Turystyka i edukacja jako aktywność w przestrzeni chronionej

jako aktywność w przestrzeni chronionej

Określenia turystyka, wypoczynek, rekreacja są – nie tylko w języku potocznym, ale i w li-teraturze przedmiotu – używane wymiennie. Warszyńska i Jackowski zwracają uwagę, że wypoczynek i rekreacja są nadrzędne w stosunku do turystyki – rekreacja oznacza wszelkie czynności podejmowane dla regeneracji sił, a wypoczynek wiąże się z turystyką pobytową. Wspomniani autorzy wskazują także na konieczność rozróżniania turystów od wycieczko-wiczów – turyści przebywają na danym obszarze co najmniej dobę, wycieczkowicze krócej [Warszyńska i Jackowski 1978]. Przeplatająca się z funkcją turystyczną funkcja edukacyj-na parków edukacyj-narodowych wydaje się uprawniać do stwierdzenia, że turystyka w parkach narodowych nosi także znamiona rekreacji. Wyodrębnianie turystów i wycieczkowiczów w przestrzeni parków narodowych jest bezzasadne – często zdarza się, że osoba odwiedza park narodowy przez kilka dni, ale codziennie opuszcza go celem skorzystania z zakwate-rowania poza granicami obszaru chronionego. Trudno zatem jednoznacznie określić, czy jest to wycieczkowicz, czy turysta.

Człowiek staje się turystą w celu zaspokojenia wielu potrzeb. Można je podzielić na potrzeby: odpoczynku i relaksu; aktywności i przygody; zdrowotne; edukacyjne;

histo-ryczno-archeologiczne; polityczne; naukowo-techniczne; obcowania ze sztuką; religijne oraz handlowe [Holloway i Robinson 1997]. Z perspektywy obszarów chronionych istotne jest to, że dążenie do wypoczynku na otwartej przestrzeni jest powszechne, a nasilenie zjawiska wskazuje, iż jest ono trwałą, społeczną potrzebą [Faracik 2007]. Popularność dą-żenia do wypoczynku na otwartej przestrzeni powoduje, że powszechna staje się także konieczność równoważenia wskazań wynikających z ochrony przyrody i rozwoju omawia-nej funkcji – problem ten dotyczy obszarów chronionych na całym świecie [por. Ceballos--Lascurain 1996, Page i Dowling 2001, Dallen 2000, Eagles i McCool 2002, Honey 2008, Fennell 2014].

Funkcja turystyczna obszarów chronionych jest – z uwagi na możliwość zaspokojenia większości potrzeb turysty – bardzo rozbudowana. Próba identyfikacji rodzajów turystyki pozwala stwierdzić, że w parkach narodowych występują m.in.:

– turystyka singli, rodzinna, grupowa (w szczególności szkolna), masowa; – turystyka letnia, zimowa, weekendowa;

– turystyka samochodowa, autokarowa, motorowa (na położonych w granicach par-ków narodowych drogach publicznych);

– turystyka hotelowa i parahotelowa – w tym agroturystyka; – turystyka socjalna i luksusowa;

– krótkookresowa i długookresowa;

– turystyka dzieci, młodzieży, studencka, rodzin z dziećmi, seniorów;

– turystyka miejska (w połączeniu z przestrzenią miast na prawach powiatu Jelenia Góra i Świnoujście), wiejska, nadmorska, leśna;

– turystyka piesza (nizinna i górska), rowerowa, konna, narciarska, wodna (kajaki, żaglówki, łodzie, nurkowanie), taternictwo, speleologia;

– turystyka religijna, etniczna, kulturowa;

– turystyka przyrodnicza (wędkarstwo, birdwatching, łowiectwo, sylwanoturystyka) [Balińska i in. 2014].

Wielowariantowość turystyki w parkach narodowych wynika m.in. z różnorodności przyrody nieożywionej i ożywionej występującej w granicach opisywanych form ochrony przyrody. Rodzi się zatem dylemat, jak chronić coś, co jest cenne przyrodniczo, a jed-nocześnie ukazywać to, ponieważ jest cenne także z punktu widzenia funkcji turystycz-nej? Ustawodawca bardzo wyraźnie wskazał, że udostępnianie obszaru parku może być wykonywane jedynie w sposób, który nie wpływa negatywnie na przyrodę. Powszechnie wiadomo, że turystyka nie jest obojętna dla środowiska – zawsze wiąże się z antropopresją przejawiającą się m.in.:

– wykorzystaniem powierzchni w celu budowy infrastruktury turystycznej; – degradacją krajobrazu w następstwie m.in. budowy obiektów kubaturowych; – zanieczyszczeniem powietrza i wód powierzchniowych;

– degradacją gleb (rozdeptywanie i rozjeżdżanie szlaków);

– degradacją bioróżnorodności w świecie roślin i zwierząt oraz wprowadzaniem ga-tunków synantropijnych;

– hałasem i zaśmiecaniem;

– niekorzystnym wpływem na kulturę społeczności lokalnych [Sawicki 2006]. Z uwagi na powyższe turystyka w parkach narodowych dopuszczalna jest tylko w wy-znaczonych miejscach z poszanowaniem zasad wskazanych w ustawie o ochronie

przyro-dy i zarządzeniach przyro-dyrektora danego parku narodowego. Normowanie zasad zachowania w parkach narodowych, wydzielanie stref udostępnianych turystom i stref zamkniętych, budowa odpowiedniej infrastruktury turystycznej nie są wystarczające. Musi im towa-rzyszyć chęć przestrzegania obowiązujących norm i umiejętność korzystania z przygoto-wanych udogodnień – przestrzeń parków narodowych jest zbyt duża, aby służby parków narodowych monitorowały zachowania każdego turysty i w sposób wyprzedzający reago-wały na zamiar czynu mogącego skutkować dewastacją przyrody. Indywidualnymi, obec-nymi wszędzie tam gdzie turysta, czynnikami wpływającymi na zachowanie są jego własna wiedza i nawyki. Stąd też edukacja przyrodnicza jest nierozerwalnie związana z funkcją turystyczną obszarów chronionych.

Edukacja prowadzona w parkach narodowych oparta jest na wartościach przyrodni-czych obszaru chronionego. Działania edukacyjne adresowane są nie tylko do turystów, ale i do lokalnej społeczności – dzięki szerokiej grupie odbiorców należy uznać, że mają istot-ne znaczenie w upowszechnianiu wiedzy o rozwoju zrównoważonym. Istotność procesów edukacyjnych w przedmiotowym zakresie silnie podkreśla Borys [2006, 2010b]. Warto zwrócić uwagę, że edukacja przyrodnicza parków narodowych może być (i w wielu wy-padkach jest) narzędziem dla posiadającej holistyczny charakter ekonomii zrównoważo-nego rozwoju. Zawarte w niniejszej pracy badania nad edukacją przyrodniczą realizowaną w poszczególnych parkach narodowych [rozdz. 4] niejednokrotnie wskazały, że jest ona użyteczna z punktu widzenia nie tylko problemów środowiskowych, ale i społecznych oraz gospodarczych. Zależnie od przyjęcia lub odrzucenia teorii zrównoważonego rozwoju ka-pitał antropogeniczny będzie wzbogacać lub niszczyć kaka-pitał przyrodniczy. Przyjmując idee zrównoważonego rozwoju, zakłada się, że oba kapitały nie są względem siebie sub-stytucyjne, lecz komplementarne [Borys 2010a]. Zaletą teorii zrównoważonego rozwoju jest jej uniwersalność – można ją realizować w każdym wymiarze gospodarowania, w od-niesieniu do każdej grupy interesariuszy. Wymaga ona jednak akceptacji i podstaw wiedzy z zakresu szeroko pojętej edukacji przyrodniczej. W tym kontekście działania edukacyjne parków narodowych są nie do przecenienia [por. Kulczyk-Dynowska 2014a].

Oferta edukacji przyrodniczej parków narodowych jest bardzo rozbudowana i stale uzu-pełniana o nowe elementy. Wzrastająca świadomość ekologiczna sprawia, że w parkach narodowych obserwuje się wzrost zainteresowania wyprawami ogólnoprzyrodniczymi, któ-rych celami są obserwacja przyrody czy podglądanie określonych grup zwierząt, np. ptaków – birdwatching. Można wyróżnić aktywną i bierną formę edukacji przyrodniczej. Aktywna edukacja obejmuje wszelkie zajęcia wymagające kreatywnej postawy uczestników, np. warsz-taty przyrodnicze, konkursy, zajęcia terenowe. Edukacja bierna nie wymaga od uczestnika niczego więcej niż (a może aż) uwagi podczas wysłuchania lub czytania – przykładem są prelekcje, informacje zawarte na stronach internetowych czy w licznych wydawnictwach parków narodowych. Na podstawie badań edukacji przyrodniczej polskich parków narodo-wych (opisanych w rozdziałach poświęconych poszczególnym parkom) można stwierdzić, że oferta parków narodowych w opisywanym zakresie jest kompleksowa – zawiera wszyst-kie formy i metody edukacji dla zrównoważonego rozwoju wyspecyfikowane przez Palińską [2011]. Zielińska podkreśla, że działalność edukacyjna parków narodowych nabrała w wielu przypadkach instytucjonalnego charakteru i ma szeroki zakres dzięki porozumieniom mię-dzy zarządami parków a kuratoriami oświaty, wojewódzkimi ośrodkami metodycznymi i re-gionalnymi centrami edukacyjnymi [Zielińska 2010].

Warto pamiętać, że zmiana w odniesieniu do społeczności lokalnej ma dwa wymiary: ilościowy (migracje, dodatni/ujemny przyrost naturalny) oraz jakościowy (zmiana men-talności i wiedzy). Edukacja jest zatem jednym z ważniejszych procesów zmieniających otoczenie parku narodowego. Przygotowana przez parki narodowe oferta „dla mieszkań-ca” obejmuje zarówno dzieci, młodzież, jak i dorosłych i nierzadko przyjmuje formę wie-loletnich, cyklicznych spotkań organizowanych przy współpracy z lokalnymi placówkami oświatowymi czy kulturalnymi. Istotność objęcia mieszkańców gmin terytorialnie po-wiązanych z parkiem narodowym procesem dyfuzji wiedzy przyrodniczej wynika przede wszystkim z faktu pełnienia przez nich roli interesariuszy parku i możliwości tworzenia na tej kanwie kapitału społecznego. Kapitał społeczny jest dla obszaru tym, czym kultura organizacyjna dla przedsiębiorstwa – gwarantuje niepowtarzalność stanowiącą wyróżnik w otoczeniu. Społeczność generująca opisywany kapitał ma świadomość swojej wartości, świadomość praw kreowania obowiązujących stosunków formalnych i nieformalnych, a także świadomość odrębności. Istotny jest również kontekst zaufania – edukacja pozwala mieszkańcom poznać, a przez to zrozumieć, działania parków narodowych. W oczywisty sposób przekłada się to na poziom akceptacji ochrony przyrody [Przybyła i Kulczyk-Dy-nowska 2012].

Aktywność jaka ma miejsce w parkach narodowych, łączy się z korzystaniem z prze-strzeni gmin terytorialnie powiązanych. Turysta powinien dostrzegać granice obszaru chronionego jedynie w celu przestrzegania obowiązujących tam zasad zachowania. Trud-no oczekiwać, że ktokolwiek będzie oceniać produkt turystyczny, dzieląc go na to, co znaj-duje się w granicach obszaru chronionego i w pozostałej części gminy. W tym kontek-ście nieistotność granic administracyjnych w najbardziej jaskrawy sposób przejawia się w transgranicznych parkach narodowych położonych na terenie Unii Europejskiej, gdzie oznaczenie granicy państwowej sprowadza się tylko do stosownego znaku, co w żaden sposób nie zaburza funkcjonowania transgranicznego produktu turystycznego. Zupełnie niedostrzegalne dla turysty są granice gmin wewnątrz parku narodowego. Jednocześnie ruch turystyczny implikuje szereg – znacznie wykraczających poza dosłowne rozumienie antropopresji – skutków dla gminnej przestrzeni. Jest to wynikiem interakcji z procesami rozwojowymi gmin i wywoływaniem skutków ekonomiczno-społecznych. Przekroczenie chłonności turystycznej czy pojemności turystycznej obszaru wynikłe ze złego zarządza-nia jednostką terytorialną mogą w relatywnie krótkim czasie spowodować zaburzezarządza-nia ładu przestrzennego, zbyt intensywne zagospodarowanie części gminy, dewastację krajobrazu, problemy z sezonowym przeludnieniem, hałas, zanieczyszczenia powietrza, gleby itp., a w efekcie utratę wartości, które wywołały rozwój funkcji turystycznej [Pawlikowska-Pie-chotka 2009].

Rozwój aktywności na obszarach chronionych znajduje odzwierciedlenie nie tylko w przestrzeni, ale i w budżetach gmin. Dzieje się tak za sprawą wpływów z podatku od nieruchomości, podatku od środków transportowych, zryczałtowanego podatku w for-mie karty podatkowej, opłat for-miejscowych, opłat uzdrowiskowych, opłat skarbowych oraz opłat za usługi komunalne. Sukces finansowy miejscowych gestorów turystycznych także jest udziałem gminy – poprzez m.in. udział w podatku dochodowym [Denek 2009]. Rola gminy nie ogranicza się tylko do partycypowania w korzyściach związanych z aktywnością w przestrzeni. W przypadku chęci rozwoju opisywanej funkcji gmina dysponuje szere-giem instrumentów wspierania przedsiębiorczości – w tym przedsiębiorczości

wpływają-cej na aktywność człowieka obszarach chronionych [Mickiewicz i in. 2016]. Należy jednak podkreślić istotność uwarunkowań środowiskowo-przestrzennych w rozwoju funkcji tu-rystycznej. Przykładem mało realnych planów jest dążenie do rozwoju narciarstwa zjaz-dowego na obszarze Karkonoszy. Potocki wyraźnie zwraca uwagę, że błąd popełniono nie tylko na poziomie gminy, ale i Urzędu Marszałkowskiego Województwa Dolnośląskiego wydającego Program rozwoju turystyki dla województwa dolnośląskiego, w którym to doku-mencie zignorowano zasadnicze różnice warunkujące możliwości uprawiania narciarstwa zjazdowego po polskiej i czeskiej stronie Karkonoszy [Potocki 2007].

Aktywność w parkach narodowych jest zagadnieniem, które należy rozpatrywać kom-pleksowo – nie tylko w rozumieniu turystyki i antropopresji, ale także w aspekcie edukacji przyrodniczej i efektów ekonomiczno-społecznych. Za najbardziej pożądaną aktywność na opisywanych obszarach można uznać turystykę kwalifikowaną. Ma ona wiele cech zbli-żonych do sportu, ale różni się od niego znaczą ruchliwością przestrzenną i celami krajo-znawczymi. Turysta kwalifikowany ma pewien określony zasób wiedzy – w tym wiedzy przyrodniczej – i reprezentuje postawy pożądane społecznie [Gaworecki 2010]. Wydaje się, że stosownym sposobem łączenia aktywności w parkach narodowych i powiązanych terytorialnie gminach wiejskich i miejsko-wiejskich mogą być wioski tematyczne. Ich kon-cepcja wspiera ideę partycypowania społeczności lokalnej w zarządzaniu turystyką. Jak wskazują Kruczek i Zmyślony, tworzenie wioski tematycznej jest w pewnym stopniu po-wiązane z procesem edukacji ekologicznej, a przez to odpowiada zasadom wymaganej na obszarach chronionych turystyki zrównoważonej [Kruczek i Zmyślony 2014].