Eugeniusz Wiśniowski
Kościół parafialny i jego funkcje
społeczne w średniowiecznej Polsce
Studia Theologica Varsaviensia 7/2, 187-237
1969
S tu d ia T heol. V ars. 7 (1969) nr 2
EU G EN IU SZ W IŚN IO W SK I
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY I JEGO FUNKCJE SPOŁECZNE
W ŚREDNIOWIECZNEJ POLSCE
T r e ś ć : I. B u d y n ek k o śc ie ln y ; II. W ew n ętrzn e w y p o sa ż e n ie k ościoła; III. C m entarz; IV. U trzy m a n ie kościoła.
N ie u le g a w ą tp liw o ś c i, że w sp o łe c z n o śc i p a r a fia ln e j k o śció ł, jako m ie jsc e m n ie j lu b b ard ziej r e g u la r n y c h sp o tk a ń w ie r n y c h , s p e łn ia ł w a żn ą rolę. J u ż sw o im z e w n ę tr z n y m w y g lą d e m , r o z m ia ram i a c z ęsto i u s y tu o w a n ie m w y r ó ż n ia ł się sp ośród in n y c h za b u d o w a ń w p a ra fii, p rzez co w sp osób s u g e s t y w n y p o d k r e ślo n e b y ło zn a cz en ie i w y ją t k o w y c h a ra k ter je g o fu n k c ji. M iało to sw ó j w p ły w na k s z ta łto w a n ie r e lig ijn e j m e n ta ln o śc i w ie r n y c h , p o d o b n ie jak n ie b ez z n a c z e n ia d la ty c h sp r a w b y ł w e w n ę tr z n y jeg o w y str ó j i w y p o sa ż e n ie . O d d z ia ły w a n ie b y ło jed n a k d w u stro n n e . Ś w ią ty n ia b y ła n ie t y lk o jeg o p o d m io tem , a le r ó w n ie ż p rze d m io tem ; n ie ty lk o w y w ie r a ła w p ły w n a św ia d o m o ść r e lig ijn ą · w ie r n y c h , a le sam a b y ła o b ie k te m ic h d zia ła ln o śc i, w ja k im ś sto p n iu le g ity m a c ją ich p ostaw . D la te g o p r z e śle d z e n ie ty c h ró żn o ra k ich e le m e n tó w z w ią za n y ch z b u d y n k ie m k o śc ie ln y m p o z w o li u c h w y c ić je d e n z w a ż n ych , ja k się w y d a je , fr a g m e n tó w , sk ła d a ją c y c h się n a ż y c ie sp o łe cz n o śc i p a r a fia ln e j.
I. B U D Y N E K K O ŚC IEL N Y .
In te r e su ją c e n a s k o śc io ły p o sia d a ły b ard zo ró żn e ro z w ią z a n ia p rze str z e n n e i k o n str u k c y jn e . Od m a ły c h ro tu n d p op rzez k o śc ió łk i i k o śc io ły jed n o i d w u n a w o w e do tr z y n a w o w y c h b a z y lik i k o ścin
-188 E U G E N I U S Z W I Ś N IO W 3 K I
[2] łó w h a llo w y c h . T yp ro tu n d y , a c z k o lw ie k sp o ty k a m y p rze d e w s z y s t k im w e w c z e sn y m o k resie, sp o r a d y c z n ie w y s tę p u je ró w n ież w X III a n a w e t w X IV i X V w . Ł. N ie u le g a w ą tp liw o śc i, że przez c a ły in te r e s u ją c y n a s o k res w śró d k o śc io łó w p a r a fia ln y c h z d ec y d o w a n ą p r z e w a g ę p o sia d a ły k o śc io ły je d n o n a w o w e 2. J a k o p rzyk ład te g o ty p u k o ścio ła z w c z e sn e g o o k r e su w y m ie n ić m o żn a k ościół g r o d o w y w In o w ło d z iu z c z a só w W ła d y sła w a H erm a n a . W zn ie sio n y n a p la n ie p ro sto k ą ta , od w sc h o d u z a m k n ię ty p ó łk o listą absydą, p r z y le g a ją c ą b ezp o śr ed n io do k o rp u su n a w y , od za ch o d u zaś ok rą g łą w ie ż ą 3. K o śc ió ł w P r a n d o c in ie z p ie r w s z e j ć w ie r c i X II w . obok b ezp o śr ed n io do n a w y p r z y le g a ją c e j a b sy d y w sc h o d n ie j p osiada r ó w n ie ż a b sy d ę za c h o d n ią , k tórej m u r y słu żą za o p a rcie d la o śm io k ą tn ej w i e ż y 4. J a k o b e z w ie ż o w ą o d m ia n ę te g o ty p u k o ścio łó w w y m ie n ić m o żn a k o śc io ły św . A n d rz eja w K o śc ie lc u K o lsk im , czy św . J a n a w S ie w ie r z u , p o ch o d zą ce z X II w . B a r d z ie j r o z w in ię ty u k ła d p r z e str z e n n y p rez en tu ją k o śc io ły z w y o d r ę b n io n y m p r e z b i- terium^ z a m k n ię te b ąd ź to p ó łk o listą a b syd ą, b ą d ź p rostą ścia n ą 5. P r z y k ła d e m ic h m ogą b y ć k o śc io ły w K o śc ie lc u K a lisk im , w G ie - czu, w sta ry m m ie ś c ie K o n in ie , w S o b ó tce, w W ierzb n ej n a Ś lą sk u , p o ch o d z ą ce z X II i p ie r w s z e j p o ło w y X III w . 6, cz y in k a s te llo w a n y k o śc ió ł w Z ę b o c in ie k o ło P r o sz o w ic z X III w . 7 Z p ó ź n ie jsz e g o o k re su w y m ie n ić m ożn a k o śc io ły w P ia sk u W ie lk im z X IV w ., w D rze w ic y z r. 1462, w O d row ążu k oło K o ń sk ic h c z y w J e ż o w ie k oło
1 D la X —X I w . zob. J. L e p i a r c z y k , S z t u k a r o m a ń s k a i p r z e d r o -
m a ń s k a . A r c h i t e k t u r a . H isto ria sztu k i p o lsk ie j, t. 1, K ra k ó w 1962,
s. 49— 50, 52, 54— 55. Z X II w . w y m ie n ić m ożn a rotu n d ę św . Prokopa w S trzeln ie, z d ru giej p o ło w y X III w . — rotu n d ę w S tro n i na Ś lą sk u , z p ierw szej p o ło w y X IV w. — ro tu n d ę w G rzeg o rzew ica ch w w oj. k ie leck im ; p atrz Z. Ś w i e c h o w s k i , B u d o w n i c t w o r o m a ń s k i e w Polsce. K a ta lo g Z a b y tk ó w , W ro cła w 1963, pod w sk a z a n y m i m iejsco w o ścia m i; zob. też J. L e p i a r c z y k , dz. cyt., s. 67. Z r. 1444 p ochodzi rotunda w G o sła w ica ch , p atrz W. Ł u s z c z k i e w i c z , P r z y c z y n e k do h is to rii
a r c h i t e k t u r y m u r o w a n y c h k o ś c i o łó w w i e j s k i c h w P o lsc e ś r e d n i o w i e c z n e j, S p ra w o zd a n ia K o m isji do B a d an ia H isto r ii S ztu k i w P olsce,
s. 264—268.
2 J. Z a c h w a t o w i c z , S z t u k a g o ty c k a . A r c h i t e k t u r a , H isto ria sztu k i p o lsk iej, t. 1, K ra k ó w 1962, s. 202; Z. Ś w i e c h o w s k i , A r c h i t e k t u r a g r a n i t o w a P o m o r z a Z a c h o d n ie g o w X I I I w i e k u , P o zn a ń 1950, s. 9. 3 J. L e p i a r c z y k , dz. cyt., s. 66. 4 Z. Ś w i e c h o w s k i , B u d o w n i c t w o , s. 216. 5 J. L e p i a r c z y k , dz. cyt., s. 66— 67; Z. Ś w i e c h o w s k i , dz. cyt., s. 99. 6 O. S o s n o w s k i , D z ie j e b u d o w n i c t w a w P olsce, t. 1 i do p ołow y X III w ie k u oprać. Z. Ś w i e c h o w s k i i J. Z a c h w a t o w i c z , W arszaw a 1964, s. 95, 98. 7 W. Ł u s z c z k i e w i c z , dz. cyt., s. 277.
[3 ] K O Ś C IÓ Ł P A R A F I A L N Y I J E G O F U N K C J E S P O Ł . 189
R a w y 8, a ta k ż e im p o n u ją c y c h r o z m ia ró w k o śc ió ł w S z y d ło w c u z p o czą tk ó w X V w . 9.
O sobno trzeb a w y m ie n ić lic zn ą g ru p ę je d n o n a w o w y c h X III- -w ie c z n y c h g r a n ito w y c h k o śc io łó w P o m o r za Z a c h o d n ieg o , w śród k tó r y ch m ożn a w y r ó ż n ić k ilk a ty p ó w . D o n a jc zę ście j sp o ty k a n y c h n ależą k o śc io ły o p ro sto k ą tn e j n a w ie i m n ie js z y m , ró w n ie ż p r o sto k ą tn y m z a m k n ię ty m p rez b ite r iu m z w ie ż ą za c h o d n ią lu b b ez n i e j 10. W p o w ia ta c h c h o je ń sk im i sz c z e c iń sk im lic z n ie r e p r e z e n to w a n e są też k o ścio ły , k tó r e sta n o w i je d y n ie p ro sto k ą tn a n a w a b ez w ie ż y , jak i w y o d r ę b n io n e g o p r e z b ite r iu m u .
Ju ż w X II w . ob ok m a ły c h w w ię k sz o śc i k o śc io łó w je d n o n a w o w y c h p o ja w ia ją się k o śc io ły tr ó jn a w o w e o ty p ie h a lli i b a zy lik i, p rzy cz y m ty p h a llo w y z d o b y ł so b ie z d e c y d o w a n ą p r z e w a g ę na p om orzu W sch o d n im 12. R ó w n ie ż na W a rm ii k o śc io ły h a llo w e , b ez w y d z ie lo n e g o jed n a k p rez b ite riu m , s ta n o w iły n a jlic z n ie js z ą gru p ę k o śc io łó w tr ó jn a w o w y c h 13. W y d a je się jed n a k , że w sto su n k u do o g ó ln ej lic z b y k o śc io łó w b y ło ic h n ie w ie le , k o n c e n tr o w a ły się też z r e g u ły w z n a c z n ie jsz y c h ośro d k a ch m ie jsk ic h 14.
N ie c z ęsto sp o ty k a n y u k ła d p r z e str z e n n y sta n o w iły k o śc io ły d w u n a w o w e , k tó re w w ię k sz e j lic z b ie w z n ie s io n o n a te r e n ie M a ło p o lsk i w X IV w . N a jo k a z a lsz y m p r z e d s ta w ic ie le m tej g r u p y jest k ościół w W iślic y (1350 r.), w k tó r y m trz y c ie n k ie fila r y u m ie sz czon e n a o si słu żą n ie t y le do p o d z ia łu n a w y , co p o d trz y m a n ia sk le p ie n ia . P o d o b n e k o śc io ły o d w u i jed n y m fila r z e p ośrod k u sp o ty k a m y w S to p n ic y (ok oło 1362), C h y b ic a ch (1362), S k o tn ik a ch (1372), S tr ó ż y sk a c h (po 1378), S za ń cu (1499), a n ie w ą t p liw ie b y ło ich w i ę c e j 1S.
W y g lą d o m a w ia n y c h k o śc io łó w s ta n o w ił o d b ic ie p a n u ją c y ch w sz tu c e k ie r u n k ó w . W zn oszon e aż po w ie k X III ś w ią t y n ie b y ły b u d o w a n e w e d łu g z a ło że ń a r c h ite k tu r y ro m a ń sk iej, c h a r a k te r y z u jącej się w ie lk ą p rostotą fo rm y . Ich b u d u le c s ta n o w ił w za leż n o śc i od lo k a ln y c h w a r u n k ó w p ia sk o w ie c , k a m ie ń w a p ie n n y lu b g ra n it,
8 W. Ł u s z с z к i e w i с z, dz. cyt., s. 275, 273— 274, 281—282 (stron y w y m ie n io n e w k o le jn o śc i k o ścio łó w , w y lic z o n y c h w tek ście).
9 J. K i e s z k o w s k i , Z w y c i e c z k i do R a d o m i a i S z y d ł o w c a o d b y
t e j w 1897 ro k u , S p ra w o zd a n ia K o m isji do B ad an ia H isto rii S ztu k i
w P o lsce, t. 4 (1900), s. 349— 360. 10 Z. Ś w i e c h o w s k i , A r c h i t e k t u r a g r a n i to w a , s. 11, 15 i nn. 11 T am że, s. 19—20. 12 J. Z a c h w a t o w i c z , dz. cyt., s. 213. 13 T am że, s. 218. 14 Z. Ś w i e c h o w s k i , A r c h i t e k t u r a g r a n i to w a , s. 9; W. Ł u s z c z - k i e w i с z, dz. cyt., s. 285. 15 J. Z a c h w a t o w i c z , dz. cyt., s. 201.
190 E U G E N I U S Z W IS N IC W S K I 14]
a n ie ty n k o w a n e śc ia n y n a d a w a ły im c ię ż k i i su r o w y w y ra z. N ie je d n o k r o tn ie b u d o w a n e w ó w c z a s k o śc io ły m ia ły sp e łn ia ć zarazem ro lę o b ie k tó w ob ro n n y ch ; stąd c h a r a k te r y sty c z n e d la n ich m ałe o tw o r y o k ien n e . W X III w . z a c zą ł u p o w sz e c h n ia ć się n o w y arch i te k to n ic z n ie ty p k o ścio ła , o d p o w ia d a ją c y za ło że n io m ro z w ija ją c eg o się s ty lu g o ty c k ie g o , k tó r y c h a r a k te r y z u je str z e listo ść , lek k ość i d y n a m izm fo rm y . W y d łu ż a ją s ię o tw o r y o k ie n n e , za m k n ięte teraz o stry m łu k ie m . J ak o b u d u le c coraz p o w sz e c h n ie jsz e za sto so w a n ie z n a jd u je ce g ła , k tóra p o ja w iła s ię już u s c h y łk u okresu ro m a ń sk ieg o ie.
Z n a cz n ie m n ie j w ie m y o stru k tu r ze a rc h ite k to n ic z n e j k o cio łó w d r e w n ia n y c h , k tó re sta n o w iły o lb rz y m ią w ię k sz o ść o b ie k tó w sa k ra l n y c h u sc h y łk u śr e d n io w ie c z a , ty m b ard ziej zaś w o k r e sie w c z e ś n ie jsz y m 17. W y n ik a to stą d , że w s k u te k n ie tr w a ło śc i d rew n a do cz a só w w sp ó łc z e sn y c h n am p r z e tr w a ło ich n ie w ie le , i to -dopiero ze sc h y łk u X V i p o czą tk ó w X V I w . N a ich p o d sta w ie m ożem y s tw ie r d z ić , że s k ła d a ły się o n e z 2 części: k w a d r a to w e j lu b p ra w ie k w a d r a to w e j n a w y i p o d ob n ego, n iec o w ę ż sz e g o p rez b ite riu m . B u d o w a n o je na zrąb z n ie c io sa n y c h lu b z g ru b sza ty lk o ocio sa n y ch o k r ą g la k ó w w z g lę d n ie p ó ło k r ą g la k ó w . N a k r y te b y ły d w o m a siod ło w y m i d a ch a m i, n ie k ie d y b ard zo w y s o k im i w sto su n k u do n isk ich śc ia n , d z ię k i c z em u k o śc ió ł z y s k iw a ł s m u k ły , „ g o ty c k i” w yg lą d . W Ł ą c zy np. w y so k o ś ć śc ia n w sto su n k u do w y so k o ś c i d ach u n a w y m a się jak 4 : 9, w K się ż y m L e sie — ja k 5 : 6. N ie k ie d y n a d achach n a w w z n o s iły się je sz c z e sto ż k o w e sy g n a tu r k i. M im o ty c h g o ty zu - ją c y c h p rop o rcji i d ro b n y c h sz c z e g ó łó w k o śc io ły te n ie p o sia d a ły ch a ra k ter u g o ty c k ie g o . B ra k im b o w ie m b y ło tró jb o c zn eg o zam k n ię c ia ch óru , o str o łu k o w y c h d r z w i i o k ie n 1S. T rzeb a w ię c s tw ie r dzić, ż e k o śc io ły d r e w n ia n e n a zie m ia c h p o lsk ic h n a p rzeło m ie X V /X V I w . c e c h o w a ł w z a sa d z ie b ard zo p ro sty u k ła d p rze strz en ny. Ta p ro sto ta w u k ła d z ie b ry ł, jak ró w n ie ż p r y m ity w iz m tec h n ik i b u d o w la n e j w p o w ią z a n iu z b ra k iem za le ż n o śc i od s ty lu go ty c k ie g o zd ają się w sk a z y w a ć , że k o śc io ły te sta n o w ią sp a d e k po bard zo o d le g łe j p rzeszło ści. P o tw ie r d z e n ie teg o p o g lą d u m ożna w id zie ć' w o d k o p a n y c h r e lik ta c h z r ęb o w ej k a p lic y zam k ow ej z X III w ie k u w D a w id g r ó d k u na P o le siu , zło żo n ej, p o d o b n ie jak o m ó w io n e p ó ź n ie jsz e k o śc io ły d r e w n ia n e , z p ro sto k ą tn e j n a w y
16 J. L e p i a r c z y k , dz. cyt., s. 34 i p assim ; T. D o b r o w o l s k i ,
S z t u k a g o ty c k a , W stęp, H isto ria sztu k i p o lsk ie j, t. 1, K ra k ó w 1962,
s. 169 i p assim . 17 P atrz, s. 243 i nn.
18 T. D o b r o w o l s k i , N a j s t a r s z e d r e w n i a n e k o ś c i o ły śląskie, jako
[5] K O Ś C IÓ Ł P A R A F I A L N Y I J E G O F U N K C J E S P O Ł . 191
i p o d o b n e g o p rez b ite riu m . M ożna w ię c p rzyp u szczać, że p od ob n e k o ścio ły d r e w n ia n e w zn o szo n o u n a s od p oczątk u , ch oć je st p r a w d op od ob n e, ż e ob ok n ic h m o g ły istn ie ć , zw ła szc za w p o czą tk o w y m ok resie, b u d o w le jesz cz e p rostsze, o g ra n ic zo n e j e d y n ie do p ro sto k ą tn ej lu b k w a d r a to w e j n a w y 19. M o ż liw o ść ta k ą m o g ły b y p o tw ier d z a ć a n a lo g ic z n e k o śc io ły g r a n ito w e , zn a n e z X III w . na P o m orzu Z a ch o d n im 20.
W cią g u X V I w . m o żn a o b se r w o w a ć p ro ces sp ó źn io n ej g o ty z a c ji k o ścio ła d r e w n ia n e g o , p r z e ja w ia ją c y si'ę g łó w n ie w tró jb o c zn y m z a m k n ię ciu p r ez b ite riu m , o str o łu k o w y c h o k n a c h i w ie lu d ru g o r z ęd n y c h sz cz eg ó ła c h . N ie je st w y k lu c z o n e , że g d z ie n ie g d z ie p roces ten za c zą ł s ię ju ż w c z e śn ie j. T rzeb a p o d k re ślić , że k o śc io ły d r e w n ia n e, p od o b n e do o m ó w io n y c h , w y s t ę p o w a ły na w s z y s tk ic h z ie m iach e tn ic z n ie p o lsk ich : Ś lą sk u , M a ło p o lsce, W ie lk o p o lsc e, M a zow szu , P o m o rzu W sc h o d n im i Z a ch o d n im 21.
W y d a je się , że re g u łą b y ło , p r z y n a jm n ie j n a p e w n y c h ter en a ch , istn ie n ie p rzy k o ścio ła ch w X V w . d zw o n n ic . W sk a zu je na to p rzy k ła d a rc h id ia k o n a tu w ie lu ń s k ie g o , g d zie , poza W ie lu n ie m , na ogó ln ą lic z b ę 50 k o śc io łó w p a r a fia ln y c h i k a p lic, w w ię k sz o śc i n ie w ą t p liw ie d r e w n ia n y c h , aż w 45 w y p a d k a c h m a m y p o św ia d c z o n e is t n ie n ie w r. 1522 d zw o n n ic . S p ośród 36 is tn ie ją c y c h ta m k o ś c io łó w p a r a fia ln y c h w L ib e r beneficiorum Ł a sk ie g o n ie w y m ie n ion o d z w o n n ic y , b y ć m o że p rzez p rze o cz en ie , t y lk o w jed n y m w y p a d k u — w B ia łe j. To n ie m a l p o w sz e c h n e ic h w y s tę p o w a n ie zd a je się w s k a z y w a ć n a za k o rz en io n ą ju ż w ty m z a k r e sie tr a d y cję, p o z w a la ją c ą r ó w n ie ż w n ic h w id z ie ć d z ie d z ic tw o po b ard ziej o d le g łe j p rze sz ło ści. O w o „ c a m p a n ile ” ta k p o w sz e c h n ie w y s tę p u ją ce m ie śc iło się b ąd ź to w w ie ż y k o ś c ie ln e j 23, b ąd ź też sta n o w iła je ob ok b u d y n k u k o śc ie ln e g o sto ją c a d zw o n n ic a . W ięk szo ść też sp ośród w sp o m n ia n y c h k o śc io łó w i k a p lic a rc h d ia k o n a tu w ie lu ń sk ieg o —· 32, p o sia d a ła sy g n a tu r k ę „in m ed io e c c le s ia e ”. W y d a je się w ięc , że p o g lą d T. D o b r o w o lsk ie g o , ja k o b y k o śc io ły z p rzeło m u X V /X V I w . w z a sa d z ie n ie p o sia d a ły d z w o n n ic 24, d la p e w n y c h p rzy n a jm n iej te r e n ó w je st b łęd n y .
19 T am że, s. 16— 17; ten że, S z t u k a p r z e d r o m a ń s k a i r o m a ń sk a . B u
d o w n i c t w o d r e w n i a n e , H isto ria sztu k i p o lsk iej, t. 1, K ra k ó w lüc,/:, s. 83.
20 Z. Ś w i e c h o w s k i , A r c h i t e k t u r a g r a n i to w a , s. 19— 21.
21 T. D o b r o w o l s k i , S z t u k a g o ty c k a . B u d o w n i c t w o d r e w n i a n e , s. 251— 254.
22 Jan a Ł a s k i e g o L i b e r b e n e f i c io r u m a r c h i d i e c e z j i g n ie ź n ie ń s k i e j, w yd. J. Ł u k o w s k i (dalej cyt.: Ł sL B ), t. II, G n iezn o 1881, s. 110— 156.
23 N p. w R udzie, w K rzy w o rzece (tam że, s. 110, 126).
24 T. D o b r o w o l s k i , S z t u k a g o ty c k a . B u d o w n i c t w o d r e w n ia n e , s. 252.
192 E U G E N I U S Z W I Ś N IO W S K I
[6]
Z fu n k c jo n a ln e g o p u n k tu w id z e n ia sp ra w ą w a żn ą je st zd an ie so b ie sp r a w y z r o z m ia ró w o m a w ia n y c h k o śc io łó w . Z e w z g lę d u na d o c h o w a n y m a te r ia ł a rc h ite k to n ic z n y z a g a d n ie n ie to m ożem y zn a c z n ie le p ie j p rze śle d z ić n a p rz y k ła d z ie k o śc io łó w m u r o w a n y ch a n iż e li d r e w n ia n y c h . M a teria ł, ja k im w ty m z a k r e sie d y sp o n u jem y je s t o c z y w iś c ie b ard zo fr a g m e n ta r y c z n y ; n ie m n ie j w y str c z a , jak się w y d a je , do w y r o b ie n ia so b ie o g ó ln e g o p o g lą d u n a tę sp raw ę. N a jb a rd ziej p e łn e g o z e s ta w ie n ia ro z m ia ró w k o śc io łó w m ożem y d o k o n a ć d la o k resu b u d o w n ic tw a ro m a ń sk ieg o , a w ię c do X III w. w łą c z n ie , d z ię k i o p u b lik o w a n y m k a ta lo g o m z a b y t k ó w 25. P on iżej d o k o n a n o ta k ie g o z e s ta w ie n ia , g ru p u ją c d a n e w e d łu g d zie ln ic.
R o z m i a r y n a w k o ś c i o ł ó w m u r o w a n y c h w X I—X III w.
Rozm iary naw y w m2
M ałopolska W ielk op olsk a Śląsk Pomorze
Zachodnie
w iek w iek w iek w iek
do XI XII 1 XIII XI XII XIII XI XII XIII XIII
do 50 3 0 4 0 2 3 1 0 2 0
60— 100 0 3 4 1 2 6 0 1 4 10
100—200 0 0 4 0 0 4 0 0 27 29
p ow yżej 200 0 0 1 0 2 0 0 o 1 3 15
25 C yfry w n a w ia sie ozn aczają p o w ierzch n ię n a w y w m 2. M ałop ol ska: X I w .: K ije (46,87), K ra k ó w — św . F e lik s i A d a u k t (13,37), K ra k ó w — św . W ojciech (44,13); X II w .: P ra n d o cin (86,64), W iślica — k o le g ia ta (70), Ż arn ów (76,80); X III w.: D ziek a n o w ice (36), M okrsko (30,60), Sam b orzec (35,10), S u lis ła w ic e (48,24), G ieb ło (53,55), W lo stó w (92,54), W y so cice (72,24), Z em b ocin (71,92), G roźlice (102,93), Im ieln o (134,28), K o ś c ie le c P iń c z o w sk i (134,12), T arczek (162,94), W iślica — k oleg ia ta (321).
W ielk op olsk a: X I w .: In o w łó d ź (53,04); X II w .: K o ścielec K olski (33,60), S trzeln o — św . P rok op (6,20), K a zim ierz B isk u p i (63), S iew ierz (52,20), In o w r o c ła w (248), K ru szw ica (213,12); X III w .: L u b in ·— św. L eon ard (31,20), G iecz (48,82), S troń sk (49).
Ś ląsk : X I w .: C ieszyn (19,78); X II w.: S ta ry Żagań (82,36); X III w.: S tro n ia (30,14), S tr z e lin (18,84), J ęrzm ia n k i (82), Ł a g ó w (71,41), Trójca (82,39), W ro cła w — św . Idzi (76), K ęp n ica (113,10), Jęd rzych ow ice (123,50), Iła w a (126,96), G o ściszó w (168), D o m a szk o w ice (128,34), B iały K o śció ł (132), K o n d ra tó w (167,50), K o śc ie ln ik i Ś r e d n ie (129), L u b iech o- w a (133,30), N o w y K o śció ł (140,08), P a k o sła w ic e (163,24), P astu ch ów (133,95), P ielg rzy m k a (150,87), P łó czk i (130), P ro b o stw o (120,60), P rósz
KOŚCIÓŁ P A R A FIA LN Y I JEGO FU N K C JE SPOŁ. 193
Z p r z e d sta w io n e j ta b e li w y n ik a , że w X I— X II w . k o śc io ły o p o w ier z c h n i p o w y ż e j 100 m 2 n a le ż a ły do rzad k ości. D w a p rzyp ad k i k o śc io łó w z te r e n u szero k o r o z u m ia n ej W ie lk o p o lsk i o p o w ie r z c h n i n a w y p o w y ż e j 200 m 2 d o ty c zą k o śc io ła k a te d r a ln e g o w K r u sz w icy , a w ię c n ie ty p o w e g o , oraz k o ścio ła w In o w r o c ła w iu . W X III w . n a to m ia st ob ok k o śc io łó w o m n ie js z y c h ro zm ia ra ch coraz cz ęście j p o ja w ia ją się k o śc io ły o b sz e r n ie jsz e . P o d ty m w z g lę d e m sz c z e g ó l n ie w y r ó ż n ia się Ś lą sk , g d z ie sp ośród 38 tr z y n a sto w ie c z n y c h k o śc io łó w r o m a ń sk ich w z ię ty c h pod u w a g ę , z a le d w ie 6 (15,520/o) p o siad a w y m ia r y n a w y p o w y ż e j 100 m 2, p od czas g d y w M a ło p o lsce i w W ie lk o p o lsc e sp o śró d z n a n y c h n a m z a b y tk ó w ro m a ń sk ich z te g o cza su p r z e w a ż a ją k o ś c io ły o p o w ie r z c h n i n a w y p on iżej 100 m 2. P o d o b n ą s y tu a c ję jak n a Ś lą sk u o b se r w u je m y w ty m cz a sie n a P o m o r zu Z a ch o d n im , g d z ie sp ośród o g ó ln e j lic z b y 54 k o śc io łó w g r a n ito w y c h , p o c h o d z ą cy ch z X III w ., t y lk o 10 (l&,51°/o) p o sia d ało w y m ia r y n a w y p o n ie że j 100 m 2, b rak zaś z u p e łn ie k o ścio łó w p on iżej 50 m 2.
O b ser w a cje p o w y ż sz e zd ają się w s k a z y w a ć , że w z a k r e sie m u ro w a n eg o b u d o w n ic tw a k o śc ie ln e g o X I— X II w . d o m in o w a ły k o śc io ły o n ie w ie lk ic h ro zm ia ra ch , p o n iż ej 100 m 2, zaś w X III w . co
ków (105,46), R o k itn ica (141,95), S o k o ło w ie c (142,50), S tu d n isk a D o ln e (124,08), S ta ry Z am ek (103,50), T y m o w a (137,08), U jazd G órn y (127,40), W ądroże W ie lk ie (105), W ierzb ięcie (117), W ierzbn a (103,28), Z b y lu tó w (129), Ź ródła (175,68), N y sa (347,20), R a cib o ro w ice G órne (256,20), S ę - dzoszow a (203), S o b ó tk a (336,69), Ś roda Ś lą sk a (433,95).
P o m orze Z ach od n ie: X I I I w .: B ia łęg i (98,60), D olsk (57,60), G ardno (85), G o lice (88,35), K artn o (83,62), K a rw o w o S zc z e c iń sk ie (82,55), M ętno W ielk ie (56,80), M o czy ły (85,56), N arost (77,40), O b jezierze S ta re (72,70),
B rw ice (137,20), B uk S zc z e c iń sk i (190), C ed yn ia (137,20), C zachów
(105,35), C zarn ik ów (150,30), D a rg o m y śl (154,53), D ęrczew o (180), G arn o- w o (101,43), G od k ów (141,75), G o g o lice (155,32), G oszk ów (188,60), G rzyb no (161,70), K a m ien iec (132,84), K łod zin o P ło ń sk ie (189), K ołb ask ow o (111,78), K rzy m ó w (191,70), L u b iech ó w G órn y (166,16), L u b icz (176,32),
M ierzyn (150,48), O rzechów ('175,50), Pachiqtęta (188,1(6), R osn ow o
(146,40), S m o ln ica (182), S o sn o w o (105), W id u ch ow a (198), Z a łęzie
(112,25), Ż abczyn (172,80), Ż elich ó w (109,60), Ż e lisła w ic e (132,60), B a n ie (364), B ęd a rg o w o S z c z e c iń sk ie (212,75), B rzesk o (263,15), C zelin (263,08), D obra S zczeciń sk a (208,80), L u b an ow o (249,85), M oryń (387,80), N ow o- gródek (244), S iad ło G órne (244,80), S ob ięrad z (240), S trzęszó w (204,96), T rzcińsko Zdrój (357,11), T ety ń (202,80), Z ielin (204,60), Z iem o m y śl (252). O bliczeń dok on an o d la M ałop olsk i, W ielk o p o lsk i i Ś lą sk a w oparciu o w y m ia r y k o śc io łó w p od an e w p racy Z. Ś w i e c h o w s k i e g o , B u
d o w n i c t w o r o m a ń s k ie . K a t a l o g z a b y t k ó w ; dla P om orza Z achodniego
w oparciu o tegoż au tora K a t a l o g z a b y t k ó w t r z y n a s t o w i e c z n e j a r c h i
t e k t u r y g r a n i t o w e j P o m o r z a Z ach odn iego, d ołączon y do c y to w a n ej pracy A r c h i t e k t u r a g r a n i t o w a P o m o r z a Z a c h o d n ie g o , s. 67 i nn.
194 E U G E N I U S Z W I Ś N IO W S K I
[8] raz cz ę śc ie j z a c zy n a ją się p o ja w ia ć ś w ią t y n ie o b sz e r n ie jsz e , o po w ie r z c h n i n a w y p o w y ż e j 100 i 200 m 2, p rzy cz y m n a Ś lą s k u i P o m orzu Z a ch o d n im zy sk u ją on e w ty m c z a sie z d e c y d o w a n ą p rze w a g ę.
M a teria ł, ja k im d y sp o n u je m y d la p ó ź n ie jsz e g o o k resu z teren u M a ło p o lsk i i W ie lk o p o lsk i zd a je się w sk a z y w a ć , ż e tu taj w X IV — X V I w ie k u d o m in u je b u d o w n ic tw o k o śc io łó w o p o w ie r z c h n i n a w y p o w y ż e j 100 m 2, ch o cia ż z d a rz a ły się jesz c z e k o śc io ły o rozm ia rach m n ie jsz y c h . S p ośród 23 k o śc io łó w ty lk o w trzech (13,04% ) p o w ie r z c h n ia n a w y n ie o sią g a 100 m 2, w tr z y n a stu (56,52fl/o) w ah a się w g r a n ic a c h od 100— 200 m 2 (z cz eg o w sz eśc iu w y p a d k a c h — od 100— 150 m 2, a w sie d m iu — od 150— 200 m 2), w sie d m iu w y p ad k a ch (30,43% ) w y n o s i p onad 200 m 2 (z czeg o w trz ech w y p ad k a ch — od 200— 250 m 2, w je d n y m — 369 m 2, w d w ó c h — po w y ż e j 500 m 2 i w je d n y m — 732 m 2). N ie zd arzają się n a io m ia st k o śc io ły o p o w ie r z c h n i n a w y p o n iżej 50 m 2 2e. N a M a zo w szu zn a m y r o z m ia ry n a w y cz te r e c h k o ścio łó w . W sz y stk ie w sk a z u ją zn a cz n e ro zm ia ry , od 161— 881 m 2 27. P o d o b n ie d u że ro z m ia ry w y k a z u ją n a w y 8 k o śc io łó w z te r e n u W arm ii, k tó r y c h ro z m ia ry są n am zn a ne: w trz ech w y n o s iły on e p onad 200 m 2, w trz e c h in n y c h p onad
26 W iślica — k o leg ia ta (174,63), S to p n ica (154,26), S k o tn ik i (113,81), K u rzeló w (112,98), S tró ży sk o (61,20) — p atrz A. S z y s z к o -B o h u s z, M. S o k o ł o w s k i , K o ś c i o ł y p o ls k ie d w u n a w o w e , z a b y t k i w nich o ca
lałe c z y t e ż p o ś r e d n io się z n im i w ią ż ą c e i k r ó l K a z i m i e r z W ie lk i. Spra
w o zd a n ia K o m isji do B ad ań H isto rii S ztu k i w P o lsce, t. V III (1912), kol. 69— 120 p assim . C h lew isk a z pocz. X V I w . (156), D rzew ica z r. 1462 (192,06), P ia se k W ielk i z X IV w . (216), K orczyn S ta ry z X IV — X V w. (88,82) — p atrz W. Ł u s z c z k i e w i c z , P r z y c z y n e k do his to rii a r c h i t e k t u r y , s. 269— 279passim . S z y d ło w ie c z 1. 1401— 1433 (517,04) — patrz J. K i e s z k o w - s к i, Z w y c i e c z k i do R a d o m i a i S z y d ł o w c a , s. 349. B eszo w a z r. 1407 (732), S k a lb m ierz z pocz. X V w . (369), B o d zen ty n z r. 1450 (550), B ob row o z n iezn a n eg o b liżej czasu (104,50), K a cw in z n iezn a n eg o b liżej czasu (155), K rzęcice z r. 1542 (170), P o to k W ielk i z p rzełom u X IV /X V w. (247), P tk a n ó w , p ra w d o p o d o b n ie z X IV w . (72) — patrz Z. D m o c h o w s k i , D z ie ła a r c h i t e k t u r y w Polsce, L on d yn 1956, s. 74, 76, 78, 136, 137,. 138— 139, 140, 142. O torow o z około 1530 r. (125,12), L u sow o z r. 1499 (126,72), K am ion n a z X V w . (247,56) — p a trz Z. Ś w i e c h o w s k i , R e
g io n y w p ó ź n o g o t y c k i e j a r c h i t e k t u r z e P o lsk i, /w :/ P ó ź n y g o t y k , W arsza
w a 1965, s. 125, 136, 138. Pdotraw in z 1. 1440— 1441 (120,96) — p atrz ,A. M i - ł o b ę d z k i , P ó ź n o g o t y c k i e t y p y s a k r a ln e w a r c h i t e k t u r z e z i e m p ols kich , /w :/ P ó ź n y g o t y k , W arszaw a 1965, s. 93. O p alen ica z r. 1518 (189) — patrz A c ta c a p i t u l o r u m n ec non in d i c io r u m e c c l e s ia s tic o r u m s e l é c ta (dalej cyt.: ACIE), t. II, K rak ów 1902, s. 801—802, nr 1713.
*7 A. S z y s z к o -B o h u s z, K o ś c i o ł y g o t y c k i e na M a z o w s z u , kol. 273— 298 p assim . W Ł om ży: 881,91 m 2; w S zczep a n k o w ie: 379,73 m 2; w W iźnie: 467,60 m 2; w N ied źw ia d n ej: 161,54 m 2.
[9] K O Ś C IÓ Ł P A R A F I A L N Y I J E G O F U N K C J E S P O Ł . 195 400 m 2 i w d w ó c h p on ad 500 m 2 28. O c z y w iśc ie d a n y c h ty c h n ie m ożn a p o ch o p n ie g e n e r a liz o w a ć i u w a ż a ć za c h a r a k te r y sty c z n e d la c a łe g o rejo n u , n ie m n ie j zd a ją s ię on e w s k a z y w a ć n a o g ó ln ie jsz ą te n d e n c ję do b u d o w a n ia , k o śc io łó w m u r o w a n y c h o w ię k s z y c h ro z m iarach .
W o d n ie s ie n iu do k o śc io łó w d r e w n ia n y c h , k tó r y c h n ie w ie le p rze trw a ło do n a szy c h cza só w , z n a m y w te j c h w ili w y m ia r y n a w y d w u d z ie stu p ięciu: W y m i a r y n a w y z n a n y c h k o ś c i o ł ó w d r e w n i a n y c h 29 W y m ia r y w m 2 L iczb a k o śc io łó w 3 0 ^ 0 1 40— 50 2 50— 60 4 60— 70 6 70— 80 3 80— 90 2 90— 100 2 powyżej 100 5 Z p o w y ż sz e g o z e s ta w ie n ia w y n ik a , ż e ro z m ia ry n a w y w ię k s z o ś ci k o śc io łó w (68%) z a m y k a ły się w g r a n ic a ch 50— 100 m 2. N ie 28 F. D i 11 r i с h, B e it r ä g e z u r B a u g e s c h ic h t e d e r e r m lä n d i s c h e n K i r
chen, Z e its c h r ift fü r die G e sch ich te und A ltertu m sk u n d e E rm lands,
R. 8 (1884), s. 599— 646 passim : L ech ow o (L ichtenau): 206,64 m 2; P lu ty (P lauten): 236,24 m 2; W apnik (K alk stein ): 241,12 m 2; M in gajn y (M i- g ehnen): 413,39 m 2; L u b om in o (A rnsdorf): 429,67 m 2; L a jsy (Layss): 467,71 m 2; H en ry k o w o (H einrikau): P ien iężn o (M ehlsack): 534,02 m 2.
29 G rębień, pocz. X V I w. (39,44), P rzyd on ica, r. 1527, (41,87), G ryw ałd , X V /X V I w . (47,88), I w k o w o ,'2 pol. X V w. (51,00), H a rk low a, X V /X V I w. (57,72), W ierzbie, pocz. X V I w . (58,80), D ębno, 2 pol. X V w . (58,93), Z borów ek, r. 1459 (60,20), S ęk o w a , pocz. X V I w . (60,84), L ip n ica M uro w ana, k o n iec X V w . (61,20), P n ió w , pocz. X V I w . (63,36), S załszu , X V /X V I w . (66,88), W ola R a d ziszew sk a , X V /X V I * . (69,72), Łącza, r. 1490 (70,20), P o p o w ice, pocz. X V I w . (72,80), S tara W ieś, r. 1522 (79,12), G ilo w ice, 1 poł. X V I w . (85,84), B lizn ę, k o n iec X V w . (86,45), L ibusza przed 1513 (95,04), R a c ła w ic e O lk u sk ie, ok. 1511 (96,12), K ru ż- low a, r. 1520 (100,17), G ryb ów , r. 1455 (102,00), O lb ierzow ice, r. 1468 (110,25), K om orow ice, pocz. X V I w . (123,24), H aczów , 2. poł. X V w. (166,41). P o w y ż sz e dane, z w y ją tk ie m S za łszy i Ł ączy, zaw d zięczam u p rzejm ości m gr R yszarda B ry k o w sk ieg o , k tó ry u d o stęp n ił m i zebrane przez sie b ie m a te r ia ły do p r z y g o to w y w a n ej p racy o k o ścio ła ch d rew n ia n y ch w M a ło p o lsce w X V w ., za co sk ład am m u w-yrazy p o d zięk o w ania. S za łsza i Ł ącza — p atrz T. D o b r o w o l s k i , N a j s t a r s z e d r e w
196 E U G E N I U S Z W IŚ N IO W S K I [1 0]
m n ie j zd a r z a ły się te ż k o śc io ły o w ię k s z y c h ro z m ia ra c h (20%) rza d ziej m n ie js z e (12°/o). S p ośród z n a n y c h n a m k o śc io łó w n aj w ię k s z e ro z m ia ry n a w y — 166,41 m 2 — p o sia d a ł k o śc ió ł w H a- c z o w e w d ie c e z ji p r z e m y sk ie j, s ta n o w ią c y u n ik a ln y z a b y te k śred n io w ie c z n e g o b u d o w n ic tw a d r e w n ia n e g o n ie t y lk o w P o lsc e , ale w ca łej p o łu d n io w o -śr o d k o w e j E u r o p ie 30; n a jm n ie jsz e rozm iary p o sia d a ła n a w a k o ścio ła w e w si G r ęb ień w a rc h id ia k o n a c ie w ie lu ń sk im — 39,44 m 2. N a le ż y w ię c p rzyjąć, ż e b u d o w a n e w X IV — X V w . k o śc io ły d r e w n ia n e b y ły na o g ó ł m n ie js z y c h rozm iarów , a n iż e li w sp ó łc z e sn e im k o śc io ły m u r o w a n e.
P o w s ta je z k o le i p y ta n ie , jak k s z ta łto w a ły się w z a je m n e pro p o rcje k o śc io łó w m u r o w a n y c h i d re w n ia n y c h . Z a g a d n ie n ie m tym d la o k r e su X V i X V I w . z a ją ł się W. Ł u sz c z k ie w ic z je sz c z e u s c h y ł k u u b ie g łe g o stu le c ia w o p a rciu o L ib e r ben eficioru m D łu gosza i Ł a sk ie g o . S tw ie r d z ił on , że w d ie c e z ji k r a k o w sk ie j w ‘d ru giej p o ło w ie X V w . n a o g ó ln ą lic z b ę 529 k o śc io łó w w ie js k ic h 110 b yło m u r o w a n y c h , r e sz tę za ś s ta n o w iły k o śc io ły d r e w n ia n e . W a rch i d ie c e z ji g n ie ź n ie ń s k ie j n a to m ia st n a o g ó ln ą lic z b ę 482 k ościo łó w w ie js k ic h ty lk o 32 b y ły m u r o w a n e 31. W p ie r w s z y m w y p a d k u w ięc k o śc io ły m u r o w a n e s ta n o w iły 20,79% , w d ru g im — 6,63% . W y n ik i o b lic z e ń Ł u sz c z k ie w ic z a p rze jęła p ó źn iejsza lite r a tu r a , zresz tą n ie śc iśle , bo o d n o szą c do w s z y s tk ic h k o śc io łó w u sta le n ia d oko n a n e j e d y n ie d la k o śc io łó w w ie js k ic h 32. T y m cz a se m Ł u sz czk ie w icz w o b lic z e n ia c h s w y c h p o p e łn ił z a sa d n ic z y b łą d m eto d y c zn y . Za k o śc io ły m u r o w a n e u z n a ł b o w ie m je d y n ie te k o ścio ły , k tó r e zo s t a ły w e w sp o m n ia n y c h k się g a c h w y r a ź n ie jak o ta k ie ok reślon e, w s z y s tk ie zaś p o zo sta łe, za ró w n o w y r a ź n ie o k r e ślo n e jak o d r e w n ia n e , jak i te, k tó r y ch m a te r ia łu b u d o w la n e g o n ie ok reślon o, u z n a ł za d r e w n ia n e . T y m cz a se m c y to w a n e źród ła z a w ie r a ją w za
30 R. В г у к o w s к i, U w a g i o k o n s t r u k c j i , e ta p a c h b u d o w y i k o n s e r
w a c j i g o t y c k i e g o d r e w n i a n e g o k ościoła w H a c z o w i e , O chrona Z ab yt
k ó w , t. 19 (1961), s. 30.
31 W. Ł u s z c z k i e w i c z , P r z y c z y n e k do h is to r i i a r c h i t e k t u r y ,
s. 283— 284. T rzeba za u w a ży ć, że o b liczen ia Ł u szczk iew icz a dla całej d iecez ji k r a k o w sk iej: 529 w sz y stk ic h k o ścio łó w , w czym 110 m u row a n y ch — n ie zgad zają— się z danym i, ja k ie p od ał dla p oszczególn ych d ek a n a tó w i a rch id ia k o n a tó w d iecezji. Po zsu m o w a n iu ob liczeń szcze g ó ło w y c h w y n ik a , że w sz y stk ic h k o ścio łó w b yło 535, w 111 m u row a nych. B łąd ten n ie m a w ię k sz e g o w p ły w u na o k r e śle n ie w zajem n ego sto su n k u k o śc io łó w m u ro w a n y ch do d rew n ia n y ch . 32 M. G u m o w s k i , S t a r s z e b a z y l i k i r o m a ń s k i e w P o lsc e ś r e d n io w i e c z n e j , P rzeg lą d P o w sz e c h n y , R. 44 (1927), t. 176, s. 93; A. B a s t r z y - k o w s к i, Z a b y t k i k o ś c i e ln e g o b u d o w n i c t w a d r z e w n e g o , s. 5; A. W y r o b i s z , B u d o w n i c t w o m u r o w a n e w M a l o p o lsc e w X I V i X V w ieku , W rocław 1963, s. 74.
[1 1] K O Ś C IÓ Ł P A R A F I A L N Y I J E G O F U N K C J E S P O Ł . 197
k resie in fo r m a c ji o m a te r ia le b u d o w la n y m k o śc io łó w o g ro m n e braki. N a n ie k tó r y c h te r e n a c h b rak je st in fo r m a c ji o m a te r ia le b u d o w la n y m d la zn a czn ej w ię k sz o śc i k o ścio łó w . S tą d w n io s k i Ł u sz czk ie w icz a o w z a je m n y m sto su n k u lic z b o w y m k o śc io łó w m u ro w a n y ch do d r e w n ia n y c h m u s ia ły w y p a ść fa łs z y w ie i jak o ta k ie n ie m o g ą b y ć p r zy ję te .
T rzeb a stw ie r d z ić , że d a n y m i lic z b o w y m i w in te r e su ją c e j nas sp r a w ie d y sp o n u je m y d op iero d la X V i X V I w ., w y d a je s ię zaś, że w p e w n e j m ie r z e rzu tu ją on e ta k ż e na o k res w c z e śn ie jsz y .
W d ie c e z ji k r a k o w sk ie j, g d z ie u sc h y łk u X V w . istn ia ło ok oło 900 k o śc io łó w p a r a f ia ln y c h 33, z n a m y z te g o cz a su d z ię k i L ib er beneficiorum D łu g o sza m a te r ia ł b u d o w la n y 478 k o ś c io łó w 34; 327 (68,41%) d r e w n ia n y c h , 145 (30,33% ) m u r o w a n y c h i 6 (1,25% ) d r e w n ia n o m u r o w a n y c h . P o n ie w a ż lic z b y te o p a rte są na m a te r ia le fr a g m e n ta r y c z n y m , o b e jm u ją c y m n ie w ie le p o n a d 50°/o og ó ln ej lic zb y k o śc io łó w , trz eb a z a s ta n o w ić się, w ja k im sto p n iu o d p o w ia d a ją o n e r z e c z y w is ty m p rop orcjom . W y d a je się, że n iec o św ia tła na tę sp r a w ę m o że n a m , rz u c ić p o r ó w n a n ie p rop o rcji k o ścio łó w m u r o w a n y ch do d r e w n ia n y c h , o p a rty ch w y łą c z n ie n a w sp ó łc z e s n ych , a w ię c p o ch o d z ą cy ch z d ru g iej p o ło w y X V w z g lę d n ie p o cz ą tk ó w X V I w . p rzek azach , z a n a lo g ic z n y m i p rop orcjam i, op a r ty m i n ie t y lk o n a m a te r ia le w sp ó łc z e sn y m , a le w w y p a d k u lük, u zu p e n io n y m in fo r m a c ja m i z k oń ca X V I w z g lę d n ie p o czą tk ó w X V II w . W ty m d ru g im w y p a d k u lic zb a p rze sła n ek o c z y w iśc ie w zrasta. W o b e c n y m sta n ie b a d a ń z e s ta w ie n ia ta k ie g o m o ż e m y d okon ać je d y n ie d la n ie k tó r y c h te r e n ó w d ie c e z ji, n ie m n ie j, jak się w y d a je , w y s ta r c z a ją c y c h d la w y r o b ie n ia so b ie p o g lą d u na in te re su ją c ą n a s sp ra w ę. P r z e d sta w ia ją je p o n iż sze t a b e l e 35:
33 P atrz s. 33.
34 Za p o d sta w ę o b liczeń p rzy jęto ty lk o drugi tom L ib e r b e n e f i c io r u m Jana D łu gosza, w y d . A. P r z e ź d z i e c k i , K ra k ó w 1864, przy czym k orzystając z egzem p larza, u w zg lęd n ia ją ceg o braki o b ecn ego w y d a nia. P a trz E. W i ś n i o w s k i , R o z w ó j sieci p a r f a i a l n e j w p r e p o z y t u r z e
w iś l i c k i e j w ś r e d n io w ie c z u , W arszaw a 1965, s. 13, przyp. 55.
35 D la a rch id iak on atu są d eck ieg o i d ek an atu ta rn o w sk ieg o z e s ta w ie nia dokonano w op arciu o p race B. K u m o r a : A r c h i d i a k o n a t są decki. O p racow an ie m a teria łó w źró d ło w y ch do a tla su h isto ry czn eg o K ościoła w P o lsce, A rch iw a , B ib lio te k i i M uzea K o ścieln e, t. 8 (1964), s. 294— 304 passim , t. 9 (1964), s. 93— 266 passim ; — P rep o zy tu ra ta rn o w sk a . O pra cow an ie m a te r ia łó w źró d ło w y ch do a tla su h isto ry czn eg o K ościoła w P o l sce, A rch iw a , B ib lio te k i i M uzea K o ścieln e, t. 12 (1967), s. 223— 285; dla d ek a n a tó w O p atow iec, K ije, S o k o lin a i P a ca n ó w — w oparciu o n ie p u b lik o w a n ą p racę E. W i ś n i o w s k i e g o , M a t e r i a ł y do s t r u k
t u r y o r g a n i z a c y j n e j p a r a f ii w p r e p o z y t u r z e w i ś l i c k i e j , (m aszyn op is,
198 E U G E N I U S Z W IŚ N IO W S K I [1 2]
K o ś c i o ł y m u r o w a n e i d r e w n i a n e w a r c h i d i a
k o n a c i e s ą d e c k i m i d e k a n a c i e t a r n o w s k i m n a p r z e ł o m i e X V /X V I i X V I/X V II w i e k u
L iczba k o ścio łó w
D ek a n a t XV/XVIw. XV/XVI XVI/XV1I w.
w s z y s tk ie m u ró w . d r e w n . m u ró w . d r e w n . są d eck i 31 4 18,18% 18 5 16,16% 25 * N ie m ie le c k i 11 0 8 0 11 w lic z o n o m u ro w a n o -n ow otarsk i 25 1 33,33% 2 1* 4.34% 22 d r e w n ia n e g o w N o w y m p ilzn eń sk i 18 2 16,38% 11 2 11.11% 16 T a r g u rop czyck i 10 0 7 1 10,00% 9 strzy żo w sk i 11 0 8 0 11 tarn o w sk i 18 1 20,00% 4 2 11,76% 15 ogółem 124 8 11,94% 50 11 9,10% 1G9 K o ś c i o ł y m u r o w a n e i d r e w n i a n e w p r e p o z y - t u r z e w i ś l i c k i e j n a p r z e ł o m i e X V /X V I i X V I/X V II w. D ek an at L iczba k o ścio łó w XV/XVI w. XVI/XVI w. XVI/XVII w.
Wk7eSt‘ m urow · drew n. murow. drewn.
O p atow iec 20 8 44,44% 10 8 40,00% 12 K ije 22 10 55,55% 8 11 50,00% 11 S o k o lin a 16 45,455 6 50,00%8 8 P a ca n ó w 15 61,53%8 5 9 60,00% 6 ogółem j 73 3151,66% 29 3649,31% 37
[13] K O Ś C IÓ Ł P A R A F I A L N Y I J E G O F U N K C J E S P O Ł . 199
(U w aga: W p ie r w s z e j ru b ry ce, d o ty c zą c ej lic z b y k o ścio łó w , u w z g lę d n io n o w s z y s tk ie k o śc io ły is tn ie ją c e n a p rze ło m ie X V /X V I w ., w n a stę p n y c h j e d y n ie te, k tó r y ch m a te r ia ł b u d o w la n y je st zn a n y . P r o c e n ty ozn a cza ją sto su n e k k o śc io łó w 'm u r o w a n y c h do k o śc io łó w o zn a n y m m a te r ia le b u d o w la n y m ).
W y n ik a z n ich , ż e w w y p a d k u u z u p e łn ie n ia lu k w in fo r m a c ja ch X V -w ie c z n y c h m a te r ia łe m z p rze ło m u X V I/X V II w ., p rze w a g a k o śc io łó w d r e w n ia n y c h je st na o g ó ł w ię k sz a . N a o g ó ln ą lic z b ę 11 d e k a n tó w stw ie r d z a m y ją w sie d m iu . S y tu a c ja p r z e c iw n a w d w ó c h d e k a n a ta c h (n o w o ta rsk i i ta rn o w sk i) w y n ik a z b ard zo m a łe j lic z b y in fo r m a c ji d la w ie k u X V . T rzeb a jed n a k z a s ta n o w ić się , c z y u z u p e łn ie n ie p rze k a z ó w X V -w ie c z n y c h in fo r m a c ja m i o sto i w ię c e j la t p ó ź n ie jsz y m i je s t d o p u szcza ln e. W y d a je się , że w za k r e s ie m a te r ia łu b u d o w la n e g o w o k r e s ie X V — X V I w . n ie zach o d z iły w ię k s z e zm ia n y . M o żem y b o w ie m stw ie r d z ić , że sp ośród 136 k o śc io łó w o m a w ia n e j p r e p o z y tu r y w iś lic k ie j oraz a rc h id ia k o n a tu s ą d e c k ie g o i d e k a n a tu ta r n o w s k ie g o , d la k tó r y ch z n a n y je st m a t e r ia ł b u d o w la n y z a r ó w n o n a p r z e ło m ie X V /X V I w . ja k i w k o ń cu n a stę p n e g o stu le c ia i p ó źn iej, zm ia n a m a te r ia łu b u d o w la n e g o m ia ła m ie js c e w 9 w y p a d k a c h c a łk o w ita i w 4 c z ę śc io w a 3e, p rzy czym , z w y ją tk ie m je d n e g o w y p a d k u , d o ty c z y ła on a za stą p ie n ia m a te r ia łu d r e w n ia n e g o m u r o w a n y m , a ty lk o w jed n y m w y p a d k u (O p a to w iec) w m ie js c e k o ścio ła m u r o w a n eg o p o ja w ił się k o śció ł m u r o w a n o -d r e w n ia n y , p rzy cz y m n ie je st w y k lu c z o n e , ż e w o sta t n im w y p a d k u zm ia n a je s t p ozorn a i w y n ik a z n ie z b y t p r e c y z y j n ej in fo r m a c ji źród ła. P ły n ie stą d w n io se k , że u z u p e łn ie n ie X V - w ie c z n y c h p rze k a z ó w p ó ź n ie jsz y m i in fo r m a c ja m i m o że p rzy n ie ść n ie z n a c z n e n ie d o k ła d n o śc i n a k o rzy ść k o śc io łó w m u r o w a n y ch . S k oro w ię c n a p r z e d s ta w io n y m w ta b e la c h te r e n ie u d z ia ł k o śc io łó w m u r o w a n y c h w o g ó ln ej lic z b ie k o śc io łó w je st n iż sz y po u zu p e łn ie n iu X V -w ie c z n y c h d a n y c h p ó ź n ie jsz y m i p rzek a za m i, r e z u l tat o b lic z e ń d o k o n a n y w op a rciu o m a te r ia ł u z u p e łn io n y trzeb a u zn ać za b liż s z y r z e c z y w isto śc i X V -w ie c z n e j od o b lic z e ń d o k o n a n y c h w y łą c z n ie n a w sp ó łc z e sn y m , le c z b ard ziej fr a g m e n ta r y c z n y m m a te r ia le . S p o str z e ż e n ie to p ro w a d z i do w n io sk u , ż e p r z y to cz o n e w y ż e j d a n e D łu g o sz a d la c a łe j d ie c e z ji n ie w ą tp liw ie z n ie k sz ta łc a ją r z e c z y w is te sto su n k i n a n ie k o r z y ść k o śc io łó w d r e w
36 Z m ian y ca łk o w ite: B ogu cice, C h m ieln ik , L isó w , P io tro w ic e, W iśli ca — św . W a w rzy n iec (dek. K ije), U ja n o w ic e (dek. Sącz), P rzecła w (dek. M ielec), P o ło m ia , S trzy żó w (dek. S trzyżów ). Z m ia n y częściow e: O p atow iec (dek. O p atow iec), P o d eg ro d zie (dek. Sącz), D ob rk ów (dek. P ilzn o), D ęb ica (dek. M ielec).
200 E U G E N I U S Z W IŚ N IO W S K I
[ И ]
n ia n y c h . Jak d a lec e, tru d n o o d p o w ie d z ieć . W sk a za n e p rzy k ła d y zd ają się w sk a z y w a ć , że raczej n ie z n a c z n ie . W a rc h id ia k o n a cie są d e c k im w ra z z d e k a n a te m ta r n o w s k im r ó ż n ica w o d setk ach k o śc io łó w m u r o w a n y c h w e d łu g jed n e j i d ru g iej w e r s ji w y n o si z a le d w ie 3,32'°/o, p rzy cz y m d an e d la p rze ło m u X V /X V I w . d o ty c z y ły 51,93% o g ó ln e j lic z b y kościołów ,, a w ię c p o d o b n eg o od setka, ja k i sta n o w ią p r z e k a z y D łu g o sz a w sto su n k u do -w szy stk ich k o ś c io łó w d iec ez ji, d a n e za ś z p rze ło m u X V I/X V II w . d o ty czą p ra w ie 90% (89,91) k o ścio łó w . P o d o b n ie n ie w ie lk a je st różn ica w w y p ad k u p r e p o z y tu tr y w iś lic k ie j — 2,35% , a tu ta j lic z b a in fo r m a c ji z X V w . d o ty c z y 82% o g ó ln ej lic z b y k o śc io łó w , za ś w k ońcu X V I w . — w s z y s tk ic h k o ścio łó w . Z w a ż y w s z y , że lu k i u D łu gosza d otyczą p rzed e w sz y s tk im w sc h o d n ic h k ra ń c ó w d ie c e z ji, g d z ie n a le ż y sp o d z ie w a ć się zn a cz n e j p r z e w a g i k o śc io łó w d r e w n ia n y c h 37, in fo r m a c je D łu g o sz a b y lib y ś m y sk ło n n i sk o r y g o w a ć o ok o ło 5% n a k o rzy ść k o śc io łó w d re w n a n y c h . S tą d w ię c o d se te k k o ścio łó w m u r o w a n y c h n a te r e n ie d ie c e z ji k r a k o w sk ie j u s c h y łk u X V w. sz a c o w a lib y śm y n a ok o ło 25%.
P r z e d sta w io n e w y ż e j ta b e le p o z w a la ją z a u w a ż y ć , ż e z a g ę sz c z e n ie k o śc io łó w m u r o w a n y c h b y ło n ie r ó w n o m ie r n e . O ile w p ołożo n y c h n a d W isłą i n a p ółn oc od n ie j d e k a n a ta c h p r e p o z y tu r y w i ślic k ie j s t a n o w iły o n e n ie m a l p o ło w ę o g ó łu k o śc io łó w , w a h a ją c się w . p o sz c z e g ó ln y c h d ek a n a ta ch od 40— 60% , zn a c z n ie rzadziej w y s t ę p o w a ły o n e w p o łu d n io w y c h r e jo n a c h d ie c e z ji, g d z ie sta n o w iły z a le d w ie 9% o g ó łu k o śc io łó w , w y k a z u ją c w p o szc ze g ó ln y c h d e k a n a ta c h w a h a n ie od 0— 16%. P o d o b n e z r ó ż n ic o w a n ie w za g ę s z c z e n iu k o śc io łó w m u r o w a n y c h z a o b se r w o w a n o w a r c h id ie c e z ji g n ie ź n ie ń s k ie j 88. I ta k w a rc h id ia k o n a c ie k u r z e lo w s k im w po c z ą tk a c h X V I w . z o g ó ln e j lic z b y 72 is tn ie ją c y c h tu k o śc io łó w p a r a fia ln y c h 25 (34,72% ) b y ło m u r o w a n y ch , 45 (62,77% ) — d r e w n ia n y c h i 2 (2,77%) — m u r o w a n o -d r e w n ia n y c h . W są sie d n im a rc h i d ia k o n a c ie k a lisk im o d se te k k o śc io łó w m u r o w a n y c h b y ł zn a czn ie n iższ y . Z o g ó ln ej lic z b y 87 is tn ie ją c y c h tu k o śc io łó w p a ra fia ln y c h p o sia d a m y p o tr ze b n e in fo r m a c je d la 68 .(78,16%); 8 (11,76% ) m u r o w a n y c h , 59 (86,76% ) d r e w n ia n y c h i 1 (1,47% ) m u r o w a n o -d r e w - n ia n y c h .
37 Na te r e n ie np. ziem i łu k o w sk iej jeszcze p ra w ie do p o ło w y X V II w. w s z y stk ie k o śc io ły p a r a fia ln e b y ły d rew n ian e. P atrz, S. L i t a k, S t r u k
tu r a i f u n k c j e p a r a f i i w P o lsc e w o k r e s ie od k o ń c a X V I do X V I I I w.,
/w :/ K o śció ł w P o lsce, t. II (w druku).
38 S. O l c z a k , P a r a f i a ln e b u d o w n i c t w o k o śc ie iln e w arc h id ia k o n a c ie
KOŚCIÓŁ P A R A FIA LN Y I JEGO FU N K C JE SPOŁ. 201
Z r ó ż n ic o w a n ie to z d a je się w s k a z y w a ć n a dużą z a leż n o ść m a te r ia łu b u d o w la n e g o od m ie jsc o w y c h m o ż liw o śc i ła tw e g o z d o b y cia o d p o w ie d n ie g o b u d u lca . A r c h id ia k o n a t k u r z e lo w s k i i p r e p o z y - tu ra w iś lic k a o b ejm u ją te r e n y o b fitu ją c e w p ia sk o w ie c 39, p o łu d n io w e n a to m ia st o b sza r y d ie c e z ji b o g a te b y ły w la sy , d o sta r cz a ją c e ta n ie g o b u d u lca .
L o k a ln e w a r u n k i g e o g r a fic z n e n ie b y ły jed n a k je d y n y m c z y n n ik ie m d e c y d u ją c y m w tej sp r a w ie . P e w ie n w p ły w m ia ły tu r ó w n ież c z y n n ik i sp o łec zn e, z a a n g a ż o w a n e w fu n d a c ję . M ożem y go p r ze śle d z ić p o p rzez p atron at, k tó r y p rzech od ząc z fu n d a to r ó w na ich n a stę p c ó w , p o z w a la u c h w y c ić g r u p y sp o łec zn e, k tó r y m k o ś c io ły z a w d z ię c z a ły s w e p o w sta n ie . W p ra w d z ie z d a rz a ły się z m ia n y p raw a p a tr o n a tu , w y d a je się jed n a k , że w o b ręb ie in te r e s u ją c y c h n a s trz ech gru p — m on arch a, K o śc ió ł sz la ch ta , n ie zd a r z a ły się o n e c zęsto i stą d g e n e r a ln ie biorąc m o ż e m y tą drogą u c h w y cić w p ły w k ażd ej z n ic h n a in te r e su ją c ą n as sp ra w ę. P o n iż e j z e s ta w io n o lic z b y k o śc io łó w m u r o w a n y c h i d r e w n ia n y c h z p rze ło m u X V /X V I w . w ra m a ch p a tr o n a tu m o n a r sze g o , k o śc ie ln e g o i sz la
ch ec k ie g o , u z u p e łn ia ją c lu k i d o ty c zą c e m a te r ia łu b u d o w la n e g o i p a tr o n a tu p rze k a z a m i z k oń ca X V I w . : 40
M a t e r i a ł b u d o w l a n y k o ś c i o ł ó w a p a t r o n a t
K o ś c i o ł y o p a t r o n a c i e
T eren m on arszym k o ścieln y m szla ch eck im
m urowane nianedrew murowane drewniane murowaoe drewniane
A rch id ia k o n a t k u rzelo w sk i 6 7 1 ,4 2 % 2 3 ' 4 2 ,8 6 % 4 1 8 3 2 ,1 4 % 3 8 P rep ozytu ra w iślic k a 8 7 2 ,7 2 % 3 8 8 8 ,8 8 % 1 2 0 3 7 ,7 3 % 3 3 A rch id ia k o n a t są d eck i i d ek an at ta rn o w sk i 4 1 4 ,2 8 % 2 4 2 9 ,5 2 % 1 9 4 6 ,5 5 % 6 8 Z p o w y ż sz e g o z e s ta w ie n ia w y n ik a , że w śró d w y r ó ż n io n y c h trzech g ru p k o śc io łó w , w g r u p ie k o śc io łó w m o n a r szy c h o d se te k 39 O. S o s n o w s k i , Z a s ię g b u d o w l i z a w i e r a j ą c y c h g ra n it, B iu le ty n H isto rii S ztu k i i K u ltu ry , R. IV (1935), nr 2, s. 65— 69.
40 Z e sta w ie n ia dokonano w oparciu o prace w y m ie n io n e w przyp. 35 i 38.
202 E U G E N I U S Z W IŚ N IO W S K I [16]
k o śc io łó w m u r o w a n y c h b y ł na o g ó ł n a jw ię k sz y . S y tu a c ja w p re- p o zy tu r ze w iś lic k ie j, w k tórej n a jw y ż s z y o d se te k k o śc io łó w m u r o w a n y c h p o sia d a ły k o śc io ły o p a tr o n a c ie k o śc ie ln y m , n ie był, ja k się w y d a je , ty p o w y ; Z d e c y d o w a n ie n a to m ia st n a jn iż s z y o d se te k k o śc io łó w m u r o w a n y c h zn a jd u je się w śró d k o śc io łó w o p a tr o n a c ie sz la c h e c k im . S y tu a c ja tak a je st z u p e łn ie zrozu m iała. W z n ie sie n ie k o ścio ła m u r o w a n e g o w y m a g a ło d u żeg o n a k ła d u sił i śr o d k ó w , zn a cz n ie w ię k sz e g o , a n iż e li z b u d o w a n ie k o ścio ła d r e w n ia n e g o 41. K ró l i K o śc ió ł d y sp o n o w a li te ż n a jw ię k s z y m i m o ż li w o śc ia m i w z a k r e sie śr o d k ó w fin a n so w y c h , w ła s n y c h su ro w có w i s iły rob oczej, zn a c z n ie p rze k r a cz a ją c y m i m o ż liw o śc i in w e s ty c y jn e za ró w n o m o ż n o w ła d c ó w św ie c k ic h , ja k i ty m b ard ziej d ro b n iejszej s z la c h ty 4a.
Ł a tw o jed n a k za u w a ż y ć , że rola c z y n n ik a sp o łe c z n e g o bardzo s iln ie u za le żn io n a b y ła od w a r u n k ó w lo k a ln y c h . O ile b o w ie m na p ó łn o c n y c h o b sza r a ch M a ło p o lsk i w śró d k o śc io łó w m on arszych k o śc io ły m u r o w a n e s ta n o w iły p o n a d 71°/o, o t y le w M ałop olsce p o łu d n io w e j w y n o s iły o n e z a le d w ie 14%. P o d o b n ie p rze d sta w ia ła s ię sy tu a c ja z k o śc io ła m i m u r o w a n y m i o p a tr o n a c ie k o ście ln y m .
P e w ie n w p ły w n a rodzaj m a te r ia łu b u d o w la n e g o p o sia d a ł ró w n ie ż c h a ra k ter m ie jsc o w o śc i k o śc ie ln e j. Ś led zą c r o z m iesz cz en ie k o śc io łó w m u r o w a n y c h m ożn a z a u w a ż y ć z n a cz n ie w ię k sz e sk u p ie n ie ich w o śro d k a ch m ie jsk ic h a n iż e li w ie jsk ic h . I ta k np. w p rep o zy tu rz e w iś lic k e j i w a rc h id ia k o n a c ie k u r z e lo w s k im k o ś c io ły m u r o w a n e sta n o w iły 2/3 o g ó łu k o śc io łó w m ie jsk ic h , p od czas g d y w śró d k o śc io łó w w ie js k ic h — 44,82% w p rep o zy tu rz e w iś lic k ie j i 25% w a r c h id ia k o n a c ie k u r z e lo w sk im . N a p o łu d n io w y c h zaś ob szarach d ie c e z ji k r a k o w sk ie j k o śc io ły m u r o w a n e w m ia sta c h s ta n o w iły ok o ło 30%, w p a ra fia ch w ie js k ic h n a to m ia st z a le d w ie 5%. W ed łu g zaś p rze k a z ó w D łu g o sza , o d n o sz ą cy c h się do ca łej d ie c e z ji k o śc io ły m u r o w a n e w ośrod k ach m ie jsk ic h s ta n o w iły 51,72% w s z y s tk ic h k o śc io łó w m ie jsk ic h , w p a ra fia ch w ie j sk ich n a to m ia st — 25,97% o g ó ln ej lic z b y k o śc io łó w w ie jsk ic h . Jak. ju ż zw r ó co n o u w a g ę , o d s e te k k o śc io łó w m u r o w a n y c h , u sta lo n y w o p a rciu o in fo r m a c je D łu g o sza , je st n iec o z a w y ż o n y . P ro b le m
41 A. W y r o b i s z , B u d o w n i c t w o m u r o w a n e , s. 76— 82; W. К o z i ri s k i, K a m i e ń w a r c h i t e k t u r z e , P race In sty tu tu U rb a n isty k i i A rch i tek tu ry , t. 4 (1955), nr 3, s. 3— 11; M. 'W e b e r-K o z i ń s к a, Z p r o b l e
m a t y k i k a m i e n i a r s t w a w P o lsce, K w a rta ln ik A rch itek tu ry i U r b a n isty
ki, t. 3 (1958), nr 1, s. 61— 68; K. D u m a ł a , P r z y c z y n e k do d z i e j ó w k a
m i e n i a r s t w a w S z y d ł o w c u , S tu d ia z D z ie jó w R zem io sła i P rzem y słu ,
t. 4 (1964), s. 53— 55. ,
[■ J Yj K O Ś C IÓ Ł P A R A F I A L N Y I JE G O F U N K C J E SP O Ł . 2 0 3
z a g ę sz c z e n ia k o śc io łó w m u r o w a n y c h w o środ k ach m ie jsk ic h i w ie j sk ich p r z e d sta w ia ją p o n iż sze ta b ele:
K o ś c i o ł y m u r o w a n e i d r e w n i a n e w p a r a f i a c h
m i e j s k i c h i w i e j s k i c h
K o ś c i o ł y w p a r a f i а с h
Teren m iejsk ich w ie js k ic h
murowane drew niane m urowane drewniane
A rch id iak on at k u rzelo w sk i 6 6,0.8%12 6 13 25,00% 39 P rep ozytu ra w iślic k a fi 6,66%10 5 26 44,82 32 A rch id ia k o n a t są d eck i i d ek an at ta rn o w sk i 30,00%6 14 5 5,00% 95 D iecezja krak ow sk a w g D łu gosza 51,72%45 42 25,97%100 285
P o n ie w a ż fu n d a to ra m i k o śc io łó w w o środ k ach m ie jsk ic h b y ły z r e g u ły te sa m e c z y n n ik i, k tó r e w y r ó ż n io n o w y ż e j, w ię k sz e zg r u p o w a n ie w n ich k o śc io łó w m u r o w a n y c h w y tłu m a c z y ć m ożn a je d y n ie sp o łe c z n y m za p o tr z e b o w a n ie m oraz g osp od arczą ra n g ą m ia st, k tó r y c h m ie sz k a ń c y b y li w sta n ie w y d a tn ie j p r z y c z y n ić się cz y to do sa m ej b u d o w y , cz y też p ó źn iej do ło ż e n ia na u tr z y m a n ie ju ż is tn ie ją c e g o k ościo ła . T a k że i tu taj m o ż e m y jed n a k z a o b se r w o w a ć zn a cz n e z r ó ż n ic o w a n ie w sk u p ie n iu k o śc io łó w m u r o w a n y c h w z a le ż n o śc i od w a r u n k ó w te r e n o w y c h .
P o d su m o w u ją c tr z e b a w ię c stw ie r d z ić , że p o d sta w o w y m c z y n n i k ie m d e c y d u ją c y m o rod za ju m a te r ia łu b u d o w la n e g o k o śc io łó w b y ły m ie js c o w e w a r u n k i g e o g r a fic z n e . O soba fu n d a to ra ora z c h a ra k ter m ie jsc o w o śc i, a cz k o lw ie k n ie b y ły b ez zn a cz en ia , o d g r y w a ły ro lę d ru gorzęd n ą.
Z ro z w a ża ń n a szy c h w y n ik a , że w in te r e su ją c y m n as o k r e sie o g ro m n ą w ię k sz o ść sta n o w iły b u d o w le d r e w n ia n e , n ie o d z n a cza ją ce się, jak w id z ie liś m y , z b y t w ie lk im i rozm iaram i. W y d a je się, że r ó w n ie ż w śró d k o śc io łó w m u r o w a n y c h b u d o w le o p o w ie r z c h n i n a w y w y n o sz ą c e j k ilk a s e t m e tr ó w k w a d r a to w y c h n ie sta n o w iły
