jej wybranych aspektów
Turystyka kulturowa na przełomie XX i XXI wieku stała się jednym z lepiej rozwijających się trendów w turystyce. Podejmują ją przede wszystkim turyści dociekliwi i rzetelnie przygotowu jący się do podróży1. Spośród wielu definicji turystyki kulturowej można by przyjąć następujące określenie: że jest to turystyka, której głównym celem jest poznanie lub doświadczenie różnych sposobów życia innych ludzi (poznanie ich obyczajów, tradycji religijnych, my-śli intelektualnej, dziedzictwa kulturowego) oraz zaspokojenie potrzeb w zakre-sie kultury2. Głównymi motywami turystyki kulturowej są: poznanie nowych miejsc, społeczności i kultur, zainteresowanie sztuką, architekturą i historią, uczestnictwo w wydarzeniach kulturalnych i artystycznych, pobudki sentymen-talno-etniczne, aspekty religijne3.
Turystykę kulturową tworzą przede wszystkim następujące elementy: tury-styka dziedzictwa kulturowego odnosząca się do historii i wytworów kultury z przeszłości, turystyka kultury współ czesnej wiążąca się ze współczesnymi wytworami kultury oraz życia ludzi. W turystyce chronionego dziedzictwa kul-turowego możemy wyróżnić turystykę: dziedzictwa chronionego, historyczną, etnograficzną, małych ojczyzn oraz sentymentalną4.
W drugiej połowie XX wieku jako jeden z aspektów turystyki kulturowej uznano powszechną turystykę edukacyjną, która stała się integralną częścią pro-gramów szkolnych5. Część z celów orga nizowania turystyki i krajoznawstwa przez szkoły odpowiada założeniom turystyki kulturowej: „poznawanie kraju (…), tradycji zabytków kultury i historii, kultury i języka innych państw,
posze-1 K. Buczkowska, Turystyka kulturowa. Przewodnik metodyczny, Poznań 2008, s. 5.
2 Por. T. Jędrysiak, Turystyka kulturowa, Warszawa 2008, s. 9. Por.: „Nazwą turystyki kulturowej możemy określić te wszystkie grupowe lub indywidualne wyprawy o charakterze turystycznym, w których spotka-nie uczestników podróży z obiektami, wydarzeniami i innymi walorami kultury wysokiej lub popularnej albo powiększenie ich wiedzy o organi zowanym przez człowieka świecie otaczającym jest zasadniczą częścią programu podróży lub stanowi rozstrzygający argument dla indywidualnej decyzji o jej podjęciu lub wzięciu w niej udziału” [cyt. za:] A. Mikos von Rohrscheidt, Turystyka kulturowa – wokół definicji, [w:] Turystyka kulturowa, www.turystykakulturowa.org nr 1/2008, dostęp online [5.05.2011]
3 T. Jędrysik, Turystyka kulturowa, s. 10.
4 K. Buczkowska, Turystyka kulturowa, s. 46.
5 A. Mikos von Rohrscheidt, Turystyka kulturowa. Fenomen. Potencjał. Perspektywy, Gniezno 2008, s. 46-47.
rzanie wiedzy z różnych dziedzin życia społecznego i gospodarczego”6. Cele szkolnej turystyki kulturowej wynikają również z obecnie obowiązującej pod-stawy programowej7. Pojęcie turystyki kulturowej, tak jak kultury i dziedzic-twa kulturowego, jest bardzo szerokie8. Uszczegóławiając je, należy dostosować do potrzeb edukacji regionalnej, a szczególnie historycznej9,w odniesieniu do współcześnie pojętego regionu kujawsko-pomorskiego10.
Chciałbym podzielić się własnymi doświadczeniami w dziedzinie turystyki dziedzictwa kulturowego jako jednej z form nauczania w szkole podstawowej i gimnazjum. Omawiając poszcze gólne grupy obiektów turystyki kulturowej województwa kujawsko-pomorskiego, chciałbym zasta nowić się nad ich atrak-cyjnością dla najmłodszych odbiorców. Wiemy przecież, że nie wystarcza im samo oglądanie obiektów i słuchanie opowieści przewodnika turystycznego.
Młodzież odczuwa potrzebę uczestniczenia w wielu wydarzeniach i przeżywa-nia wycieczki11. Nie każdy z walorów kulturowych naszego regionu przyciągnie uwagę uczniów, dlatego chciałbym skupić się na tym, co uważają oni za najbar-dziej atrakcyjne12.
Region kujawsko-pomorski posiada wiele obiektów kulturowych, co czyni go atrakcyjnym turystycznie13. Szczególną rolę w turystyce kulturowej odgry-wają obiekty dziedzictwa chronionego, przede wszystkim te wpisane na Listę Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego UNeSCO, następnie pomniki historii, parki kulturowe i pozostałe zabytki14.
6 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 8 listopada 2001 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania przez publiczne przedszkola, szkoły i placówki krajoznawstwa i turystyki, [za:]
e. Goźlińska, Jak przygotować wycieczkę szkolną ?, Warszawa 2009, zał. 1, s. 57.
7 M. Drogosz, Krajoznawstwo i turystyka w szkołach i placówkach oświatowych. Poradnik dla dyrektorów i kadry pedagogicznej, Warszawa 2009, s. 31-32; por. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogól-nego w poszczególnych typach szkół, zał. nr 2 i zał. nr 4.
8 S. Szymański, Wycieczki szkolne do zabytków kultury, Warszawa 1978.
9 M. Dąbrowa, Szkolne wycieczki historyczne, Warszawa 1975.
10 http://www.nasze.kujawsko-pomorskie.pl/ [5.05.2011].
11 M. Dąbrowa, Szkolne wycieczki, s. 7.
12 Por. A. Mikos von Rohrscheidt, Turystyka kulturowa, s. 281-282; por. http://visitkujawsko-pomorskie.pl/
[5.05.2011].
13 Na temat dziedzictwa kulturowego województwa kujawsko-pomorskiego, zob.: Program opieki nad zabytkami woje wództwa kujawsko-pomorskiego na lata 2009-2012 dostęp online http://www.kujawsko-pomorskie.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=9867&Itemid=412 [25.05.2011]. Por.:
H. Miłoszewski, Krajoznawstwo jako element budowania tożsamości regionalnej województwa kujawsko- -pomorskiego, [w:] Krajoznawstwo jako element budowania tożsamości regionalnej województwa kujaw-sko-pomorskiego, Ostromecko 2009, s. 7-14.
14 A. Mikos von Rohrscheidt, Turystyka kulturowa, s. 53-60; 181-196.
Spośród obiektów naszego województwa na listę UNeSCO wpisano w 1997 roku „Miasto średniowieczne w Toruniu”15, które jest jednym z naj-ważniejszych celów wycieczek szkolnych w naszym województwie po „Szlaku Piastowskim” i Borach Tucholskich16. Następnie mamy pomnik historii – Bisku-pin – rezerwat archeologiczny (odbywa się tam Festyn Archeologiczny, który otrzymał od Polskiej Organizacji Turystycznej certyfikat na najlepszy produkt turystyczny), Chełmno – Stare Miasto oraz Toruń – Stare i Nowe Miasto17.
Spośród parków kulturowych18 naszego województwa na szczególną uwagę zasługują: Park Kulturowy Wietrzychowice w powiecie włocławskim, obejmu-jący rezerwat archeologiczny z tzw. „polskimi piramidami” sprzed 5,5 tys. lat (grobowce starsze od egipskich piramid). Nieopodal znajduje się Park Kultu-rowy Sarnowo o podobnym charakterze, popularnie nazywany „Grobowcami Kujawskimi”19.
Warto zainteresować uczniów Parkiem Kulturowym Kalwaria Pakoska, zwa-nym „Kujawską Jerozolimą”, której początki sięgają 1628 r. Jest to druga, bio-rąc pod uwagę datę powstania, kalwaria w Polsce po Kalwarii Zebrzydowskiej.
Niemożliwe jest poddanie charakterystyce 2866 zabytków z terenu wojewódz-twa kujawsko-pomorskiego oraz wszystkich imprez o charakterze kulturalnym, które mogłyby przyciągnąć wycieczki szkolne20. Dlatego chciałbym dokonać subiektywnego wyboru i przedstawić najważniejsze21.
15 http://www.nid.pl/idm,632,miasto-sredniowieczne-w-Toruniu.html [4.05.2011].
16 Województwo kujawsko-pomorskie w 2009 r. odwiedziło ok. 21,30 % turystów w wieku szkolnym i studen tów, w tym ok. 5,1 % w ramach wycieczek organizowanych przez szkołę. Najwięcej dzieci i mło-dzieży odwie dza powiat żniński ze względu na walory Szlaku Piastowskiego – 52,20 % odwiedzających (większość są to wycieczki), w Toruniu natomiast dzieci i młodzież stanowią ok. 25,10 % odwiedzają-cych, por.: A. Anszpenger, A. Radkiewicz, Monitoring ruchu turystycznego w województwie kujawsko---pomorskim. Raport z badań 2009, dostęp online www.badania.k-pot.pl/dokumenty/Raport_2009.pdf [4 .05.2011]. Wg danych Ośrodka Informacji Turystycznej w Toruniu wśród uczestników wycieczek, 34%
to dzieci i młodzież w wieku do 20 lat. Np. Plane tarium w ramach wycieczek szkolnych w 2010 r. odwie-dziło ok. 118 000 uczniów. Zob.: B. Sypniewska, Monito ring ruchu turystycznego „Turystyczny Toruń 2010”. Raport końcowy, Toruń 2011, s. 34-35. Za przesłanie tego dokumentu uprzejmie dziękuję Panom Michałowi Przewoźnemu oraz Szymonowi Wiśniewskiemu z OIT w Toruniu.
17 http://www.nid.pl/idm,80,pomniki-historii.html [5.05.2011]
18 I. Lipińska, Turystyka dziedzictwa kulturowego – wybrane aspekty ochrony prawnej parku kulturowego, Turystyka Kulturowa, www.turystykakulturowa.org nr 1-3/2011, dostęp online http://www.turystykakultu-rowa.org/?id=spis [5.05.2011].
19 D. Sukniewicz, A. Myrta, P. Marczak, W krainie polskich piramid. Park kulturowy Wietrzychowice. Prze-wodnik [I], Izbica Kujawska 2008; D. Sukniewicz, A. Myrta, W krainie polskich piramid. Park kulturowy Sarnowo. Przewodnik II, Lubraniec 2010.
20 Obiekty nieruchome wpisane do rejestru zabytków na podstawie danych KOBiDZ – stan na 04.10.2010 dostęp online http://www.nid.pl/idm,1164,zestawienia.html [2.05.2011]
21 Por.: Program opieki nad zabytkami województwa kujawsko-pomorskiego.
Województwo kujawsko-pomorskie szczyci się przede wszystkim zamkami państwa zakonu krzyżackiego22 oraz ruinami pogranicznych zamków królew-skich, rycerskich i biskupich23.
Najlepiej zachował się zamek w Golubiu-Dobrzyniu, pierwotnie gotycki, wy-budowany w latach 1305-1311 na planie regularnego czworokąta24. W stylu re-nesansowym przebudowano go w latach 1616-1623, przeznaczając na rezyden-cję królewny Anny Wazówny. Zamek oferuje tzw. zieloną szkołę, lekcje żywej historii oraz szkółkę rycerską, współpracującą z pobliską stadniną koni, gdzie uczniowie mogą poznać tajniki pracy z koniem oraz posługiwania się dawną bronią25.
Najpiękniejszą ruiną są pozostałości zamku w Radzyniu Chełmińskim, wybu-dowanego w pierwszej połowie XIV w. Na przełomie XVIII i XIX wieku został on w znacznej mierze rozebrany. Do dziś zachowały się: skrzydło południowe z narożnymi basztami oraz wyraźne ornamenty z cegieł zendrówek. Zarządca ruin oferuje wycieczkom szkolnym interesujące zajęcia z tzw. żywej historii, podczas których wycieczkowicze mogą przenieść się w czasy średniowiecza, poznać technikę walk rycerskich i rzemiosła średniowiecznego. Dodatkową atrakcją mogą być wystrzały z repliki bombardy oraz certyfikat poświadczający udział w zajęciach26. Podczas zwiedzania zamku dodatkową atrakcją jest wej-ście na narożną basztę. Do niedawna na zamku radzyńskim organizowano tzw.
„Ortofrajdę”.
Spośród zamków naszego województwa zachował się niemal w całości za-mek bierzgłowski w miejscowości o tej samej nazwie. Jest to jeden z najstar-szych zamków na ziemi chełmińskiej, choć w znacznej mierze odrestaurowany i przebudowany w XIX w. Obecnie znajduje się tam ośrodek rekolekcyjny die-cezji toruńskiej. Dla młodzieży ze względu na przeznaczenie obiektu organizo-wane są rekolekcje oraz zwiedzanie niektórych pomieszczeń27.
22 J. Borkowski, Zamki państwa krzyżackiego, Warszawa 1999; W. Antkowiak, P. Lamparski, Zamki i straż-nice krzyżackie ziemi chełmińskiej (historia, plany, tajemstraż-nice), Toruń 2000.
23 W. Bykowski, Kujawsko-pomorskie. Przewodnik po zabytkach, Bydgoszcz 2010, s. 73-76; J. Smoczyń-ski, Zamki, Warszawa 2009, s. 84-108. Na temat zagospodarowania turystycznego zamków zob.: A. Mikos von Rohrscheidt, Wykorzystanie średniowiecznych obiektów obronnych w Polsce w ramach różnych form turystyki kulturowej, Turystyka kulturowa www.turystykakulturowa.org, nr 4-6/2010, s. 87-108, dostęp online http://www.turystykakulturowa.org/?id=spis [5.05.2011].
24 W. Antkowiak, P. Lamparski, Zamki i strażnice krzyżackie, s. 32; P. Zaniewski, Szlakami zamków krzy-żackich. Przewodnik turystyczny, Warszawa 2005, s. 219.
25 http://zamekgolub.pl/content/view/52/28/ [5.05.2011].
26 http://zamczycho.pl/zamek-radzyn/dla-szkol.html [5.05.2011].
27 W. Antkowiak, P. Lamparski, Zamki i strażnice krzyżackie, s. 19; http://www.zamekbierzglowski.eu/
[5.05.2011].
Na prawym brzegu Wisły znajdują się warte obejrzenia ruiny zamku krzy-żackiego w świe ciu, zwanego twierdzą wodną. Zbudowano go w widłach Wdy i Wisły w latach 1338-134928. Do dziś zachowało się jedno skrzydło z jedną z cylindrycznych wież z krenelażem. Od 1461 r. zamek znajdował się w rękach polskich. Od potopu szwedzkiego popada w ruinę, od XIX w. poddaje się go konserwacji. Zamek można zwiedzać z przewodnikiem29.
Interesującą ofertę turystyczną ma Centrum Kultury Zamek Krzyżacki w To-runiu. Powstało ono w miejscu, w którym zachowały się pozostałości po naj-starszym zamku krzyżackim na ziemi chełmińskiej, zburzonym podczas buntu mieszczan w 1454 r.30. Oferuje ono zwiedzanie z prze wodnikiem. Ponadto od kilku lat na zamku odbywają się inscenizacje historyczne nawiązujące do dzie-jów zakonu krzyżackiego. W tym roku wszystkie odwołują się do wydarzeń I i II pokoju toruń skiego (1411 i 1466 r.). Pozwalają one niemalże cofnąć się w czasie – sześćset lat wstecz – i przeżyć tamte wydarzenia31.
Muzeum, przyciągające wycieczki, mieszczące się w ruinach zamku kom-turskiego wybudowanego w latach 1312-1330, znajduje się w Brodnicy. Naj-większą atrakcję dla dzieci i młodzieży w Brodnicy stanowi wieża zamkowa o wysokości 54 m32.
Inne ruiny zamków krzyżackich, które mogą przyciągać wycieczki szkolne, to: Nowe, Rogóźno-Zamek, Papowo Biskupie, Nowy Jasiniec33. Spośród zam-ków królewskich ze względu na żywą legendę o Popielu popularnością cieszą się ruiny zamku kazimierzowskiego w Kruszwicy z XIV w.34. Jego pozostałością jest tzw. „Mysia wieża”, z której rozpościera się wspaniały widok na jezioro Gopło. Prócz tego ostatnio odkryto tam podziemia, które zostaną udostępnione zwiedzającym.
Ze względu na lokalizację na Szlaku Piastowskim rzesze dzieci przyciągają ruiny zamku Nałęczów tzw. „Diabła Weneckiego” w Wenecji35. Na ruinach od-bywają się lekcje muzealne, podczas których można poznać techniki produkcji średniowiecznych cegieł oraz budowy zamków36. Uczniom warto pokazać także
28 J. Borkowski, Zamki państwa krzyżackiego, s. 132; por. P. Zaniewski, Szlakami zamków krzyżackich, s. 94.
29 http://oksir.com.pl/article,pl,zamek,6.html
30 W. Antkowiak, P. Lamparski, Zamki i strażnice krzyżackie, s. 103.
31 http://www.zamek.torun.pl/_portal/ [5.05.2011].
32 W. Antkowiak, P. Lamparski, Zamki i strażnice krzyżackie, s. 124.
33 J. Smoczyński, Zamki, s. 87-88, 105, 106.
34 I. i J. Kaczyńscy, Szlakiem Piastowskim. Przewodnik turystyczny, Warszawa 2008, s. 283; A. Krysiak, Inowrocław i Kujawy. Przewodnik, Inowrocław, s. 126-127.
35 Diabeł Wenecki i jego zamek, Żnin 2010; Powiat żniński. Przewodnik turystyczny, Żnin 2010, s. 60-61.
36 http://www.muzeumznin.pl/index_pl.php?cid=106 [5.05.2011].
pozostałości zamku dybowskiego oraz malownicze ruiny w Raciążku, Złotorii, Bobrownikach i Radzikach Dużych37.
Na terenie województwa kujawsko-pomorskiego zarejestrowano 323 zabyt-kowych pałaców i dworów38. Nieliczne z nich pełnią funkcje muzealne i wysta-wiennicze. Warto wspomnieć o klasycystycznym pałacu w Lubostroniu, wybu-dowanym w latach 1795-1800. Pałac Lubostroń przygotował interesującą ofertę dla wycieczek szkolnych, np. lekcję muzealną: „Lekcje – Dziedzictwo Fryderyk Chopin”, oferuje ponadto zwiedzanie pałacu z przewodnikiem. Przygodą pod-czas zwiedzania parku może być przejażdżka bryczką, która przeniesie młodego turystę w epokę rozkwitu życia ziemiańskiego39.
Nie można zapomnieć o dworze Dziewanowskich w Szafarni, w którym znaj-duje się Ośrodek Chopinowski. Placówka w związku z rokiem chopinowskim znacznie rozszerzyła swoją ofertę edukacyjną, która skierowana jest przede wszystkim do uczniów szkół podstawowych i gimnazjów. Lekcje, mając charak-ter incharak-teraktywny oraz tradycyjny, poświęcone zostały postaci Fryderyka Chopina prezentowanej w aspekcie patriotyzmu, folkloru oraz ogólnie pojętej kultury40. Podobnie jak park pałacowy w Lubostroniu, park dworski w Szafarni może być przyjemnym miejscem na piknik i drugie śniadanie podczas podróży.
Wiele pałaców oraz dworów w naszym regionie popada w ruinę i nie stano-wią one atrakcji dla dzieci i młodzieży. Jednak w niektórych częściach nasze-go województwa wyznaczono szlaki, na trasie których są interesujące obiekty.
Najwięcej z nich znajduje się na Kujawsko-Pomorskim Szlaku Fryderyka Cho-pina41. Oddział Miejski PTTK w Toruniu w folderze proponuje zwiedzanie dwo-rów i pałaców ziemi dobrzyńskiej42 oraz ziemi chełmińskiej43. Interesującą trasę częściowo pokrywającą się ze Szlakiem Piastowskim proponuje powiat żniński.
Wzdłuż niej znajduje się dwanaście obiektów (wiele z nich pełni funkcję hoteli i pensjonatów)44.
37 J. Smoczyński, Zamki, s. 94, 107-108; W. Bykowski, Kujawsko-pomorskie dla każdego. Przewodnik turystyczny po najciekawszych miejscach województwa, Bydgoszcz 2005, s. 239.
38 Obiekty nieruchome wpisane do rejestru zabytków.
39 Turystyka szkolna. Powiat żniński, Żnin 2011, s. 12-13; Przewodnik turystyczny. Powiat żniński, s. 247.
40 http://szafarnia.art.pl/ [5.05.2011].
41 Kujawsko-pomorskie. Turystyka szkolna. Wycieczka z klasą, Bydgoszcz, b.d.w.; http://visitkujawsko-po-morskie.pl/szlakiem-fryderyka-chopina,178,1,155.html [25.05.2011].
42 Zob.: A. Błachowski, Ziemia Dobrzyńska, część południowa – informator turystyczny, Toruń 2010, s. 64-70.
43 H. Miłoszewski, Pałace i dwory ziemi chełmińskiej, Toruń 2006; tenże, Pałace i dwory ziemi dobrzyń-skiej, Toruń 2007.
44 Przewodnik turystyczny. Powiat żniński, s. 55-62.
Godnymi polecenia miejscami, szczególnie dla młodzieży gimnazjalnej, mogą być obiekty sakralne. Oprócz najbardziej znanych kościołów Torunia, ka-tedr we Włocławku, Chełmży i Bydgoszczy interesujące wydają się wiejskie gotyckie kościółki ziemi chełmińskiej (mamy ich aż 54)45. Wybierając kilka za-bytków, można stworzyć dowolną ilość ciekawych tras wycieczkowych46, np.
Wabcz, Kiełbasin, Okonin, Lisewo, Bobrowo, Lembarg, Papowo Biskupie, Ra-dowiska Wielkie. Na Kujawach, ziemi dobrzyńskiej, Pałukach, Krajnie i w Bo-rach Tucholskich znajdują się liczne kościoły drewniane47. Do najciekawszych drewnianych kościołów naszego województwa należą: budynki w Pieraniu k. Inowrocławia oraz w Gąsawie k. Żnina.
Południowa część naszego województwa może poszczycić się wieloma ko-ściołami romań skimi z XII wieku, leżącymi na Szlaku Piastowskim. Na uwagę zasługują tu obiekty w Inowroc ławiu, Kruszwicy, Strzelnie, Kościelcu Kujaw-skim48. Perłami architektury barokowej, które dzieci i młodzież powinny zwie-dzić, są klasztory. Jednym z ciekawszych jest romańsko-gotycko-barokowy klasztor benedyktynów w Mogilnie. Jest to ciekawy przykład przenikania się stylów w architekturze. Warto obejrzeć także gotycki zespół pocysterski w Ko-ronowie49, a także barokowe klasztory: bernardynów w Skępem50, karmelitów w Trutowie51, oraz franciszkanów na toruńskim Podgórzu52.
Wśród turystów kulturowych popularnością cieszą się budowle postindu-strialne i obiekty techniki. Nie zawsze dostrzegają je turyści masowi. Wiele obiektów, które swoją świetność przeżywało w okresie rewolucji przemysłowej XIX wieku, obecnie zaniedbano. Niektóre są jednak wizytówką miast i regio-nów naszego województwa.
Planując wycieczki szkolne, warto wziąć pod uwagę na przykład akwedukt w Fojutowie, wybudowany w latach 1846-48 z żółtej cegły i kamieni. Jest to najdłuższa budowla tego typu w Polsce, mająca 75 m długości. Jest to skrzyżo-wanie Wielkiego Kanału Brdy i Czerskiej Strugi. W pobliżu mamy akwedukty:
45 H. Miłoszewski, Kościoły gotyckie Ziemi Chełmińskiej, Toruń 2006.
46 D. Dąbrowski, Gotyckie kościoły wiejskie ziemi chełmińskiej – propozycja uprawiania turystyki kulturowej na obszarze wiejskim [w:] Turystyka kulturowa, nr 9/2009 dostęp online www.turystykakulturowa.org [5.05.2011].
47 Por.: H. Miłoszewski, Kościoły Ziemi Dobrzyńskiej, Toruń 2007.
48 I. i T. Kaczyńscy, Szlakiem Piastowskim, s. 182-194, 259-278, 286-291.
49 Cysterski Gaj. Ścieżka dydaktyczna, Koronowo 2008.
50 A. Błachowski, Ziemia Dobrzyńska, s. 55-59.
51 Tamże, s. 60-64.
52 T. Borawska, H. Rietz, Przewodnik po starym Toruniu, Toruń, b.d.w., s. 123-124.
Barłogi i Klock. Obiekty te znajdują się w pobliżu cieszącej się dużą popularno-ścią Zielonej Szkoły w Woziwodzie53.
Bydgoszcz również może się poszczycić obiektami techniki, z którymi war-to zapoznać uczniów. Przede wszystkim są war-to urządzenia Bydgoskiego Wę-zła Wodnego. Na szczególną uwagę zasługuje Kanał Bydgoski, wybudowany w latach 1772-1775 wg projektu Franciszka Czakiego. Jego długość wynosi 24,7 km. Posiada on sześć śluz. Z Kanałem Bydgoskim związany jest również kompleks Wyspy Młyńskiej, tzw. Bydgoskiej Wenecji, poddanej gruntownej re-witalizacji. Najciekawszym obiektem jest tzw. Stary Kanał Bydgoski, częściowo zasypany, wzdłuż którego ciągnie się park54. Tuż obok w III Liceum Ogólno-kształcącym znajduje się Muzeum Kanału Bydgoskiego, w którym uczniowie mogą wziąć udział w lekcji muzealnej na temat tej drogi wodnej55. Szlak wodny w Bydgoszczy można przemierzyć dzięki ofercie Zakładu Komunikacji Miej-skiej w Bydgoszczy, który w sezonie turystycznym uruchamia tramwaj wodny, pobierając symboliczną opłatę za bilet. Największe wrażenia budzi śluzowanie na trasie rejsu. Spośród trzech tras historyczny charakter mają dwie: Linia Sta-romiejska oraz Linia szlakiem śluz56.
Większości turystów Ciechocinek kojarzy się z uzdrowiskiem, lecz geneza jego największych walorów turystycznych ma charakter przemysłowy. Tężnie, które wybudowano z inicjatywy ks. Stanisława Staszica, miały zastąpić utracone w 1772 r. kopalnie soli w Bochni i Wieliczce. Ich budowę rozpoczęto w 1824 r., natomiast produkcję soli na skalę przemysłową podjęto w 1832 r. Trzem tężniom solankowym towarzyszyła warzelnia soli z XIX w. Obecnie można zwiedzić jej wnętrze, poznać proces warzenia soli w panwiach oraz obejrzeć jej produkcję.
Dzieciom i młodzieży dużą radość sprawia podróż kolejką wąskotorową ze Żnina do Gąsa wy, a przede wszystkim do Biskupina57. W Żninie warto zwie-dzić dawną parowozownię i wziąć udział w zajęciach edukacyjnych. Podczas interaktywnych zajęć uczestnicy mogą poznać budowę dawnych wagonów ko-lejowych, funkcjonowanie warsztatu naprawczego i zasady ruchu pociągów.
Wielki entuzjazm uczniów wzbudzają zajęcia odbywające się podczas podró-ży pociągiem. Na trasie znajduje się Muzeum Kolei Wąskotorowej w Wenecji z największą w Polsce kolekcją taboru o naj węższym prześwicie torów 600 mm. W skansenie kolejowym prowadzone są dość kosztowne lekcje muzealne.
W muzeum w Wenecji można uczestniczyć w „Weneckiej nocy z parowozami”,
53 M. Barszcz, J. Kurowska-Ciechańska, A. Ciechański, Technika, Warszawa 2008, s. 42-43.
54 Tamże, s. 80-83;W. Bykowski, Odkrywanie Bydgoszczy i okolic, Bydgoszcz 2010, s. 5.
55 http://ejra.w.interia.pl/index.html [5.05.2011]; zob.: http://www.muzeumkanalu.pl [5.05.2011].
56 http://www.zdmikp.bydgoszcz.pl/?id=komunikacja_tw [5.05.2011].
57 J. Kurowska-Ciechańska, A. Ciechański, Koleje, Warszawa 2007, s. 71-74.
która otrzymała certyfikat POT za najlepszy produkt turystyczny58. Będąc na dworcu Bydgoszcz Główna, warto odwiedzić Izbę Tradycji Bydgoskich Dróg Żelaznych59. Z niecierpliwością czekamy na rewi talizację linii kolejowej Toruń---Brodnica, w związku z czym może powstać bardzo modny na Zachodzie pro-dukt turystyczny oparty na przejazdach trakcją parową60.
Do zabytków techniki, które można zwiedzać po uprzednim zgłoszeniu, na-leżą dawne zajezdnie tramwajowe w Toruniu oraz Grudziądzu. W toruńskiej zajezdni otwarto w 2008 roku niewielkie muzeum poświęcone historii komuni-kacji miejskiej. Można je zwiedzić wraz z zajezdnią, korzystając z usług prze-wodnika. W Toruniu i Bydgoszczy można też odbyć podróż tramwajowymi li-niami turystycznymi61.
Zabytkiem techniki udostępnianym zwiedzającym są toruńskie wodociągi na Starych Bielanach w Toruniu, gdzie obejrzeć można stację uzdatniania wody.
Ponadto w zabytkowej wieży ciśnień znajduje się wystawa poświęcona dziejom toruńskiej techniki62. Również Bydgoszcz może poszczycić się stacją pomp Las Gdański z końca XIX wieku, w której obecnie mieści się sala konferencyjna63.
Zabytkami techniki, które wyróżniają niektóre miasta naszego wojewódz-twa, są spichlerze. Najciekawsze znajdują się w Grudziądzu, Toruniu oraz
Zabytkami techniki, które wyróżniają niektóre miasta naszego wojewódz-twa, są spichlerze. Najciekawsze znajdują się w Grudziądzu, Toruniu oraz