Prow adzone od m arca do sierpnia 1939 r. działania służb specjalnych III Rzeszy miały na celu stworzenie sieci organizacji dywersyjnych w związku z planow anym i przygotow aniam i do wojny z Polską. U tw orzone n a terytorium II Rzeczypospolitej
142IPM S, AKW 1 9 3 9 , A .II.8/1, Z ac h o w a n ie o d d z ia łó w w o b ec p ro w o k acji n iem ieckich. R ozkaz O d działu III S ztabu G łó w n eg o WP, 2 7 VIII 19 3 9 r., dok. 41.
143IPM S, AKW 193 9 , A .II.1 8 /2 , M e ld u n ek sytuacyjny n r 15 W ydziału II b O d d ziału II Sztabu N a czelnego W odza WP, 10 IX 1939 r., dok. 16.
144 IPM S, AKW 1 9 3 9 , A .II.1 7 /2 , R ozkaz N aczeln eg o W odza W P m arsz. E d w ard a R ydza-Śm igłego, 9 IX 1939 r., dok. 5.
Tomasz Chincinski
grupy dyw ersyjne kierow ane były przez dw ie ko nkurujące ze sobą stru ktury w y w iadow cze III Rzeszy: Służbę B ezpieczeństw a (Sicherheitsdienst, SD) Reichs fü h rera SS i A bw ehrę - w yw iad w ojskow y N aczelnego D ow ód ztw a Sił Z b ro j n ych (O b e rk o m m a n d o der W ehrm acht). O bie do swej d ziałalności w ciągały przedstaw icieli m niejszości niem ieckiej w Polsce. Bez zaufanych ludzi i zw iąza nych z nim i środow isk ani SD, ani A bw ehra nie byłyby w stanie utw orzyć w Pol sce rozległej siatki wyw iadow czej i dywersyjnej.
N iektórzy przyw ódcy niem ieckich organizacji działających w Polsce byli zaan gażowani w tw orzenie formacji dywersyjnych i pow iązani ze strukturam i niem iec kich służb specjalnych. To z inicjatywy R udolfa W iesnera, prezesa JdP, A bw ehra na Śląsku tw orzyła Freikorps der G ew erkschaft D eutscher A rbeiter145. Z kolei H einz G ottschalk, zastępca prezesa JdP na w ojew ództw o poznańskie, kierow ał działalno ścią organizacji bojow ych wrocławskiej A bw ehry w W ielkopolsce146. Jed n ą z takich grup zorganizow ał Paul Peplinski, kierow nik pow iatow y JdP w Chodzieży, pó ź niejszy kom isaryczny burm istrz niem iecki tego m iasta, który w swoim życiorysie przyznał się do utrzym yw ania od m aja 1939 r. łączności z A bw ehrą. Z a swoją dzia łalność dywersyjną przeciw ko Polsce Peplinski otrzym ał Krzyż Żelazny II klasy oraz został aw ansow any do stopnia H auptsturm führera-SS (kapitana)147.
K ontakty z niem ieckim w yw iadem w ojskow ym p rzed w ojną m ógł też u trzy m yw ać H e rb e rt G orgon, pełn om o cnik JdP n a obszar w schodniej Polski, który już w p aździerniku 1939 r. w ystępuje w niem ieckich d ok u m en tach jako funkcjo nariusz W ydziału II (dywersja i sabotaż) A bw ehry w K rakow ie148. H ans K ohnert, prezes DV, i jego zastępca G ero von G ersd o rf niebaw em po zajęciu Polski przez w ojska niem ieckie, 13 listo pada 1939 r., zostali przyjęci do SS. Obaj otrzym ali b ard zo w ysokie stopnie: K oh n ert został O berfüh rerem -S S (o d p o w ied n ik p u ł kow nika), a G ersd o rf otrzym ał rangę Sturm bannführera-SS (odpow iednik m ajo ra )149. Te w yjątkow e aw anse stanow iły nagrod ę za to, że „dr K ohnert był przez praw ie 20 lat jednym z najbardziej zasłużonych przyw ódców grupy n a ro d o w o ściowej [volksdeutschów ] w Polsce. [...] C ałą swoją osobow ością zaangażow ał się do w alki przeciw P olakom ”150. W innej opinii czytamy, że przyjęcie K o hn erta do
145 A. Szefer, N iezn a n e d o k u m e n ty ..., s. 5 3 7 .
146 M e ld u n ek w rocław skiej A bw ehrstelle d o O d d z iału II w B erlinie o stan ie liczbow ym g ru p d y w e r syjno-sabotażow ych w Polsce w lipcu 1939 r., 31 VII 1939 r. [w:] A. Szefer, D yw ersyjn o -sa b o ta żo
w a ..., s. 315.
147 D o w ó d ca S S -O b erab sch n itt W arth e (O k ręg u W arta), W ilhelm K oppe, G ru p p en fü h rer-S S (gene ra ł dyw izji), zw racając się do G łó w n eg o U rzędu P erso n aln eg o SS z w n io sk iem o przy zn an ie Peplin- skiem u sto p n ia k a p ita n a SS, stw ierdził: „P rzed w y b u ch em w ojny v o lk sd eu tsch Peplinski z n a raże n iem w łasn eg o życia ro z p ro w ad z a ł w śró d zaufanych v o lk sd eu tsch ó w sw ego p o w ia tu b ro ń o raz k iero w ał tra n s p o rta m i b ro n i d o o k reślo n y ch p u n k tó w ” (AIPN, Sekcja A kt O ku p acy jn y ch , Z b ió r akt b ad aw czo -d o ch o d z en io w y ch , Bd. 7 5 1 , Pism o W K oppego G ru p p en fü h rera-S S do G łó w n eg o U rzę du P erso n aln eg o SS, 17 VII 19 4 0 r.; ib id em , Ż y ciorys P aula P eplinskiego sp o rząd zo n y dla gauleite- ra K raju W arty G reisera).
148PAAA, R .1 0 4 2 4 6 , Pism o O d d z iału II A bw ehry w B erlinie, 30 X 1939 r.
149B undesarchiv w B erlinie [dalej: BA], SS - F ü h re rp ers o n a la k te n V erzeichnis der M ik ro film e, ak ta o sobow e H a n sa K o h n e rta O b erfü h rera-S S , SSO 196-A ; A kta o sobow e G ero v o n G ersd o rfa Sturm - b an n fü h rera-S S , SSO 10-A.
150 BA, A kta o sobow e H . K o h n erta, SSO 196-A , Pism o szefa V O M I W ern era L o ren za O b e rg ru p p en - führera-SS do szefa O sobistego Sztabu Reichsführera-SS K. W olffa G ruppenführera-S S , 2 7 XI 1939 r.
SS „jest uznane za uspraw iedliw ione. Jeśli istniały zastrzeżenia co do jego jed n o stronnej działalności w D eutsche Vereinigung, to nie są już zasadne n a skutek jego zachow ania w ostatnim czasie istnienia p aństw a polskiego, jak też n a skutek osobistego losu podczas w ojny z Polską”151. Awanse K oh nerta i G ersd orfa były sku tkiem zabiegów O b e rg ru p p en fü h rera-S S W ernera L orenza, szefa V olksdeu tsche M ittelstelle (VOM I). Z niem ieckich d o k u m en tó w w ynika, że V O M I tak w Polsce, jak i w Jugosław ii k ierow ała „działaniam i grup m niejszości niem ieckiej w walce przeciw ko n aro d o m w rogich państw i przysłużyła się przez to znacznie W ehrm achtow i”152. Z akt K ohnerta w ynika, że w praktyce nie piastow ał o n żad nego stanow iska zw iązanego z realną w ładzą. K ohnert należał do sztabu R eichs fü h rera SS, p odobnie jak m .in. R ibben trop lub B orm ann - h o n o ro w i g en erało w ie SS, i otrzym ał Z ło tą O dznakę Partyjną (G oldenes E hrenzeichen der NSDAP), m im o że do p artii nigdy nie został przyjęty. Budzi to w ątpliw ości co do w cze śniejszej lojalnej postaw y przy w ódców DV w obec państw a polskiego.
N iem ieckie organizacje dyw ersyjne odegrały w ażną rolę w p row ad zon ych od m arca 1939 r. przygotow aniach do w ojny z Polską. N ie tylko zajm ow ały się g ro m adzeniem inform acji o charakterze w yw iadow czym , dotyczących sytuacji m ili tarnej, polityczno-społecznej, ekonom icznej oraz w iadom ości o najważniejszych postaciach polskiego życia publicznego, k tó rych nazw iska um ieszczano na listach proskrypcyjnych, ale starały się też dostarczać w ładzom III Rzeszy now ych p re tek stó w do ro z p ętan ia nagonki przeciw ko Polsce. D ow ody prow okacyjnego za chow ania się Polaków oraz prześladow ania m niejszości niem ieckiej m iały stan o w ić pretek st do zbrojnej interw encji. Aby pogłębić nastroje antyniem ieckie, służby w yw iadow cze III Rzeszy rozgłaszały fałszywe i niepokojące w iadom ości, których celem było szerzenie niep okoju i zam ętu. O rganizow ały też prow ok acy j ne napady na dom y i gospodarstw a należące do N iem ców . Kulm inacją tych dzia łań była seria zam achów bom bow ych n a m ienie niem ieckie p rzeprow ad zon ych w ostatniej dekadzie sierpnia 1939 r. przez ag entó w SD. Z kolei zam achy b o m b o w e p rz e p ro w a d z o n e p rzez A bw ehrę n a linie ko m un ik acy jn e w o statn ich dniach przed rozpoczęciem działań zbrojnych m iały przyczynić się do destabili zacji p aństw a polskiego.
Tym działaniom nie była w stanie zapobiec p olska policja ani k on trw y w iad wojskowy. C hociaż policji udało się w ykryć kilka nielegalnych grup szpiegow
skich i aresztow ać kilkudziesięciu niem ieckich dyw ersantów , co z pew nością po - 1 9 3 zw oliło u d arem n ić kilka zam achów terrorystycznych, m .in. w Bielsku i K atow i
cach, nie ro z b ito stru k tu r przyw ódczych organizacji. W ładze polskie nie m ogły skutecznie przeciw działać dyw ersji z p o w o d u dużego zasięgu sieci niem ieckich grup dyw ersyjnych obejm ujących w iększość te ry to riu m II R zeczypospolitej, a także ich p o d p o rz ąd k o w an ia cen tralo m w yw iadow czym III Rzeszy. Aby sku tecznie zapobiec aktom niem ieckiej dyw ersji, polska policja m usiałaby areszto w ać kilka tysięcy osób n aro d o w o ści niem ieckiej i ukraińskiej, co w ów czesnych w a ru n k ach politycznych spotk ałoby się ze zdecydow anym sprzeciw em m
iędzy-151 BA, A kta o so b o w e H . K o h n e rta, SSO 196-A , O p in ia, b.d.
152 BA, A kta o so b o w e H a n sjo c h en a K ubitza S tu rm b an n fü h rera-S S , SSO 223-A , Pism o szefa V O M I W ern era L o ren za do szefa G łó w n e g o U rzędu P erso n aln eg o S S -G ru p p e n fü h rera v o n H erffa, 15 IV
Tomasz Chinciński
naro d o w ej o p in ii publicznej, a co w ięcej, stan o w iło b y dla w ład z III Rzeszy d o w ó d n a p rz eślad o w a n ie m niejszości n a ro d o w y c h w Polsce. Sam o ro z p o zn an ie takiej liczby osób za angażow anych w d ziałalno ść sab o tażo w o -d y w ersy jn ą m u siało zap ew n e stanow ić dla Służby Śledczej Policji P aństw ow ej i O d d z ia łu II Sztabu G łó w n e g o W P o g ro m n y p ro b lem . W latach trzyd ziesty ch służby te każdego ro k u w ykryw ały n a te ry to riu m Polski o k o ło trzy stu afer szp ieg ow skich, a w m iesiącach p o p rzed zający ch w ybu ch w ojny liczba ta d w u k ro tn ie się zw iększyła.
Podobne działania służb specjalnych III Rzeszy poprzedziły rozpoczęcie II w oj ny światowej w Austrii, C zechosłow acji i Jugosław ii. A bw ehra i SD prow adziły n a tery to riu m tych krajów w zm ożoną pen etrację w yw iadow czą oraz działania zm ierzające do w e w n ętrzn e g o ro z k ła d u ich p ań stw o w o ści. Tam ró w n ie ż w y korzystano m niejszość niem iecką. W C zechosłow acji działania specjalne o d eg ra ły w a żn ą ro lę n ajp ierw w p rz y g o to w an iach do aneksji Sudetów , a n astęp n ie w u tw o rzen iu P ro tek to ratu C zech i M oraw . Postaw a N iem có w sudeckich stała się w zorem dla R udolfa W iesnera, przyw ódcy JdP, planującego antypaństw ow e w ystąpienia m niejszości niem ieckiej w Polsce153.
Działające w Polsce niem ieckie organizacje dyw ersyjne były także przy g o to w ane do zbrojnych w ystąpień. Ich celem było przeprow adzen ie akcji o ch arak te rze prow okacyjnym , zabezpieczenie p rzed zniszczeniem w ażnych ob iek tó w p rze m ysłow ych, d ró g i m o stó w oraz w yw oływ anie d ro b n y c h starć z p olsk im i żołnierzam i w czasie „bitw y granicznej”, a w następnej kolejności atakow anie ty łów w ycofujących się oddziałów WP, policji i polskiej ludności cywilnej. Po zaję ciu przez regularne w ojska niem ieckie tery to riu m R zeczypospolitej organizacje niem ieckich dy w ersantów m iały pom agać w utrzym yw aniu p o rząd ku publiczne go do czasu przejęcia w ładzy przez adm inistrację niem iecką. D yw ersyjne akcje zbrojne z koń ca sierpnia i z w rześnia 1939 r. zostaną om ów ione w części drugiej niniejszego artykułu.
To m a s z Ch i n c i ń s k i (ur. 1972) - historyk, d o k to r n au k hum anistycznych, pracow nik naukow y O ddziałow ego B iura Edukacji Publicznej IP N w G dań- 1 9 4 sku, D elegatura w Bydgoszczy. Interesuje się dziejam i polskiej myśli politycz
nej w X IX w. oraz h istorią polityczną Polski w X X w. O becnie pro w ad zi b a dania n ad niem iecką dyw ersją w Polsce w 1939 r. Jest sekretarzem zespołu badaw czego zajm ującego się w yjaśnieniem w ydarzeń z 3 i 4 w rześnia 1939 r. w Bydgoszczy, nazw anych przez pro p ag an d ę III Rzeszy „bydgoską krw aw ą niedzielą”. A utor książki D o m in ik K rysiński (1 7 8 5 -1 8 5 3 ) na tle polskiej m y
śli liberalnej (2001) oraz kilkudziesięciu publikacji nau kow ych dotyczących
najnowszej h istorii Polski.
G erm a n d iversio n in P oland in 19 3 9 in the lig h t o f p o lice a n d m ilita r y d o cu m e n ts o f the R e p u b lic o f P oland a n d d o cu m e n ts o f the S ecret Service o f the T h ird R eich (Part one: M a r c h - A u g u s t 1939)
T he a u th o r tries to reconstruct an d analyze th e acts o f sabotage carried o u t in Poland by th e G erm an intelligence fro m M arch to A u g u st 1939. T he fa c t th a t there w as G erm an diversion in P oland w as h eld back fro m th e w o rld p u b lic o p inion. Its existence is, h o w ever, co n firm ed by d o cu m e n ts o f th e Polish G o ve rn m en t Police, the Polish co u n terin telli gence, the G erm an intelligence service a n d th e G erm an secret service preserved in Polish a n d G erm an archives. Both, th e intelligence a n d th e secret service plan n ed those acts o f sabotage in detail. A n exam ple o f their a ctivity is the series o f assaults on G erm an proper ty situ a ted in either Polish or G erm an territory p erform ed in A u g u st 1939.
T he sabotage organization created by the W roclaw A bw ehra a t the end o f Ju ly 1939 num bered aro u n d 10 8 0 0 collaborators (6800 G erm ans a n d 4 0 0 0 Ukrainians). T hey w e re particularly active in Silesia a n d th e provinces o f G reat Poland (W ielkopolska) a n d L it tle P oland (Malopolska).