o p a tr o n a n ie b y ło b ez z n a c z e n ia d la je g o w y p o sa ż e n ia .

106 ŁsL B, II, s. 103— 107 p assim . 107 T am że s. 108.

108 T am że s. 106— 107.

109 J. F i j a ł e k , Z b i ó r d o k u m e n t ó w oo. p a u l i n ó w w P olsce, z. I, K ra

k ó w 1938, s. 148— 153.

110 J. F i j a ł e k , dz. cyt., s. 148; E. W i ś n i o w s k i , R o z w ó j sieci p a r a f ia ln e j , s. 119.

[37] K O Ś C I Ó Ł P A R A F I A L N Y I J E G O F U N K C J E S P O Ł . 223 P o r ó w n u ją c w y p o s a ż e n ie w ie js k ic h i m ie jsk ic h k o śc io łó w p a ra  fia ln y c h w sp rz ęt litu r g ic z n y m o ż e m y stw ie r d z ić , że w śró d 21 n a jc z ę śc ie j w y s tę p u ją c y c h jeg o e le m e n tó w , k tó r e m o g liśm y u c h w y  cić w k o śc io ła c h a rc h id ia k o n a tu w ie lu ń s k ie g o , d w a z n ich — k ie lic h y i o rn a ty , r e p r e z e n to w a n e b y ły w ty m sa m y m sto p n iu w ob u ty p a c h p a ra fii, a 9 in n y c h — p a c y fik a ł, m o n stra n cja , k a  d zie ln ica , a m p u łk i, k o cio łk i, r e lik w ia r z e , p o r ta tilia , a n te p e d ia i k ap y, c z ęście j b y ło m o żn a sp o tk a ć w śró d p a r a fii m ie jsk ic h , p o zo  sta łe za ś 10 — k rzy ż e, p u szk i e u c h a r y s ty c z n e , d zb an n a w in o , d zw o n k i, o b ru sy , k om że, c h o r ą g w ie , d zw o n y , sy g n a tu r k i, w śró d p a r a fii w ie jsk ic h . W w ię k sz o śc i jed n a k ró żn ice na k o rzy ść je d n e g o lu b d r u g ie g o ty p u p a r a fii n ie są w ie lk ie , w y n o sz ą k ilk a do k il

k u n a stu p rocen t. 22— 23°/o w y n o s i ró ż n ica w lic z b ie p a ra fii, w k tó  r y ch o d n o to w a n o istn ie n ie d zb an a n a w in o i k o c io łk ó w (cald ear), w p ie r w s z y m w y p a d k u n a k o rzy ść p a r a fii w ie jsk ic h , w d ru g im ■— m ie jsk ic h , 49% w y n o s i ró żn ica w lic z b ie p a ra fii, p o sia d a ją c y c h k a p y , na k o rzy ść p a r a fii m ie jsk ic h . C y fr y te trz eb a o c z y w iśc ie tr a k  to w a ć jak o w ie lk o ś c i p rz y b liż o n e i o r ie n ta c y jn e . Z d ają się on e jed n a k w s k a z y w a ć , że p o d sta w o w y sp rzęt litu r g ic z n y w ob u t y  p ach p a r a fii r e p r e z e n to w a n y b y ł r ó w n ie często. In aczej n a to m ia st k sz ta łto w a ła się sp ra w a jeg o lic ze b n o śc i. P o d ty m w z g lę d e m p r z e  w a g a p a r a fii m ie js k ic h r y s u je się w y r a ź n ie . S p ośród 21 ro d za jó w p rze d m io tó w t y lk o w o d n ie s ie n iu do d w ó c h —■ p u sz k i e u c h a r y  sty c z n e j i d zb an a n a w in o , w y ż sz a jest śr ed n ia w k o ścio ła ch w ie j  sk ich , w p o zo sta ły c h n a to m ia st g ó ru ją p a r a fie m ie jsk ie . U k a z u je to r ó w n ie ż ta b e la , ilu str u ją c a c z ę s to tliw o ść lic z e b n o śc i p e w n y c h p rze d m io tó w . W y n ik a z n iej w y r a ź n ie , że w śró d p a r a fii m ie jsk ic h w ię k sz a lic ze b n o ść a n a liz o w a n y c h p rze d m io tó w zd arzała się c z ę  ściej. T r ze b a w ię c stw ie r d z ić , że p a r a fie m ie js k ie b y ły le p ie j w y  p o sa żo n e w sp rzęt k o śc ie ln y , a n iż e li p a r a fie w ie js k ie , p rzy czym n ie w ą t p liw ie w y p o sa ż e n ie b y ło ty m le p sz e , im w ię k s z y b y ł o środ ek m ie jsk i. T rzeb a też d odać, że p rze d e w s z y s tk im w k o śc io ła c h m ie j

sk ich , ja k to s t w ie r d z o n o 111, s k u p ia ły się a lta rie, k tó r e z r e g u ły p o sia d a ły w ła s n y sp rz ęt lit u r g ic z n y 112.

III. C M ENTARZ

S ta ły m e le m e n te m z w ią z a n y m z k o śc io łe m b y ł cm en ta rz, k tó r y z n a jd o w a ł s ię w o k ó ł n ieg o . U s ta w o d a w s tw o k o śc ie ln e zm ie rz a ło

111 P a trz p rzy p is 63.

112 P a trz przyp. 108.

224 E U G E N I U S Z W I Ś N I O W S K I [38]

do teg o , b y jak o m ie jsc e p o św ię c o n e b y ł on w y r a ź n ie o d d z ielo n y od p o zo sta łeg o ob szaru. D la te g o n a k a z y w a ło o g r o d z e n ie g o lu b oto

c z e n ie ro w e m . S ta tu ty w ło c ła w s k ie z r. 1402 p o le c iły d u c h o w ie ń  stw u pod karą sy n o d a ln ą o g ro d ze n ie cm e n ta r z y w cią g u roku, pa

ra fia n o m zaś tam , g d z ie z w y c z a jo w o n a le ż a ło to do ich o b o w ią z  k ó w , zag ro żo n o in t e r d y k t e m 113. O b o w ią ze k o g ro d ze n ia cm e n ta rz y w c ią g u rok u p o w ta r z a ją ta k ż e in n e s ta tu ty z X V i X V I w . 114 P r o b le m n a le ż y te g o o g ro d ze n ia c m e n ta rz a od o to c z e n ia sta n o w ił też jed n o z p y ta ń k w e stio n a r iu sz y w iz y ta c y jn y c h 115.

U s y tu o w a n y w o k ó ł k o śc io ła cm e n ta rz sp e łn ia ł w o m a w ia n y m o k r e s ie fu n k c je zn a c z n ie b a rd ziej r o z le g łe a n iż e li d zisia j. B y ł on b o w ie m n ie t y lk o m ie jsc e m g rz e b a ln y m . T u taj o d b y w a ły się tak że p ro c e sje i n a b o ż e ń stw a , zw ła szc za w o k r e s ie W ie lk ie g o P o stu . D la  te g o te ż u m ie szc za n o tu n ie k ie d y rzeźb y , p r z e d s ta w ia ją c e M ękę P a ń sk ą . S p o ty k a n e g d z ie n ie g d z ie a m b o n y n a s ta łe tu taj u m ie sz  czo n e w sk a z u ją , że g ło sz o n o tu k azan ia. N a c m e n ta rz u u w ejścia do k o ścio ła b y ło też m ie jsc e d la p o k u tu ją c y c h g r z e s z n ik ó w 116.

IV. U TR Z Y M A N IE K O ŚC IO ŁA

N a k im c ią ż y ł o b o w ią z e k u tr z y m a n ia k o ścio ła w s ta n ie fu n k  cjo n a ln y m ? S p r a w a ta n ie w ą tp liw ie in a cz ej p r z e d s ta w ia się w o k resie, k ie d y k o śc io ły s ta n o w iły p r y w a tn ą w ła sn o ść fu n d a to ró w i ic h n a stę p c ó w , in a cz ej zaś p ó źn iej. W p ie r w s z y m o k r e sie n ie w ą t

p liw ie w ła ś c ic ie l k o ścio ła b y ł ty m , k tó r y tr o sz c z y ł się o p otrzeb y za r ó w n o d u c h o w ie ń stw a ja k i sa m eg o k o śc io ła m . P ó ź n ie j sp ra w a k o m p lik u je się. M a te r ia ł ź r ó d ło w y d o ty c z ą c y te g o p r o b lem u n ie z a w sz e je s t jasn y; stą d też o p in ie w lite r a tu r z e w o m a w ia n ej k w e s t ii n ie są zg o d n e. E. M ich a el w o d n ie sie n iu do Ś lą sk a u w a ż a ł ż e o b o w ią z e k te n sp o c z y w a ł na p a tr o n ie k ościoła; H. F. S ch m id — ż e o b cią ż a ł p rze d e w s z y s tk im lu d n ość; S. S o łty s z e w s k i zaś p od

-113 Z. С h o d y ń s к i, S t a t u t a s y n o d a lia , s. 6.

114 CP, V, s. 265, art. 51; В. U l a n o w s k i , M a t e r ia ł y , s. 361, art. 51;

Z. C h o d y ń s k i , s. 22, 32; CP, III, s. 95, art. 48; CP, II, s. 129, art. 12.

115 S. L i b r o w s k i , dz. cyt., s. 168, art. 11, s. 200.

116 W. Ł u s z c z k i e w i c z , S t a r e c m e n t a r z e k r a k o w s k i e , ich z a b y t k i s z t u k i i o b y c z a j u k o ścieln eg o , R oczn ik K ra k o w sk i, t. I (1898), s. 9— 11.

117 H. F. S c h m i d, D ie r e c h t li c h e n G r u n d l a g e n d e r P f a r r o r g a n is a - tio n au f w e s t s l a v i s c h e n B o d e n u n d ih r e E n t w i c k l u n g w ä h r e n d des M i t t e l a l t e r s , Z e itsc h r ift der S a w ig n y -S tiftu n g fü r R ech tsg esch ich te, K a n o n istisc h e A b te ilu n g , t. X X (1931), s. 343; E. M i c h a e l , D ie s c h l e  sische K i r c h e u n d ih r P a t r o n a t i m M i t t e l a l t e r u n t e r p o ln i s c h e n Recht, G örlitz 1926, s. 258.

[39] K O Ś C I Ó Ł P A R A F I A L N Y I J E G O F U N K C J E S P O Ł . 225 k reśla ją c ro lę k o la to r ó w w ty m z a k r e sie zw r a ca u w a g ę n a ob o

w ią z k i w it r y k ó w w z a k r e sie r e p e r a c ji k o ścio ła 118

D e k r e ta ły G rzeg o rza IX , p o w ta r z a ją c p o sta n o w ie n ia zn a c z n ie w c z e śn ie jsz y c h sy n o d ó w , n a k a z y w a ły w s z y s tk im p o sia d a c zo m b e  n e fic jó w k o śc ie ln y c h p o m a g a ć 'w n a p r a w ie k o ś c io ł a 118; za ś A le k  sa n d e r III (1159— 1181) stw ie r d z ił w w y d a n y c h p rzez s ie b ie p o sta  n o w ie n ia c h , że p o sia d a c ze k o śc io łó w p a r a fia ln y c h p o w in n i b yć, g d y za c h o d zi p o trzeb a , z m u sz e n i do n a p r a w y k o ścio łó w , p rzy cz y m n a c e l te n m a ją p rze zn a cz y ć z b y w a ją c ą im z d o ch o d ó w k o  ś c ie ln y c h c z ęść ta k b y p r z y k ła d ich s t a n o w ił z a c h ę tę d la in n y c h 120.

Z o b u ty c h p r z e p isó w w y n ik a n ie d w u z n a c z n ie , że b e n e fic ja r iu sz e m a ją j e d y n ie c z ę ś c io w y o b o w ią z e k n a p r a w y k o ścio ła . P ie r w s z y m ó w i o u d z ie la n iu p o m o c y — „ a d iu v e n t”, d ru g i k a że p rzezn a czy ć na p o tr z e b y k o śc io ła je d y n ie n a d w y ż k ę d o ch o d ó w — „ si e is s u - p e r s in t”, a w ię c n ie w ą t p liw ie tę część, k tó rej b e n e fic ja r iu sz n ie z u ż y ł n a w ła s n e p o tr ze b y .

Id ąc po lin ii ty c h p o stu la tó w p r a w a p o w sz e c h n e g o ta k ż e n ie  k tó re z p o sta n o w ie ń sy n o d a ln y c h d o ty c z ą c y c h ziem p o lsk ic h , p r z y  p o m in a ły b e n e fic ja r iu sz o m ic h o b o w ią z e k p o n o sz en ia cz ęści w y  d a tk ó w , z w ią z a n y c h z u tr z y m a n ie m k o ścio ła .

W 1394 r. b isk u p k r a k o w sk i P io tr W y sz o d p o w ie d z ia ln o śc ią za sta n b u d y n k ó w k o śc ie ln y c h ob a rcza b e n e fic ja r iu sz y , k tó r z y n ie  je d n o k r o tn ie w s k u te k b ra k u dozoru , sp o w o d o w a n e g o n ie r e z y d e n - cją, d o p r o w a d za ją k o śc ió ł do r u in y . P r z y p o m in a on ta k ż e d a w n e u s ta w o d a w s tw o k o śc ie ln e , n a k a z u ją c e p o d z ia ł b e n e fic ju m n a 4 części, z k tó r y c h je d n a m ia ła b y ć p rze zn a cz o n a n a b u d o w ę lu b n a  p ra w ę k o ścio ła . On sam za ś o b o w ią z e k te n ła g o d zi, n a k a z u ją c p rze

zn a cz y ć na te n c e l ty lk o d z ie w ią tą c z ęść d o ch o d ó w , g rożąc za z a  n ie d b a n ie tr o sk i o k o śc ió ł k arą e k sk o m u n ik i a n a w e t u tra tą b e n e f i

cju m ш . P o d o b n ie a rc y b isk u p M ik o ła j T rąb a w w y d a n y c h w 1420 r.

118 E. M i c h a e l , dz. cyt., s. 259— 260; H. F. S c h m i d , dz. cyt., X V III (1929), s. 543, X I X (1930), s. 448, X X (1931), s. 343; S. S o 11 y - s z e w s k i , P r a w a i o b o w i ą z k i w i t r y k u s ó w w p o l s k i m u s t a w o d a w s t w i e s y n o d a l n y m , P ra w o K a n o n iczn e, R. III (1960), nr 1—2, s. 273.

119 C. 1, X III, 48: Q u i c u m q u e ecclesia s t ic u m , b e n e f i c iu m h a b e n t, o m n i n e a d i u v e n t ad t e c t a ecclesia e r e s ta u r a n d a , v e l i p s a m ecclesia s e m en dan das...

120 C. 4, X III, 48: (— ) d e his q ui p a r o c h i a le s ecclesia s habent... d u x i - m u s r e s p o n d e n d u m , q u o d ad r e p e r a t i o n e m e t i n s t i t u t i o n e m ec c le sia - r u m cogi d e b e n t , q u u m o p u s f u e r it, de bonis, q u a e su n t i p s iu s ecclesia e, si eis s u p e r s in t , co n fe r re , u t eorurn e x e m p l o c e t e r i in v i t e n t u r .

121 B. U l a n o w s k i , O p ra c a c h p r z y g o t o w a w c z y c h do h is to r i i p r a

-15 — S t u d i a T h e o l o g i c a V a r s a v i e n s i a 2/69

226 E U G E N I U S Z W I Ś N I O W S K I [40]

sta tu ta c h p r o w in c jo n a ln y c h za c h ę ca p o sia d a c z y b e n e fic jó w do po

m a g a n ia w n a p r a w ie k o ścio łó w . W śród ty c h zaś, k tó r z y m a ją się tr o sz cz y ć o k o śc ió ł w y m ie n ia ob ok b e n e fic ja r iu s z y ta k ż e w it r y - k ó w 122. S y n o d za ś p r o w in c jo n a ln y r y s k i z 1428 r. stw ie r d z a , że p le b a n ch cą c za ch ęca ć w ie r n y c h do o fia rn o ści n a raecz k ościoła p o w in ie n sam d a w a ć d ob ry p rzy k ła d , a w iz y ta to r o m p o leca , b y n a  k ła n ia li p le b a n ó w , w ra z ie p o tr ze b y p rzy p o m o c y k ar, do u d z ie

la n ia w m ia r ę m o ż liw o śc i p o m o c y z e sw y c h d o c h o d ó w b e n e fic ja l- n y c h w r e sta u r a c ji k o śc io łó w . R ó w n o c z e ś n ie zaś p ię tn u ją c n ie d b a l

s tw o w itr y k ó w , k tó r zy d o p r o w a d z ili do p o w a ż n e g o zn iszczen ia w ie lu k o śc io łó w , n a k a z u je w iz y ta to r o m , b y s k ło n ili ich , w razie p o tr ze b y k a ra m i k o śc ie ln y m i, do z a ję c ia się n a p r a w ą k o ścio łó w z fu n d u sz ó w , p r z e zn a cz o n y c h na fa b r y k ę •kościoła, g d y b y za ś na cel te n n ie w y sta r c z y ło , w in n i n a k ła n ia ć w ie r n y c h do p o śp ie sz en ia w m ia r ę m o ż liw o śc i z p om ocą 123.

Z p r z y to c z o n y c h p o sta n o w ie ń u sta w o d a w s tw a k o śc ie ln e g o w y  n ik a , ż e o b o w ią z e k tr o sk i o u tr z y m a n ie k o ścio ła w n a le ż y ty m sta  n ie m ie li p rze d e w s z y s tk im b e n e fic ja r iu sz e , a ob ok n ic h r ó w n ież w itr y c y , p rzy cz y m ci p ie r w s i b y li z o b o w ią z a n i do p o n o sz en ia r ó w n ie ż c z ę śc i z w ią z a n y c h z ty m k o sztó w . W ie r n y c h za ch ęca n o jed y n k · do p o m o cy w ty m zak resie.

T rzeb a tu zw r ó c ić u w a g ę , że w śr e d n io w ie c z u ob ok m a ją tk u b e n e fic ja ln e g o , p rze zn a cz o n e g o n a u tr z y m a n ie d u c h o w n e g o , w y  tw o r z y ł się o d ręb n y m a ją te k , p rze zn a cz o n y n a w y łą c z n e p o trzeb y b u d y n k u k o śc ie ln e g o , jeg o w y p o sa ż e n ia i sp r a w o w a n e g o w nim k u ltu . N a Z a ch o d zie w y p a d k i istn ie n ia o d ręb n eg o u p o sa ż en ia , słu  żą c eg o u tr z y m a n iu b u d y n k u k o śc ie ln e g o , sp o ty k a m y sp o ra d y cz n ie p rzed d ru gą p o ło w ą X I w . O koło X II w . z y s k a ło ono w ła sn ą o so b o w o ść p ra w n ą , p r z y c z y m p o d m io t je g o p r a w i o b o w ią z  k ó w o k r e ś la n y b y ł n a jc z ę śc ie j m ia n e m „ fa b r ica e c c le s ia e ” 124.

w a k a n o n ic z n e g o w P olsce. D od atek I: S t a t u t y s y n o d u k r a k o w s k i e g o г r. 1392— 1396, K ra k ó w 1887, s. 36. Z d an iem W. A b r a h a m a (S t a t u t a s y n o d u p r o w i n c j o n a l n e g o w K a l i s z u r. 1420, R o zp ra w y A U , t. X X I (1888), s. 178, p rzep is ten opiera się na sta tu ta c h p ra sk ich z r. 1349, te zn ó w na C. 1, X III, 48.

122 J. F i j a ł e к, A. V e t u 1 a n i, S t a t u t y s y n o d a l n e w i e l u ń s k o - k a - liskie M i k o ła j a T r ą b y z r. 1420, K ra k ó w 1915— 1951, (dalej cyt.: F i j a- ł e k -V e t u 1 a n i, S t a t u t y T r ą b y ), s. 75, art. 22. W ed łu g A braham a (1. c.) p o sta n o w ie n ie to z o sta ło zaczerp n ięte ze s ta tu tó w arcyb isk u p a p ra sk ieg o E rn esta z P ard u b ic z r. 1355.

123 F. H i p 1 e r, C o n s t i t u t i o n e s y n o d a l e s W a r m ie n s e s , S a m b i e n s e s , P o m e s a m ie n s e s , C u lm e n s e s , n ec n o n p r o v i n c i a l e s R ig en ses , B ru n sb er- g a e 1899, kol. 324— 325.

124 W. M. P 1 ö c h 1, G esch ich te d es K irch en rech ts, 2, M ü n chen 1955, s. 375.

[41] K O Ś C I Ó Ł P A R A F I A L N Y I J E G O F U N K C J E S P O Ł . 227 W P o ls c e z w y o d r ę b n io n y m n a p o tr z e b y k o ścio ła m ają tk iem sp o ty k a m y s ię od p ie r w s z e j p o ło w y X III w . J e g o źród ła b y ły b ard zo różn orod n e. P o c h o d z ił on z n a d a ń 125, z a p isó w te sta m e n  to w y c h , o b e jm u ją c y c h zie m ię , c z y n sze , fu n d u sz e g o t ó w k o w e 12(i, n ie k tó r y c h k a r s ą d o w y c h 127, op ła t za p o c h ó w e k w k o ś c ie le 128, ofiar w ie r n y c h za p e w n e p o s łu g i129, p rze d e w sz y s tk im zaś z d o b r o w o ln y c h o fia r w ie r n y c h , sk ła d a n y c h c z y to w k o ście le , c z y te ż p oza n i m 180. M ożna jed n a k za u w a ż y ć , ż e lic zb a w z m ia  n e k o p o sia d a n iu p rzez p o sz c z e g ó ln e k o śc io ły o d r ę b n e g o od u p o sa ż en ia b e n e fic ja ln e g o m a ją tk u w p o sta c i tr w a ły c h form jak zie m ia lu b c z y n sz e jest b ard zo n ie w ie lk a za r ó w n o w X III i X IV w . ja k i w o k r e sie p ó ź n ie j s z y m ш . W y ją tk o w ą p od tym w z g lę d e m s y tu a c ję o b se r w u je m y w a r c h id ia k o n a c ie w ie lu ń sk im , w k tó r y m L ib e r ben eficioru m Ł a sk ie g o na og ó ln ą lic z b ę 36. k o  śc io łó w p a r a fia ln y c h sp e c ja ln e u p o sa ż e n ie k o ścio ła n o tu je aż p rzy d z ie w ię c iu , n a d to p rzy d w ó c h k o śc io ła c h filia ln y c h 132. D la p o zo sta  ły c h te r e n ó w a r c h id ie c e z ji g n ie ź n ie ń s k ie j p od o b n e w z m ia n k i sp o  t y k a m y w e w sp o m n ia n y m źr ó d le ty lk o p rzy d w ó c h k o ścio ła ch w a r c h id ia k o n a c ie g n ie ź n ie ń s k im 13S. O cen ia ją c te n fa k t, trzeb a w z ią ć pod u w a g ę , że a r c h id ia k o n a t w ie lu ń s k i o p is y w a n y b y ł p rzez in n e g o p isa rza a ta k ż e w e d łu g in n e g o k w e stio n a r iu sz a a n iż e li p o zo sta łe te r e n y a r c h id ie c e z ji g n ie ź n ie ń s k ie j. M ożna b y w ię c m n ie  m ać, że p isa rz w ie lu ń s k i b y ł sz c z e g ó ln ie d o k ła d n y w tej sp ra w ie.

P r z y p u sz c z e n ie ta k ie n ie w y d a je s ię jed n a k słu sz n e . T rzeb a b o  w ie m za u w a ż y ć , że d o k o n u ją c y o p isó w b e n e fic jó w w a rc h id ia k o  n a cie g n ie ź n ie ń s k im d w u k r o tn ie p rze cież z w r ó c ił u w a g ę n a w y  o d ręb n io n e n a p o tr z e b y k o ścio ła u p o sa ż en ie, n a d to za ś z r e g u ły

125 H. F. S c h m i d , dz. cyt., X V III (1929), s. 542, X I X (1930), s. 365, przyp. 1, s. 412, przyp. 5; E. M i c h a e l , dz. cy t., s. 258— 259.

12S F i j a ł e k - V e t u 1 a n i, S t a t u t y T r ą b y , s. 55— 56, art. 9; ACIE, III, s. 8, nr 20 (r. 1451), s. 288, nr 661 (r. 1507); S P P P , X II, s. 433, nr 7417 (r. 1503).

127 F i j a ł e k -V e tu la n i, S t a t u t y T r ą b y , s. 46, 55.

128 A CIE, II, s. 325, nr 692 (r. 1491), s. 484, nr 1008, 1009 (r. 1429); III, s. 333— 334, nr 794 (r. 1513).

129 A CIE, II, s. 575, nr 1269 (r. 1456); III, s. 353, nr 853 (r. 1531);

S P P P , X II, s. 433, nr 7417 (r. 1503).

i3° p a tr z s. 170 i nn.

131 H. F. S c h m i d , dz. cyt., X V III X X (1931), s. 342 oraz przyp. 118.

i3s W ielu ń , W ierzch las, K rzyw orzek a, C hotów , S k o m lin , D zietrzk o- w ice, C ieczęcin , Ł ysk orn ia, N aram ice; k o śc io ły filia ln e : K om orniki, Łubnicz.

133 G o sła w ice, B ru d zew o.

228 E U G E N I U S Z W I Ś N I O W S K I [42]

w y m ie n ia ją c u p o sa ż e n ie p le b a n a u ż y w a ł z w r o tu — „pro ecclesia e t su i s u ste n ta tio n e h a b e t” 135 — p o d k r e śla ją c w te n sp osób , jak się w y d a je , b rak w y o d r ę b n io n e g o n a p o tr z e b y k o ścio ła m ajątku . P o d o b n e z w r o ty p rze w a ż a ją r ó w n ie ż w sp isa c h a rc h id ia k o n a tó w u n ie jo w s k ie g o , łę c z y c k ie g o i k u r z e lo w s k ie g o 135. Z d a je się to św ia d  cz y ć o ty m , ż e sp o r a d y c z n e w y m ie n ia n ie p oza a rch id ia k o n a tem w ie lu ń s k im w y o d r ę b n io n y c h n a p o tr z e b y k o ścio ła d o ch o d ó w n ie je s t rzeczą p rzy p a d k u . N a w y ją tk o w ą zaś pod ty m w z g lę d e m s y  tu a c ję w z ie m i w ie lu ń s k ie j z d a je się w sk a z y w a ć ta k ż e n ie s p o ty  k a n e n a o g ó ł g d z ie in d z iej z ja w isk o z a a n g a ż o w a n ia w ie r n y c h w u tr z y m a n ie m in istr a k o ścio ła 13°. O b ser w a cje te u z a sa d n ia ją po

g lą d , że s p e c ja ln y m a ją tek , p rze zn a cz o n y n a w y łą c z n e p otrzeb y k o śc io ła i k u ltu w p o sta c i tr w a ły c h n a d a ń r o z w in ą ł się n a n a

sz y c h z ie m ia c h ty lk o w bard zo sła b y m sto p n iu . W y d a je s ię zaś, że n a w e t tam , g d z ie is tn ia ł, d o ch o d y w w ie lu w y p a d k a c h b y ły w sta

n ie z a sp o k o ić j e d y n ie c z ęść p otrzeb z w ią z a n y c h z fu n k c jo n o w a  n ie m k o ścio ła . Z resztą n ie je d n o k r o tn ie d o ta c ja n a rz ec z k ościoła w s k a z y w a ła t y lk o jed n ą z n ich —- z w y k le św ia tło , cz a se m w in o 187.

W śród w s k a z a n y c h w y ż e j 11 p rzy p a d k ó w s p e c ja ln e g o u p o sa żen ia k o śc io ła w a r c h id ia k o n a c ie w ie lu ń s k im w 8 w y p a d k a c h zn am y w y so k o ś ć p ły n ą c e g o z e ń d och od u , k tó r y w p o sz c z e g ó ln y c h w y  p a d k a ch w y n o sił: 6 g r (W ierzch las), 8 g r (Ł u b n ica), 24 g r (Ł ysk or- n ia), 30 gr (C h otów ), 40 g r (N a ra m ice), 45 gr (K rzy w a rzek a ), 48 gr (C ieszęcin ) i 8 1/2 g r z y w n y (W ielu ń — k o le g ia ta ). W ty m ostatn im

W dokumencie Kościół parafialny i jego funkcje społeczne w średniowiecznej Polsce (Stron 31-52)