i ) w . 8. Z a m e k na b a r k a c h n o w o g r o d z k ie j g ó ry .
N o w o g r ó d e k , sta ro żytn e m iasto w L i t w i e , n ie g d y ś Jadźwin- g ó w , p o tć m R u s i n ó w p o s i a d ł o ś ć , zb u rzo n e p rz e z T a t a r ó w w czasie z a g o n u B a t e g o , p o ich ustąpieniu zajęte zn o w u p rz e z E r d z iw iłla M o n t w i ł o w i c z a , k s ią ż e c ia lite w s k ie g o . O tćm zajęciu S t r y j k o w s k i :
»a g d y się p rz e p r a w ili ( L i t w i n i ) p rz e z N i e m e n , znaleźli w e cztćrech m ilach g ó r ę k r a i n ą i w y n i o s ł ą , n a k tó rćj b y ł p ić rw ć j z a m e k stołeczn y N o w o g r ó d e k k s ią ż e c ia r u s k i e g o , p rz e z B a te ja ca rza zb u rzo n y . T a m zaraz E r d z i w i ł ł z a ło ż y ł sob ie sto lice i z a m e k z n o w u z b u d o w a ł , a osiadł- szy i o p a n o w a w s z y b e z ro zla n ia k r w i e , g d y nie b y ło k o m u bron ić, w ie l k ą c z e ś ć ruskićj z i e m i , p o c z ą ł sie p is a ć w ie lk im k s ią ż e c ie m n o w o g r ó d z k i m * . K r o n i k a S try jk ., k ar. 2 6 5 , w y d . k r ó le w ie c . R u in y zam k u d o t ą d w id z ie ć sie dają.
2) w . 40. T o ja k iś urw isz o d psiarni K r z y ż a k ó w .
Z a k o n k r z y ż a c k i , z w a n y z a k o n e m K a w a l e r ó w szpitaln ych, Ma- r y a n it ó w , T e u t o n ó w , f u n d o w a n y w P a le sty n ie r. 1 1 9 0 , w e z w a n y p o tć m o k o ł o r. 1 2 3 0 o d k s ią ż e c ia m a z o w ie c k ie g o K o n r a d a na o b ro n ę M a z o w s z a o d P r u s a k ó w i L i t w y , stał się p o t ć m najstraszniejszym nie t y lk o p o g a n , ale i o k o lic z n y c h k r a j ó w ch rześciań sk ich n ieprzyjacielem . P o w s z e c h n y o d g ło s ó w c z e s n y c h d zie jo p is ó w w y r z u c a Z a k o n o w i ł a k o m stw o , o k r u c i e ń s t w o , dum ę i m a łą g o r l iw o ś ć o w ia rę chrześciań ską.
B is k u p i s k a rż y li się p rze d p a p i e ż e m , że im K r z y ż a c y p rz e s z k a d z a ją w n a w r a c a n iu p o g a n , w y d z ić r a ją w ła sn o ści k o ś c i e l n e , uciskają d u c h o w ie ń s tw o . M o g li b y ś m y tu p r z y t o c z y ć m n o g ie d o w o d y t a k o w e g o p o s tę p o w a n i a , w s p r a w a c h ty le k r o ć p r z e d p a p ie ż e m i cesarzem w y t a c z a n ych ; a le je ś li s k a r g o m stron y p rz e c iw n ć j k t o ś w ie r z y ć nie zechce,
25
r a d v o n W a l l e n r o d , z a g n i e w a n y n a b is k u p a k u m e r l a n d z k i e g o , k a z a ł
w y c h d z ie jo p is ó w , c z y t a ć w K o t z e b u e h isto ryi w y ż e j p rzyto czo n ej,
T o p o r y i m a c z u g i , najstraszniejsza b ro ń L it w i n ó w .
* 3 ) w - 3 ° ° — 3 ° I* A p r z e c i e ż , je ś li do d o m o w y c h p r o g ó w W ą ż z a p r o s z o n y g o ś c ie m o d c z ło w ie k a .
L it w in i czcili w ę ż e , k tó r e p o d o m a c h o s w a ja li i k a r m i l i ; naj- 135 d o k ła d n ie j o tć m Jo an n es L a s ic iu s P o lo n u s de diis S a m o g i t t a r u m :
»Nutriunt etiam quasi d e o s p e n a t e s , n ig ri colo ris obesos et quadru- p e d e s serpentes ą u o s d a m , g iv o it o s v o c a to s« . R e s p . P o lo n , et L it h u ., ed. E l z e v i r i o r u m , p. 309.
S t r y j k o w s k i je s z c z e w id z ia ł z a c z a s ó w s w o ic h z a b y t k i tćj czci 14 0 starożytn ej u Ł o t y s z ó w ; a G w a g n i n w e w s i Ł a w a r y s z k a c h ( L a b a r i s k i )
o cztery m ile o d W iln a .
1 4 ) w . 340. Z n a n e mi d o b r z e W i t o ł d a u m o w y .
C a ł a m o w a L i t a w o r a je s t w ie r n y m o b r a z e m t e g o , co p o d ó w c z a s w L i t w i e udzielni k s i ą ż ę t a o W it o ld z ie myślili.
*
5
) w -354
- P e w n ie R u ś g o ł ą lu b b a g n a W a r e g a .O k o l i c e p r z y l e g ł e m orzu WTa r y a g s k ie m u czyli N o r m a n d s k ie m u , 1 4 5 dzisiejszem u B a łt y k o w i . P o li t y k ą b y ł o z d a w n a w ie lk ic h k s ią ż ą t l i t e w
s k ic h r o z s a d z a ć s w o ic h k r e w n y c h p r a w e m le n n ć m w z i e m i a c h , na n ie p rzy ja cielu z d o b y t y c h . M o n t w i ł ł , M e n d o g , G ie d y m in dali teg o p r z y k ła d .
i ó ) w . 3 7 7 . O d F iń s k ic h z a t o k p o C h a z a r ó w m orze.
F iń s k ie z a t o k i , p o b r z e ż a F in la n d y i. M o r z e C h a z a r s k i e , dzisiaj 1 5 0 C za rn e .
1 7 ) w . 38 3. C o je s t n a W i l n i e , lu b T r o c k i ć m jeziorze.
T r o k i , z d w o m a z a m k a m i , z k tó r y c h je d e n p o ś r ó d je z io r a na w y s p ie z b u d o w a n y , b y ł y stolicą K i e j s t u t a , a p o t ć m d zie d zictw e m W it o łd a .
1 8 ) w . 384. W i d z ia ł e m p i ę k n ą d olin ę p r z y K o w n ie .
O k i l k a w io rs t o d K o w n a , śród g ó r , cią gn ie się d o l i n a , u b a r w io n a k w i e c ie m i p rze rzn ie ta strumieniem. Jed n o z n ajp iękn iejszych
1 5 5 m iejsc w L itw ie .
1 9 ) w . 4 2 5 — 426. J e g o j a k o b y d r u g i e g o M in d o w e
N a u czta ch w ie l b i ą w a jd e lo c i nasi.
O M in d o w ie o b a c z p r z y p is e k p o d lic z b ą 6. W a j d e l o c i , Sigo- n o c i , L i n g u s t o n i , z w a li się k a p ł a n i , k t ó r y c h o b o w ią z k ie m b y ło dzieła
p r z o d k ó w na o b rz ę d a c h w s z e lk ic h , a szczególniej w czasie je s ie n n y c h
lub usłyszy; w t e n c z a s , p o spełnionej ofierze stary w a j d e lo t a z a c z ą ł
B o g w a ł t , co r a p i e n a ciecie w y t ę ż a ,
265 też w L it w i e z a c h o w y w a n y aż d o p rz y ję c ia ch rześciań stw a. K r o n i
305 z te g o o b c e g o p o k o le n ia zaszczyca n e b y ł y szcze g ó ln y m i o d m ę ż ó w w zg lę d a m i. N a d t o p o g a r d a k u n iew iastóm i ich up od lenie zdaje s i ę , iż t y lk o w czasach n ajd aw n iejszych i zupełnie b a r b a r z y ń s k ic h m iały mićjsce. N a s tę p n ie z a ś , a m ia n o w icie w w i e k u , w k t ó r y m p r z y
p u szczam y a k c y ą tćj p o w i e ś c i , d u ch rycersk i i p r a w ie r o m a n s o w y 3 1 0 p rzeb ija się coraz bardziej. W i a d o m o , j a k dzielny i s u r o w y w o
j o w n i k K ie jstu t czule k o c h a ł sw oje Birute , k t ó r ą b o g o m p o ś w ie c o n ą , n a ra żając się n a n ie b e z p ie c z e ń s t w o , p o r w a ł i z p r o s te g o stanu k się żn ą u c zy n ił; j a k m a łż o n k a W i t o ł d a zręcznie i śm iało m ę ż a z w ięzien ia i o d bliskićj śm ierci u w olniła.
30) w . 1089. G in ie w p ło m ie n ia c h i d y m u o b ło k a c h .
3 1 5 L it w in i w cieżkićj ch o ro b ie lu b w w ie lk ić m n ie szc zę ściu , z w y k li b y li ż y w c e m p a lić się w d o m a ch . N a jp ić r w s z y ich k r ó l i a rc y k a p ła n W a j d e w u t a s i j e g o n astęp cy, na sto sa ch d o b r o w o ln ą śm iercią p o s p o licie ż y w o t k o ń c z y li. T a k o w e sa m o b ó js tw o w m niem aniu ich b a rd zo z a s zc zy tn ć m było.
leń skie 1822 — 18 2 3 . — Z h ~ z b io r o w e w y d a n ie p e te rsb u rsk ie 18 2 9 . — Z 8 = z b i o r o w e w y d a n ie p a r y s k ie 1838 . — Z 9 = z b io r o w e w y d a n ie p a r y skie 1844. — C y f r y a r a b s k ie o z n a c z a ją li c z b ę wiersza. — P r z e k r e ś lo n e w r ę k o p isie w y r a z y um ieszcza się w n a w ia s a c h ( ) . — W i d o c z n y c h p o m y ł e k w r ę k o p i s i e , p o c h o d z ą c y c h z o p u sz cz e n ia z n a k ó w m ie k c z e n ia i in n ych p o d o b n y c h nie u w z g lę d n ia się w od m ia n a ch .
W t y t u l e : G r a ż y n a . P o w i e ś ć lite w s k a ] K o r y b u t X i ą ż e N o w o g r o d k a P o e m a z D z i e j ó w L i t e w s k i c h R .
1
—75
:4 nie cale p o k a z o w a l ] z b ie la łe p o k a z y w a ł R 8 n o w o g r ó d z k ie j ] n o w o g r o d z k ie j R , Z 9 1 1 o lb r z y m im słu p e m ] w o lb r z y m ic h słu p a ch R
12 śró d ] w śró d Z 9 2 4 p ie r w s z y ] p ie r w s z y Z 9; r y c e r z y ] r y c e r z y Z lt Z 5, Z 8ł w t e k ś c i e z e w z g l ę d u n a r y m : r y c e r z y , j a k w Z 9 28 b r z ę k ł y ] b r z e k n ą R ; z a ś w ie c i ] z a ś w ie ci Z j , Z 5 , Z 8 , w t e k ś c i e z p o w o d u r y m u : z a ś w i e c i , j a k 7 0 Z 9 29 o p a d a ] u p a d a R 30 z b ie g li sie ] k u p ią sie R 3 1 stroje ] ( k o n i e ) stroje R 3 2 p ie r w s z y ] p ie r w s z y Z 9; j e c h a ł ] j a c h a ł R 3 4 na ] u R 3 6 k o p i ą ] k o p i i e R w t e k ś c i e k o p i ą c z y t a j k o p i - j ą
3 7 u ] p r z y R P o 3 7 n a s t ę p u j ą w R d w a w i e r s z e :
D w a ( j ) k n e c h t y p r z e d nim id ą ssiadlszy s k on i Z o d k r y t ą g ł o w ą b e z p ła s z c z ó w i broni.
39 W i e c ] I R 40 psiarni ] psiarnie R 4 1 K t ó r a n ie w in n ą k r e w p r u s a c k ą c h łe p c e R 43 D a w n o b y pies ten m ied zy trzciną p lu ch a! R
D z ie ła A d a m a M ic k ie w ic z a T . III.
5
45 słucha ] słuchał R 4 7 A d o b rz e m o w ę L i t e w s k a rozum iał R
tw o ic h R 1 6 6 W y c i ą g a ć p r z y s z ły c h w ie lk ic h dzieł o s n o w y R 1 6 9 K ę
3 1 9 T e n u tn ij, ry(cz)knie n o w y c h dziesięcioro R 3 2 1 K t o n a s z a m y ś la
i-l i m ] so k o i-lim f i , Z 5, Z 8, Z 9 4 5 2 s z a b la ] r ę k a f i 4 5 5 m iejsca ] m iejsca f i , Z 9 4 6 4 p r a w i e d o c h o d z i p o ł o w y ] drugiej d o c h o d z i p o ł o w y f i 4 6 6 — 4 7 2 w f i :
W i e s z , c o m r o s k a z a ł : niechaj w (g) p o g o t o w iu
W r a z w o j s k o stanie i ( t r o c h ę ) w p o lu w y p o c z n i e , W p r z ó d niż n a niebie b ł y s n ą r o g i n o w i u ,
S p r a w i w s z y s w o je p o w r ó c i m n ie z w ło c z n ie , K r e w n y m K i e j s t u t a . . .
4 7 6 m o ż e ] p e w n i e f i 4 8 1 u k a z ] r o s k a z f i 482 w ró c ił sie raz d ru g i ] w r ó c i ł p o raz d r u g i f i 4 8 7 S z e d ł k r u ż g a n k a m i ] W s z e d ł n a k r u ż g a n e k f i .
4 8 8 — 5 8 7 :
488 B y ł a n a on czas ] K a r y n a b y ł a f i 489 na L i d z i e m o ż n e g o ] m o ż n e g o na L id z i e f i 4 g o p ie r w s z a ] p ie r w s z a f i , Z g 4 9 0 — 9 1 w A*;
Z N ie m e ń s k i c h (d) n ie w iast p ie r w s z a k r a s a w i c a , Słusznie b i a ł y c h g ł ó w n a z y w a n a xieżną.
4 9 4 m a t r o n y ] n ie w ia s ty f i 4 9 6 Z d z i w i ą p o w a g ą , św ie ż o ś c ią p r z y n ę c a f i 498 nie stracił ] n ie tra ci f i 4 9 9
A
r a z e m o w o c ] C h o c i a ju ż o w o c f i 5 0 1 w d w o r z e c a ł y m ] w c a ł y m d w o rz e f i 5 0 2 b o h a t e r s k ą ] b o h a t e r s k ą f i ; L i t a w o r a ] K o r y b u t a f i 5 0 4 K s i ą ż ę c a p a r a ] (Przy b o ku ) X i ą ż e c a p a r a f i 508 T w a r z ą p o d o b n a ] B lis k a mu t w a r z ą f i 5 1 2 żmudz- k im ] k r y m s k i m f i 5 2 2 — 5 2 3 w f i :D z i e l ą c z nim s e r c e , n ie d z iw ż e p o d z ie la I m y ś li j e g o . . .
5 2 7 ż o n p r o s t y c h ] p r o s t y c h żo n f i 5 3 0 O w s z e m cu d zem u ] C u d z e m u o w s z e m f i 5 3 2 b aczniejsi i b liż s i ] b a czn ie jsi i b liżsi Z x; je j b o k u ] ich b o k u f i 5 3 4 M im o to ] I m o to f i , Z x \ R y m w i d m ą d r y o d g a d y w a ł ]
m ą d r y R y m w i d (p rz e w id y w a ł) o d g a d y w a ł f i 538 d a w n y m z w y c z a jo m ] d a w n y c h z w y c z a j ó w f i ; z w y c z a jo m ] z w y c z a jo m Z t 5 3 9 K s i ą ż e c i u h a ń b a ] P a n u sh ań bien ie f i 54 0 G r a ż y n ę ] K a r y n e f i 543 w g ło sie i w t w a r z y ] w t w a r z y i w g ło s ie f i ; i w t w a r z y ] i t w a r z y Z 5, Z 9 5 4 4 czy li n a d r y c e r z y ] c z y n a d g ł o s r y c e r z y f i 5 4 7 co u r a d z i, d o p n ie ] że s w o je g o d o p n ie f i 5 4 8 ( N i e d z i w ) W r e s z c ie je ż e li (młoda) n a g ła f i ; g n ie w u ] g n i e w u f i , Z 5, Z 9 5 4 9 D o c z e ś n ą ] D o c z e s n ą f i , Z t ; w sercu j e g o ] w sercu (m łodem ) p a ń s k ie m f i 5 5 0 Jeśli ] Jez(e)li f i 5 5 5 nie t r w ó ż m y ] nie stra szm y f i 5 5 9 to z a m ia r ] (kt) to z a m ia r f i 56 0 C h ę c i n ie w c z e ś n y c h ] (Z m ie ń ) N ie w c z e s n y c h ch ęci f i ; n ie w c z e ś n y c h ] n ie w c z e s n y c h Z t 5 6 6 P r z e
cież ] P rze cie ż Z x 5 6 7 t a k szczerze, ta k d łu g o ] ta k szczerze i d łu g o A*
siała o d e jść R 6 0 8 — 6 1 0 w R i n t e r p u n k c y a i n n a n i ż w d r u k a c h i z m i e
s łó w od p raw (ić)m y do d a lsze g o czasu R 708 g n i ć w u ] g n ie w u R , Z 5, Z 9
raz R 7 9 5 śpi c z y nie śpi ] spi c z y nie spi R , Z l } Z 5 7 9 6 W i e c s tą
w n o c m iesięczna R ; p rze ch o d n io m ] p rze ch o d n io m Z , 8 4 7 L a s y ] d rze
tłu m em ] j u ż śró d tłum u R 928 B i t w y nie ( w i d a ć ) u jr z y s z , ale w rz a s k i j ę k i R 9 2 9 w j a k i ć j w a l k a ] w ( k t ) ja k ie j w a l c z y R 9 3 1 zn ik n ie ] zleci R 9 3 2 T ł o c z ą sie h u fy , p ie r z c h a ją b e z ła d n ie R 9 33 J a k o ] A j a k o R ; so s n y ] j o d ł y R 9 3 6 w ie r z c h o łe k sie z w a li ] k ł o d a sie o b a li R 940 ry ce rz ] r y c ć r z Z i 9 4 1 Ś p ie sza j ] ( P o s p ie s z a j) S p ie sza j R ; Ś pieszaj r y c e r z u ] S pieszaj r y c ć r z u Z x 942 śpieszaj ] spieszaj R , Z x 943 L itw in i b l i s c y ] Już x ią ż e b l i s k i R 9 4 5 r o z ła m a n a ] p r z e ła m a n a R 9 4 6 P o c a ł ć m p o lu ] P rz e z c a łe p o l a R 948 W k r ó t c e śm ie rte ln y ] I w k r ó t c e straszn y R 9 5 2 w y p a d ł a m u ] w y ś liz g a się R 9 5 3 z s ła b e g o w y c i e k ł y ] s s iln e g o w y p a d ł y R 9 5 4 d o t r z y m a ] u tr z y m a R 9 5 7 — 958 w R :
a j a k n a g ły m ch m u ra ( B ł y ś n i e g r o m e m ) B ły ś n ie p io r u n e m , g ę s t y m lu n ie g r a d e m
9 5 8 b ły ś n ie ] b ły ś n ie Z x 9 6 0 p ić r w s z y m ] p ie r w s z y m Z 5, Z 9 9 6 1 W e m g n ie n iu o k a N i e m i e c j u ż p o d k o n ie m R ; P ó jr z e ć ] P o jr z e ć Z , 9 6 2 r y ce rz ] r y c ć r z Z x\ p o n iem ] p o n ić m Z t , Z 5, Z 8, Z 9 70 tekście d la ry m u: po n ie m , tak j a k 70 R 963 o b s k o c z y ł y ] o s tą p iły R 9 6 4 S k o c z y ł , r o z e r w a ł o d p a n c e r z a w ę z ł y R 9 6 5 O stro ż n ie ] O s tro ż n ie Z 9; z d z ić r a ] z d zie ra R , Z 5, Z 9 9 6 6 W y ś l e d z a ] C h c ą c d o b y ć R 9 6 9 o t w i ć r a ] o t w ie r a R , Z 5, Z 9 9 7 0 z n o w u ] n a g le R 9 7 1 Z d u m io n y m ę ż a c z a r n e g o o d p y c h a R ; g n i ć w e m ] g n ie w e m Z 5, Z 9; żołnierze ] żo łn ićrze Z x 9 7 2 ś c is k a ją c ] s c isk a ją c R , Z u Z 5 9 7 4 P rz e z b o g ó w szanuj w ie l k ą ta je m n ice R ; ta je m n icę ] tajem nice Z x , Z 8 , Z 9 ze w zględu na rym i R 7 0 tekście: tajem nicę 9 7 5 R a t u n e k p r ó ż n y ] P r ó ż n y ratu n e k R 9 7 6 ta m ] nim R 980 k o ś c i w s trz ą s a ] (p r z e b ie g ł) w s trz ą s a k o ś c i R 98 3 r y c e r z ] r y c ć r z Z x.
9 8 9 — 1 0 8 9 :
989 I z b liż a ją sie ] Już sie z b liż a ją R 9 9 2 śpieszą ] spieszą R , Z x
q q ą R y c e r z ] R y m w i d R ; R y c e r z ] R y c ć r z Z x 1 0 0 2 — 1003 w R : K a ż d y się p y t a , a le n ik t n ic nie w i e ,
C h c ą iść na z a m e k , le c z p o d ję to zw o ry .
100 2 nie w ie ] n ie w ić Z x, Z 5, Z 8 ze w zględu na rym 7U tekście: n ie 7uie 1004 w fosse ] w fosie R 1008 T o c z ą ] C i ą g n ą R 1 0 1 0 w ła d z c a p io ru n a ] w ł a d c a P e r u n a R ; w ł a d z c a ] w ł a d c a Z 9 1 0 1 3 K r w ( ią ) a w i c o dziennie (kropi) p o ś w i e c o n e z g lis z c z e R 1 0 1 4 — 1 0 1 5 w R :
T a m (uloz) z b u d o w a n y w c z te r y r ó w n e b o k i W i e l k i stos d r z e w a idzie p o d o b ło k i
1 0 1 5 szćroki ] szeroki Z 5, Z 9 1 0 1 6 W środku d ą b starczał ] D ą b w ś r o d k u sterczy R ; stćrczał ] sterczał Z n Z 5, Z g 1 0 1 7 N ie m i e c k i ] K r z y żacki A’ 1020 W ó d z to k r z y ż a c k i ] ( B y ł t o ) W ó d z to n ie m ie c k i R 1 0 2 1 D ite rich ] D y t e r ic h Z n Z 5, Z 8; w t e k ś c i e : D i t e r i c h , t a k j a k w R i Z 9
p o r . w . 644 10 2 2 ry c e rz e ] ry c ć rz e Z j 10 2 6 p o z ie r a ] sp oziera R 1028 o z w a ła się z w ie ż y ] z a g r z m ia ła na w ie ż y R 1 0 2 9 w o ln e m i ] cież- kiem i R 10 3 2 m iecz i sajd ak ] sajd ak i m iecz R ; w łó c z n i a ] w ł ó cznia R , Z , , Z 5 1033 św ićci ] św ieci R ; św ieci Z 9; szeroki ] s z e ro k i R , Z 5, Ż~9 1 0 4 1 p o g r z e b n y m ] ostatnim R 1 0 4 4 Z a c ó ż ] Z a co R
10 4 7 p o l a ] b o j ó w R 1049 z p y s k ie m w ie t r z ą c y m ] z nosem ( w i e t r z ą c y m ) w id z ą c y m R 1 0 5 1 m lć k o ] m le k o R , Z 5 1 0 5 2 P r z y d łu g ich fletni i tr ą b y o d g ło s ie R 1 0 5 5 n a d je ch a ł ] n a d c h o d z i R 10 5 8 z ła
m ano ] p ie r z c h a ły R 1 0 6 1 K o m t u r a o b a lił ] i K o m t u r a z w a l i ł R 10 6 2 rycerzu ] ry cćrzu Z t 1063 w ty m że p ła szczu ] w tejże zb ro i R 10 6 7 ( Z d u m ) D z i w n a g ł y z m y s ły i m o w ę o d b ie r a R 10 6 8 sk rze p ły g ł o s ] usta im R 1 0 7 0 W r z a s n ą ] K r z y k n ą R 1 0 7 2 O n nieruchom ie dzierzał lic a b la d e R 1 0 7 4 (Podn) W tem o c z y p o d n i o s ł , (sp) obejrzał g r o m a d ę R 1 0 7 5 d zię k u ją c ] d zięk u je R 1 0 7 6 uśm iech ] uśm iech R ,
Z 5, Z 9 1 0 7 6 — 1 0 7 7 w R :
u ś m ie c h , z g łę b i serca w z ię ty , C o się r o s p ły w a w t w a r z y , w o c z a c h św ieci
1 0 7 9 U siad ł ] P rzysia d ł R 1080 d o d a je ] d o d a ją c R 1 0 8 1 w b l a d ym ] w b la d y m R , Z t , Z 5 P o 10 8 1 n a s t ę p u j e w r ę k o p i s i e s z e ś ć w i e t s z y ,
k t ó r y c h v j d r u k u n i e m a :
L u d y słuchajcie! D l a w aszej nauki
P o w i e m : słuchajcie i z w a ż c ie d o k ła d n ie ! W y , s y n y w a s z e , w n u k ó w w a s z y c h w n u k i N ie c h a j to w sercu z a c h o w a ją n a d n ie ,
C o c z ło w ie k z b ł ą d z i ł , rażo n g n ie w u j a d e m , T o x ią ż e w ie lk im (po) n a p r a w i p r z y k ł a d e m !
1083 X i ą ż e r z e k ł d a l e j : » A w ie cie w y , czy je R 10 8 4 g in ą ] le ż ą R 10 8 5 m ę sk a zb ro ja ] z b ro ja m ę s k a R P o 1089 w R : K o n ie c .
E p i l o g :
I V n a p i s i e : E p i l o g WTy d a w c y ] E p i l o g A u t o r a R .
4 P o d ra ż n io n a ] P o d ra ż n io n a Z , , Z 5, Z 9; g n i ć w a się ] g n i e w a się Z 5, Z 9 6 n ie w cze sn ą ] n ie w c ze ś n ą Z 5, Z 9 10 h isto ry e c z y t a ć n a l e ż y h i s t o r y j e
I — 2 1 w R :
u g ł o w y R 53 P a n c ć r z ] P a n c e rz R , Z 5, Z 9 54 l e k k o ] cicho R ; p o śpiesza ] p ospiesza R , Z , 5 5 zak a zu je ] z a k a z a ł a R 5 6 — 58 w R :
W r a z i k o n ia p o d a n o , a g d y m ia ła w s i a d a ć ,
M n ie m a łe m , nie ujrzaw szy m iecza p r z y jej b o k u , Ż e g o m iała za p o m n ie ć lu b z g u b ić w p o m ro k u
5 7 le w y m b o k u ] p r a w y m b o k u Z , p o m y ł k a w s k u t e k n i e u w a g i 5 9 B i e g a m , szukam , p o w r a c a m aż z a m k n io n e w ro ta R 60 o k n e m ] w o k n a R
62 co m am p o c z ą ć ] co ( t u ) p o c z ą ć R 6 3 — 64 w R :
W tem g r z m o t niem ieckiej b ro n i r o z le g a sie w d a l i , Z r o z u m ia łe m , że w p olu b i t w ę p o cz y n a li
7 7 ku o k o p o m ] na dziedziniec R ; o k o p o m ] o k o p o m Z 9 7 8 — 83 w R : S ł u c h a ł , s k tórej z g ie łk strotiy, g d z ie og ie ń p o s tr z a łó w ,
I z a w r ó c iw s z y k o n i a , (nakształt) lo tem b ł y s k a w i c y P rzez d z ie d z in ie c , m o s t , w a ł y s k o c z y ł k u stolicy.
( I j a m w y b i e g ł ) Jam w o k n ie s t a ł, c ie k a w ie o c z e k u ją c k o ń c a , A l e m n ie d łu g o c z e k a ł ; (podczas) k o ło w s c h o d u słoń ca
W r a c a L i t a w o r . . .
86 W pierś c ię ż k o zaran io n a ] ( B o ) W piersi c ię ż k o ra n io n a R 87 ( W i d z i) P a d ł a z ł o ż a , to n o g i scisk ała x ią ż e c e R 88 w y c i ą g a j ą c ] w y c ią g a - (jąc)ła R 89 mój ] to R ; p ie r w s z a ] p ie r w s z a R , Z 5, Z 9 90 O n rze w n ie p ł a c z ą c , p r z y niej n a k o l a n a p a d a R 9 2 Z a k r y ł i ] Z a k r y w s z y R 9 4 U m k n ą łe m ] U c ie k łe m R ; d a lć j ] p o te m R ; W i ć c i e ] w ie c ie R , Z 9
P o 94 w R : K o n i e c 9 5 — 102 n i e m a w R 1 0 1 ś p ie w a ją ] ś p ie w a j ą Z 9.
P r z y p i s y H i s t o r y c z n e :
R n i e m a i a d n y c l i o b j a ś n i e ń a n i p r z y p i s ó w . — W o d m i a n a c h t e k s t u »P r z y
p i s ó w H i s t o r y c z n y c h « n i e u w z g l ę d n i a s i ę b ł ę d ó w , j a k i e z a c h o d z ą 7 0 l i c z b a c h s t r o n i c , c y t o w a n y c h p r z e z M i c k i e 7 u i c z a k s i ą ż e k ; b ł ę d y t e s p r o s t o w a n o 7 o e d ł u g
Z i i d z i e ł o r y g i n a l n y c h , o i l e b y ł y d o s t ę p n e .
I V n a p i s i e : P r z y p is y H is to r y c z n e ] O b ja śn ien ia Z 9.
5 w e czte re ch ] w e czte re ch Z 9 6 p ić r w ć j ] p ie r w ć j Z l t Z 6, Z 9 16 n a j
straszniejszym ] najstraszniejszym Z 5, Z 9 18 ó w c z e s n y c h ] ó w c z e ś n y c h Z 5 2 1 w y d z ić r a ją ] w y d z ie r a ją Z 5, Z 9 4 4 s z ć r o k o ] s z e r o k o Z 5, Z 9 49
pie
n ią d z e ] p ie n ią d ze Z 4, Z 5, Z 9 50 b o le ś n a ] b o le s n a Z n Z 5 5 5 n a j e ż d ż a j ą ] n ajeżd żają Z t , Z 5 58 L i t w i n o m i P o l a k o m ] L i t w i n o m i P o l a k o m Z lt Z 5 66 n ie szc zę śliw y m ] n ie s c z e ś liw y m Z 4, Z 5 6 7 c z t e r n a s t e g o ]
k ie m i Z u Z 5 7 3 S ła w ia n o m ] S la w ia n ó m Z n Z 5 80 ś p ie w a li ] ś p ie w a li Z 5, Z 9 88 m a c h t ig ] tiichtig Z 5 , Z 8 , Z 9 ; p r z y j ę t o l e k c y § : m a c h t i g , j a k Z n w o r y g i n a l e K o t z e b u e g o P r e u s s e n s i i l t e r e G e s c h .
I . 7^ 90 tć ż ] też Z n Z 5, Z 9 9 5 — g 6 Z 8 i Z 9 d r u k u j ą w e d ł u g Z t : R h e s a p o d o b n o teraz p ro fe s so re m (professor Z 9) w K r ó l e w c u , m iło śn ik s ta r o ż y tn o ś c i lite w s k ic h , o g ła s z a z a b y t k i ich literatury. P r z e d k ilk u la t y w y d a l
p o e m a 1 0 1 Z 8 i Z 9 w e d ł u g Z y : D z i ę k i s z a n o w n e m u m ę ż o w i , k t ó r y — ; 70 o b u t y c h r a z a c h p r z y j ę t o w e r s y ę Z 5, g d y ż z a 7 o i e r a f a k t y c z n e s p r o s t o w a n i e r z e c z y , k t ó r e p o i o i n n o b y ł o w e j ś ć d o w y d a ń p o r . i 8 2 Q i i i p ie r w s z y ] p i e r w s z y Z 5, Z 9 1 1 8 o b ie r a n y ] o b ie r a n y Z 5, Z 9 120 s z c z e g ó ln y c h ] s c z e g ó ln y c h Z n Z 5 1 2 1 p ó r ] p o r Z u Z 5, Z 9 1 3 1 ry c e rz e ] r y c e rze Z ! 1 3 4 w ę ż e ] w ę ż ó w Z , 1 4 1 c z te r y ] cztery Z 9 1 4 3 my-
ślili ] m y śle li Z 9 1 5 5 m iejsc ] m iejsc Z 5, Z 9 1 5 9 o p i e w a ć ] o p i e w a ć Z 5, Z 9 1 6 3 o p ić w a l ] o p ie w a ł Z 5, Z 9 1 6 5 n a jw a ż n ie js zy ] n a j
w a ż n ie jsz y Z t 1 7 1 ś p ie w a ł ] ś p ie w a ł Z 5; ś p ie w a ł Z 9 1 7 3 Z 5, Z 8, Z 9
b ł ę d n i e : R i z e l u s ; p o r . B e c k e r , V e r s u c h e i n e r G e s c h . d e r H o c h m e i s t e r , s t r . 4 , g d z i e P r u s a k t e n n a z y w a s i ę : R i x e l 1 7 4 ś p ie w a n ia ] ś p ie w a n ia Z 5, Z 9 1 7 5 p ie r w s z e g o ] p ie r w s z e g o Z 5, Z 9 1 7 7 t a l e r z ] ta lerz Z 5, Z 9 1 7 8 śmie- sznem i ] śm ieszn em i Z 5, Z 9 188 też ] też Z 9 1 8 8 — i 8 g stosow niejsze d o te ra źn iejszeg o ] sto sow niejsze d o te ra źn iejszeg o Z 5, Z 9 200 w ie ś n ia k o m j w ie ś n ia k o m Z ± 202 ś p ie w a ć ] ś p ie w a ć Z 9 2 0 4 s p o d z ie w a ł ] sp o d zie w a ł Z t ; u s ły s z ć ć ] u słyszeć Z 5, Z 9 2 1 3 o d b ić r a ł ] o d b ie r a ł Z 5, Z 9; w o l ą ] w o l e Z 9 236 ram ie ] ram ię Z 5 24g zn a c zn ie jsze g o ] z n a c z n ie js z e g o Z x 250 r y c e r z a ] r y c e r z a Z j 2 5 5 G ie r a r d a ] G e r a r d a Z 5, Z 9 2 5 6 prze- d n iejszego ] p rz e d n ie js ze g o Z lt Z 5 P o 263 w . U w . 28: R y c e r z e ] R y c e r z e Z 5, Z 9; m l e k o ] m le k o Z n Z 5, Z 9 2 6 5 też ] też Z x 2 6 7 s z e r o k o ] s z e r o k o Z 5 2 7 1 w s z y s tk ie ] w s z y s t k i Z j 2 7 6 m y ś l i w s k ą ] m y s liw s k ą Z n Z- 2 7 7 w y ś p i e w a w s z y ] w y ś p i e w a w s z y Z Ł; w y ś p i e w a w s z y Z 5; w y ś p i e w a w s z y Z 9 282 o w o c z e s n e m i ] o w o c z e s n e m i Z 5 283 n ie p o c h le b n e m i ] n ie p o c h le b n e m i Z 5 2 g o P e w n ie js z e ] P e w n ie js z e Z t 2 g 7 o p r z e ć ] o p r z e ć Z 5, Z 9 3 0 6 n ie w ia s to m ] n ie w ia s to m Z 9 3 0 7 n a jd a w n ie jsz y ch ] n a jd a w n ie js z y c h Z x 308 m iejsce ] m iejsce Z 5, Z 9 3 o g r y c e r s k i ] r y c e r ski Z 9 3 1 1 b o g ó m ] b o g o m Z 9 3 1 5 Z t m a j e d e n w i e r s z , k t ó r e g o b r a k 70 Z 5, Z 8 i Z 9 : Z g o n L i t a w o r a w y m y ś l o n y je s t sto so w n ie d o o b y c z a j ó w d a w n y c h 3 1 6 Najpierws/.y ] N a j p i e r w s z y Z 5, Z 9 3 i g z a s z c z y t e m ] z a s c z y tn e m Z v .
D z i e ł a A d a m a M ic k ie w ic z a T . III
p i s o w a ć c , 25 ( E p i l o g ) »spisow ał« zam . » p o p is y w a ć « , »spisyw ał«. A r c h a i z m y te, p o d o b n ie j a k w ie le in n y c h w G r a ż y n i e , p rz e ją ł M ic k ie w ic z w znacznej cz ę ś c i z p r z e k ła d u T a s s a p rz e z P . K o c h a n o w s k i e g o ; p o r. a m iło ść p o k a z o w a ! « ( T a s s o I V , 45); »miał sie p o p i s o w a ć * ( V , 4 5 ).
2
5—35
S c e n a p r z y b y c i a p o s łó w k r z y ż a c k ic h p r z e d z a m e k n o w o g r ó d z k i p r z y p o m i n a u T a s s a p r z y b y c i e A r g a n t a i A l e t a d o o b o z u G o fr e d a , i T a n k r e d a p r z e d z a m e k A r m i d y V I I , 2 7 — 29, (por. C h l e b o w s k i , G r a ż y n a , A t e n e u m 1 8 8 5 , I I I , 34), u W a l t e r S c o t t a zaś p r z y b y c i e D e l o r a i n a p rze d k la s z to r M e lr o z u ( P ie ś n i o s ta tn ie g o m in s t r e la , I I , 2, p r z e k ła d w P a m . W a r s z .1 8 2 1 , X X I , 7 4 ) .
3 2 »jachał« (p. o d m ia n y tek stu R ) , arch aistyczn ie zam . »jechał«, t a k s a m o 3 4 8 »rozjachali sie«; p o r. u T a s s a »jachali« ( I I , 55), »p r z y ja c h a w s z y «
( V I , 17) i t. d.
3 4 k a p i c a = o k r y c i e m n is z e , habit.
3 5 p ę t li c a a rc h a is ty c z n ie zam . p ę tlic a .
3 6 t o k = cześć rzę d u k o ń s k i e g o , w k t ó r ą w k ł a d a n o k o n ie c kopii.
63 t r o s k liw e p o w i e k i zam . stroskane.
7 1 » w o lą nosi« ( t a k w w y d a n i a c h z r. 18 2 3 i 1 8 2 9 p o r. o d m ia n y tekstu) zam . w o le ; ą b y ł o daw n iej o b o k ę z a k o ń c z e n ie m 4 p rz y p . lp . ż e ń
s k ic h i a - t e m a t ó w ; o b o k »w olą« u ż y w a M ic k ie w ic z w t y c h s a m y c h w y d a n ia c h w . 2 2 1 » w ole« . P o r. 1 0 5 4 ^ p o c h o d n ią w ziął« za m . » p och od n ię« .
88 »w netrznej w r z a w y * a rc h a is ty cz n ie za m . »w ew n ę trzn e j# ; por.
» w n e trzn e n i e z g o d y * ( T a s s o I V , 22).
1 0 2 — 4 7 3 R o z m o w a L i t a w o r a z R y m w i d e m co d o szerokiej reto- r y c z n o ś c i d y a l o g u , u k ł a d u , b u d o w y zd a ń i o k r e s ó w , n a s t ę p s tw a m yśli, p o
6*
s z c z e g ó ln y c h z w r o t ó w i w y r a ż e ń , a r g u m e n tó w a w re szcie p s y c h o lo g ic z n e j
Beier... G e d y m i n , W i e l k i k s ią d z , c h c ą c o d b ić a r y c e r s tw o sw o je z o b lę ż e n ia
K r w a w y m o g o n e m p rom ień r o z c ią g n io n y * ( V II ,
5
2)-» ... m iecz p io r u n o w y U d e r z y ł w filar p r z y m oście k a m ie n n y ,
S k r y i k a m ie n ie p o s z ły p o d o b ło k i* ( V II , 42).
( C h l e b . str. 36, 47).
4 7 2 »synom K ie js tu ta * p rzen ośn ie zam. W it o łd o w i.
4 7 8 — 4 8 0 :
»I on, g d y w i d z i , iż b y nic nie s p r a w ił, A n i co m ó w i ł , ani dłużej b a w i ł ;
P o s z e d ł . . .«
p o r. T a s s o ( V , 40):
» T a k on tam m ó w i ł , a T a n k r e d to sobie B r a ł w r o z u m , ani w ie ce j ta m sie b a w i ł ,
I do o b o z u sta m tą d sie w y p r a w i ł * .
4 8 1 a w y t r ą b ił u k a z * ; u k a z z ję z . r o s y js k ie g o = rozkaz.
4 9 6 — 5 1 5 C h a r a k t e r y s t y k a G r a ż y n y z a w ie ra w ie le rem in iscen cyi i s z c z e g ó łó w z dziel o b c y c h , na p o d s ta w ie k t ó r y c h M ic k ie w ic z sk reślił jej
b o h a te r s k ą p o s t a ć ; i t a k 4 9 6 — 4 9 9 :
» P o w a g ą z d z i w i , a św ie żo ścią z n ę c a ,
Z d a s i e , że la to o g lą d a s z p r z y w i o ś n i e , Ż e k w ia t m ło d e g o nie stracił r u m ie ń c a , A ra ze m o w o c w n e t p ełn i dorośnie*
por. z n astępującą c h a r a k t e r y s t y k ą R y n a l d a u T a s s a ( I , 5 8 ) :
» M ło d z ie ń c z y k R y n a l d u ro d ą c e l o w a ł ,
T a k m u to w s z y s c y z g o d n ie p r z y z n a w a li;
I pierw ej o w o c niż k w i a t u k a z o w a ł , A w s z y s c y mu sie b a r z o d z iw o w a li* .
5 0 4 — 5 0 7 :
» K s ią ż e c a p a r a , k i e d y j ą o k o li
S łu ż e b n e g r o n o , j a k w p o z io m y m lesie Sąsiedn ia p a r a d o r o d n y c h topoli
N a d w szy stk ic h g ł o w ę w y s tr z e lo n ą n iesie*.
por. z p o sta cią H ersylii w rom an sie F l o r i a n a : N u m a P o m p iliu sz ( W a r s z a w a , 1 7 8 8 , ks. X I I . str. 222):
»Jak w s r z ó d p o z i o m e g o k rz e w iu w y s o k o w y s tr z y c h ła m ło d a p a l m a , t a k w w o js k u H e r s y l i a . . . n a siebie o c z y w szy stk ic h o b r a c a : n a
gło-p u k le r z * .
5 7 7 * ch o c ia * archaistycznie zam. c h o c i a i ; por. T a s s o : c h o c ia (I, 82.
W y t r ą c a o r ę ż , zm usza d o p o w ro tu .
J a k o n a w a d z e stron y sie r ó w n a j ą ,
O s s y a n a i K r a s i c k i e g o W o j n i e C h o cim sk ie j. B i t w a z a c z y n a sie w G r a ż y n ie t y p o w o o d d z ik ie g o o k r z y k u m ę ż a , i d ą c e g o na p o m o c :
9 1 8 :
»W tem z g ó r y z a g r z m ia ł stra szliw y g lo s m eża«.
U T a s s a c z y n ią to sa m o A r g a n t i A r g i l a n :
»Z w ie lk im k u niem u p o s k o c z y ł o k r z y k ie m (A rg a n t) N a r ą c z y m k o n i u , g ło s e m n a ń w o ł a j ą c . . .
T a k k a ż d e s ło w o A r g a n t o w e b y ł o ,
Z d a ł o s i e , że g r z m i , k i e d y w y c h o d z i ł o * (V I, 3 7 , 38).
»A r g i l a n ...sk o c zy ł
W o ł a j ą c g ł o s e m , o d w a ż o n y , ś m i a ł y « (IX , 76).
U O s s y a n a :
»Jak ło s k o t w ału , lu b g r o m strasznej ch m u ry O z w a ł sie S w a r a n . . .«
( K r a s i c k i , D z i e ł a , I I , 188).
9 1 9 — 9 2 6 C z a r n y R y c e r z , z a w o ł a w s z y g r o ź n i e , z w r a c a na siebie u w a g ę , a strasząc w r o g ó w s w ą , p o s ta c ią s p a d a na nich j a k g r o m :
* K u n iem u w s z y s t k ic h p o d n o s z ą sie o c zy , S to i n a k o n iu . . . j a k o . . .
N a g ó r z e . . . w y b u j a ła j o d ł a ; *)
T a k g o d o k o ł a p ła s z c z szero k i m ro czy ,
C z a r n y p ł a s z c z , c z a r n y k o ń i h e łm i g o d ł a ; T r z y k r o ć z a w o ł a ł , z le c ia ł n a k s z ta łt g r o m u . . . *
W W o j n i e C h o c im s k ie j K r a s i c k i e g o O s m a n , w id z ą c n ie ro z strz y g n ię ty m bój z P o la k a m i, g d y
»T r w a ł s p ó r stra szliw y, . . . o d m ien n e lo sy C o r a z się w inną stronę n a k ła n ia ły . . . a L o s p a ń s t w na je d n e j z a w ie s z o n b y ł s z a l i « szed ł d u m n y s w o im n a p o m o c :
»S k o r o g o w o js k o n ie w iern e ujrzało , . . . W s z y s t k i m o c h o ty , m e z t w a p r z y b y w a ł o , W s z y s t k i c h n a p a n a o b r ó c o n e oczy.
(K ra s ic k i, II, 170).
*) P o r. » I)a k o m a r, j a k w lesie w y b u j a ła j o d ł a * (P ie ś n i O s s y a n a , p rze k ł.
K r a s . II, 193).
W Jerozolimie S olim a n » straszliw ym zdał s ię * , g d y n io s ą c :
»... s k r z y d la te g o s m o k a Z o g r o m n ą szyją na h ełm ie s ta lo w y m , K t ó r y się w sp in a w g ó r ę , a p o b o k u
Bije z obu stron d w o is ty m o g o n e m *
»p ę d e m p rz y p a d n ie * j a k »grom, k i e d y z o g n ie m i z p io ru n e m spadnie*
(T a s s o , I X , 22, 25); R y n a l d p r z y p a d a >z s w y m hufem z b o k u , T a k j a k o piorun p u szczo n y z o b ło k u * (tamże X X ,
53
)-g 2 7 — 932 U d erzen ie C z a r n e g o R y c e r z a n a N i e m c ó w :
»B itw y nie ujrzysz, ale z g ie łk i jęki
D a j ą o d g a d n ą ć w ja k ie j w a l k a s t r o n i e , I j a k straszliw y piorun j e g o r ę k i ; 1 )
T a m szy sza k z n i k n i e , ó w d z ie sztandar s p a d n i e , T ł o c z y sie hufiec, m iesza się b e z ła d n ie «.
por. u T a s s a p o ja w ien ie się R y n a l d a w b itw ie z S o l i m a n e m :
> W p a d ł j a k o w ś c ie k ły na d a r d y w y t k n i o n e , H ufce i g ę s te p o p r z e r y w a ł rzędy;
P osiek ł i szyki p o m ie sza ł ściśnione* ( X X , 60).
(C hleb. str. 42).
9 3 3 — 938 W m a lo w a n iu s p u s to s z e n ia , j a k i e C z a r n y R y c e r z szerzy w sze re g a ch k r z y ż a c k i c h , p osiłk u je się M ic k ie w ic z n a stę p u ją cy m o b ra z e m z T a s s a (III, 7 6 ):
»Ś w ie r k i i d ę b y o g ro m n e s p a d a ły P o d sam e p ra w ie n ieb o w y n ie s io n e ,
C o się p io ru n om nieraz op iera ły,
I nic nie d b a ły na w ia tr y szalon e*.
(Chleb.* str. 35).
g 4 5 — g48 P ę d z e n ie K o m t u r a z a G r a ż y n ą , k t ó r ą m a z a L i t a w o r a , por. z ta k ą sam ą sceną u T a s s a , w k tórej P o life m p ę d z i z a E r m i n i ą , p r z e b r a n ą w zbro je K l o r y n d y :
»Polifem . . . Z a jź r z a w s z y stroju . . . b i a ł e g o . . . K o n i a w te stronę o b ra c a ł r ą c z e g o ,
x ) Z w r o t ten por. z sło w a m i T a s s a : »Jaki z g n ie w liw e j piorun j e g o reki* (IV , 2 ).
P rę d k ie j c h c i w p o m s t y z z ło ż o n ą k o p i ą * ( V I , 10S).
p o g rze b n e . D l a zazn aczen ia p o d o b ie ń s tw a p r z y t a c z a m tu w y i m k i z opisu
U s ia d ł n a ustach i w k r ó t c e u l e c i «
p o r. z u śm ie c h e m K a l a j o r a w G ia u r z e B y r o n a , p r z e k ła d u M i c k i e w i c z a :
»P o r u s z y usta i d rż ą c e w n e t p r z y t n i e ,
W i d a ć , ż e r a d o ś ć ju ż w n ich nie z a k w i t n i e ; I t a k też b y ł o — trupie j e g o ś m ie c h y
N i e są p o c z e t e z serdecznej u c ie c h y * .
E p i l o g 4 6 — 5 5 Z a m ia n a zb ro i, k t ó r ą j a k o m o t y w r o z w ią z u ją c y w p r o w a d z ił M i c k ie w i c z d o s w e g o p o e m a t u , z n a n a ju ż o d d a w n a w zachodniej eu rop ejskiej l i t e r a t u r z e ; p o r. u T a s s a p rz e b ra n ie sie E rm in ii w zb roje K lo - r y n d y (V I, 8 1 , 8 6 — 8 7 , 9 1 , 92), u O s s y a n a G a l w i n e , p r z e b r a n ą w zb roje G r u m a la i z a b it ą j a k o G r u m a l ( K r a s i c k i , I I , 2 10 ), w F lo r i a n a p o w ie ś c ia c h t a k ą s a m ą s ce n e z L e o n e m ( N u m a P om p iliu sz, II, 2 3 1 — 2 3 4 ) i Z o r a ( G o n - z a l w z K o r d u b y , II, 8 8 — 90), w re szcie u W a l t e r S c o t t a w Pieśni ostatniego M in s tre la p rz e b r a n ie sie K r a n s t o n a w z b r o ję D e l o r a i n a ( V , 1 9 — 29).
D z ie ła A d a m a M ic k ie w ic z a T . III.
7
w y s t a w i ł w » S o n e ta c h « , b u d z ił sie w nim g ł o s p o e t y c z n e g o su m ien ia : j a k b y n a u s p ra w ie d liw ie n ie ty c h s o n e t ó w p isze w ostatnim z n ich p. t. » E x k u za « , że c h w y c i ł z a » b a rd o n N i e m c e w i c z a * , ale c a ł a słu ch a ją ca » d rużyn a r o z p ie rz c h ła się*; w p o ż e g n a n iu O d e s s y (29 p a ź d z ie r n ik a r. 1825) p isze w k o ń c u te
s ło w a : » L e ć m y i n i g d y o d t ą d nie z n iż a jm y lo tu*.
T e d w a w y n u r z e n ia z d a ją się o d n o sić — b o M ic k ie w ic z w O d e ssie nie p isa ł n ic » gó rn eg o« — d o p o c z ą t k ó w o p o w ie ści lite w s k ie j* , o k tórej p o e ta później z M o s k w y r. 1 8 2 6 p r z y ja c io ło m don osi, p r z e d e w s z y s tk ie m w liście do O d y ń c a d o W a r s z a w y z d. 22 lu te g o 1 8 2 6 ,^ »M oja m u z a d łu g o n ie m a , z a c z ę ła się ru sza ć tro c h ę (d o m y ś la m y sie w Odessie); ale w ty m zaraz m o m e n c ie o d e b r a łe m r o z k a z w y ja z d u . T a m ż y łe m j a k b a s z a , tu j a k ostatni j a n
c z a r * . Z M o s k w y t a k ż e T o m a s z o w i Z a n o w i w O r e n b u r g u 9 c z e r w c a r. ! & £ ---p i s z e : > W O d e s s ie ż y łe m j a k ---p a s z a ; m u z a m o ja z l e n i w i a ł a , ‘l n e m o g ę s k o ń
c z y ć p o w i e ś c i l i t e w s k i e j , w s z a k ż e m a m n a d z i e j e , że s k o ń c z ę * . £r&£Z—
d łu g i czas nie m a o tej p o e ty czn e j p o w i e ś c i w z m ia n k i w listach_Micfeie
3
aŁUaa»d o p i e r o ^ ^ 2 Z 5 l E S 3 ^ [ ^ T n 5^ e w pam iętnym i liście z d. 5 s ty cz n ia z
C z e c zo ta i Z a n a T »Ja p isa łe m , b o b y ł y o k o lic z n o ś c i sp rzyjające m u z i e , a teraz z m ^ T r a t t a j e * ; ż e zaś w ty m s a m y m liście je s t w z m ia n k a
o S c h ille r a »Fiesko« i o M a c c h i a v e l u z a p e w n e nie p r z y p a d k o w a , o w szem m a ją c a z w i ą z e k z t e n d e n c y ą p o e m a t u , w i e c w y d a j e s ię , że ^powieść lit e w s k a * b y ł a w t e d y w s ta d y u m p r z y g o t o w a n i a , a le d a l e k o p o su n ię ta , b o ju ż 6 s t y c znia 182 7 p isze p o e t a d o O d y ń c a d o W a r s z a w y , g d z ie p ie rw o tn ie
^ ć ^ r t K o ^ r d a W a l l e n r o d a * d r u k o w a ć : »W k r ó t c e p o d T w o i m adresem p u s z c z e W a l l e n r o d a , p o w i e ś ć z d z i e j ó w l i t e w s k o • k r z y
ż a c k i c h . T r z e b a j ą o d d zie ln ie d r u k o w a ć . P o t e m , j a k s k o ń c z ę W a en- r o d a i t. d .* ( K o r . I V ,
88
). J e d n a k ż e d o p ie ro iQ .,jię n ? n ia _ j8 ^ 1 .p i& * f c - < lo - G o t a r d a S o b a ń s k ie g o w P e t e r s b u r g u : ^ S ły sza łe m , że m a sz zam iar z a ją c się w in ie t k ą d o W a l l e n r o d a * i n a stę p u je p r o p o z y c y a d o n i e j ; w t e d y p o e m a t y7
*ju ż w P etersb u rgu , d o k ą d g o p o e ta p o s ia ł d o cenzury, j a k w id a ć z listu do
w p ie r w s z y c h czasach p o b y t u w M o s k w ie ż y ł sa m o tn ie z F r. M a le w s k im ,
p o e t a o miejscu w dziele K o t z e b u e g o (II, 12) g d z ie m o w a je s t o p ięciu P ru
g ł e b o k a . B ł ą d mój p o c h o d z i z planu, k t ó r y sie p o te m zmienił* (K or. I V ,
n em o k o ło r. 13 8 2 , p o te m w ę d r o w a ł la t k i l k a p o św iecie, *) o d z n a c z y ł się
c a ła le p s z a n atu ra w nim , a p o e t a część duszy własnej w l a ł w n iego, b u n
p r z e w o d e m »Pszonki« n a z w a ł (w » B e n io w s k im * r. 1840) id ee p o e m a tu »wal-
p o e z y i i sile d u c h a J); M o r a w s k i p r z y z n a w a ł w ie le p o e ty c z n o ś c i w p o m y ś le
ranne je s t ta k że w y d a n ie z r. 18 4 4, ale w g ru n cie rze c zy o p ie ra sie co do
»K o n r a d a W a l l e n r o d a * na w y d a n iu z r. 1829.
W y d a n i e z r. 18 38 p o s łu ży ło n a m j a k o z a s a d n ic z e , p r z y te m p o d a liśm y o d m ia n k i z w y d a ń d a w n ie jszy ch j a k o t e ż z w y d a n ia z r. 1844.
Z r ę k o p i s ó w p o e ty z a c h o w a ł y się je d y n ie d w a fr a g m e n t y , o b a o g ł o szone w ra z z p o d o b iz n a m i w tom ie I I I - c i m * P a m ie t n ik a T o w . lit. im. A . M .«; p ie r w s z y z p o czą tk u p o w ie ś c i w a jd e lo t y (IV , 3 1 5 — 3 75 ) z a w ie r a w ie le w ażn ie jszych o d m ia n e k , drugi (IV , 7 1 1 — 2 1 1 i 7 4 1 — 752 ) p r a w i e nie ró ż n i się od d r u k o w a n e g o tekstu.