2. PRZEGLĄD LITERATURY
2.5. Uprawa kukurydzy w skali: świata, Unii Europejskiej oraz Polski
W skali globalnej ziarna zbóż są najważniejszym źródłem składników pokarmowych w diecie człowieka. Wynika to zarówno ze spożycia bezpośredniego, jak i pośredniego, rozumianego jako wykorzystanie w formie paszy dla zwierząt gospodarskich. W krajach rozwijających się konsumpcja produktów opartych bezpośrednio na ziarnie zbóż, stanowi 53,0% wszystkich spożywanych kalorii, w skali całego świata wartość ta sięga 49,0%.
Największe znaczenie żywnościowe mają: pszenica, ryż i kukurydza. Spośród tych roślin, w perspektywie do 2050 r., rosnący trend znaczenia gospodarczego w najwyższym stopniu prognozowany jest dla kukurydzy (Alexandratos i Bruinsma 2012).
Kukurydza uważana jest za pierwszą roślinę uprawną, początek jej uprawy szacuje się na 7000 – 10000 lat wstecz, aczkolwiek nie ma jednoznacznego potwierdzenia, co do pierwotnego miejsca, z którego się wywodzi. Jako możliwe lokalizacje podawane są:
Meksyk, rejon Himalajów w Azji oraz wysokie Andy w Boliwii, Ekwadorze i Peru.
W literaturze przedmiotu przyjęto, że ekspansja kukurydzy rozpoczęła się od Meksyku, skąd
trafiła do Ameryki Łacińskiej i na Wyspy Karaibskie, następnie do Stanów Zjednoczonych i Kanady, później kolejno do Europy, Azji i Afryki (Ranum i in. 2014).
Świat
(opracowano na podstawie danych AMIS)
Światowa powierzchnia zasiewów kukurydzy na przestrzeni ostatnich 16 lat zwiększyła się o 28,5%, ze 138,8 mln ha w 2000 r., do 178,3 mln ha w 2015 r. W tym czasie udział powierzchni zasiewów kukurydzy w powierzchni zasiewów zbóż ogółem, zwiększył
się z 20,5% w 2000 r., do 24,6% w 2015 r. Światowa produkcja ziarna kukurydzy w omawianym okresie zwiększyła się aż o 69,3%, z 592,2 mln Mg w 2000 r., do 1002,5 mln
Mg w 2015 r., a udział ziarna kukurydzy w produkcji ziarna ogółem zwiększył się z 31,9%
w 2000 r., do 39,7% w 2015 r., co stawia tę roślinę bezapelacyjnie na pierwszym miejscu światowych zbiorów zbóż. Osiągany średni plon z hektara w skali świata również ulegał
systematycznemu zwiększaniu, na przestrzeni ostatnich 16 lat wzrósł o 31,9%, z 4,26 Mg · ha-1 w 2000 r., do 5,62 Mg · ha-1 w 2015 r. Największych producentów ziarna
kukurydzy w latach 2000 – 2015 przedstawiono w tab. 12.
Tabela 12. Najwięksi producenci ziarna kukurydzy na świecie w latach 2000 – 2015 Lata
2000 2005 2010 2012 2013 2014 2015
Kraje
mln Mg
Stany Zjednoczone 251,9 282,3 316,2 273,2 351,3 361,1 345,5
Chiny 106,2 139,4 177,3 205,7 218,5 215,7 224,6
Brazylia 32,3 35,1 56,1 71,3 80,5 79,9 85,7
Unia Europejska1 52,6 65,0 59,9 59,8 67,0 77,9 58,0
Argentyna 16,8 20,5 22,7 21,2 32,1 33,0 33,8
Meksyk 17,6 19,3 23,3 22,1 22,7 23,9 25,0
Indie 12,0 14,7 21,7 22,3 24,3 24,2 21,0
Ukraina 3,8 7,2 11,0 21,0 30,9 28,5 23,2
Indonezja 9,7 12,5 18,3 19,4 18,5 19,0 19,6
Afryka Południowa 11,4 11,7 13,4 12,8 12,5 14,9 10,6
Kanada 6,8 9,3 12,0 13,1 14,2 11,5 13,6
Nigeria 4,1 6,0 9,4 8,7 10,3 11,0 10,8
Rosja 1,5 3,1 3,1 8,2 11,6 11,3 13,2
Świat 592,2 714,7 853,1 871,8 1015,4 1032,9 1002,5
Opracowanie własne na podstawie danych AMIS (www.amis-outlook.org); 1 – opracowanie własne na podstawie danych EUROSTAT (www.ec.europa.eu/eurostat)
Unia Europejska
(opracowano na podstawie danych EUROSTAT)
Powierzchnia zasiewów kukurydzy w Unii Europejskiej (dane uwzględniają 28 krajów należących obecnie do UE) na przestrzeni ostatnich 16 lat w zasadzie nie wykazywała istotnych zmian. W 2000 r. wynosiła 9115,1 tys. ha, natomiast w 2015 r. 9217,2 tys. ha, co daje wzrost zaledwie o 1,12%. Udział powierzchni zasiewów kukurydzy w powierzchni zasiewów zbóż ogółem zwiększył się z 14,9% w 2000 r., do 16,0% w 2015 r., należy jednak zaznaczyć, że powierzchnia zasiewów zbóż ogółem w tym okresie zmniejszyła się o 6,43%.
Produkcja ziarna kukurydzy w krajach obecnie należących do Unii Europejskiej, w latach
2000 – 2014 wykazywała dość silny trend wzrostowy, z 52565,9 tys. Mg w 2000 r., do 77878,3 tys. Mg w 2014 r. Rok 2015 okazał się rokiem kryzysowym z produkcją ziarna
kukurydzy na poziomie 58026,1 tys. Mg, jednak był to wynik wyższy o 10,4% w porównaniu z poziomem produkcji uzyskanym w 2000 r. Udział ziarna kukurydzy w plonie zbóż ogółem, w omawianym okresie, zwiększył się z 18,8% w 2000 r., do 21,7% w 2015 r. Na przestrzeni lat 2000 – 2015, zwiększył się również średni plon ziarna kukurydzy uzyskiwany w krajach obecnie należących do Unii Europejskiej, z 5,77 Mg · ha-1 w 2000 r., do 6,30 Mg · ha-1 w 2015 r. Najwyższe plonowanie ziarna kukurydzy stwierdzono w 2014 r., średnio 8,10 Mg · ha-1. W tab. 13. podano największych producentów ziarna kukurydzy w UE.
Tabela 13. Najwięksi producenci ziarna kukurydzy w Unii Europejskiej w latach 2000 – 2015 Lata
Polska
(opracowano na podstawie danych GUS)
W Polsce uprawa kukurydzy z przeznaczeniem na ziarno przez szereg lat kształtowała się na poziomie marginalnym (tab. 14.). Świadczy o tym powierzchnia uprawy, która od 1950 r. do końca lat 90 – tych, stanowiła znacznie poniżej 1% powierzchni zasiewów zbóż ogółem. W 1950 r. było to zaledwie 0,04%, a powierzchnia zasiewów wyniosła 4,0 tys. ha.
Wyraźnie większe zainteresowanie uprawą kukurydzy na ziarno nastąpiło dopiero z początkiem okresu lat dwutysięcznych. Lata 2000 – 2015, charakteryzowały się
systematycznym wzrostem zasiewów, a udział w powierzchni zbóż ogółem zwiększył się z 1,72% w 2000 r., do 8,92% w 2015 r. (największy był w 2014 r. – 9,06%). Sama
powierzchnia zasiewów kukurydzy ziarnowej w tym okresie zwiększyła się o 441%, ze 152 tys. ha w 2000 r., do 670,3 tys. ha w 2015 r. Wraz z rosnącą powierzchnią zasiewów,
zwiększała się również produkcja ziarna kukurydzy, której wzrost sięgnął 484%, z 923,3 tys. Mg w 2000 r., do 4468,4 tys. Mg w 2014 r. Udział produkcji ziarna kukurydzy
w produkcji zbóż ogółem zwiększył się z 4,13% w 2000 r., do 14,0% w 2014 r., a jednocześnie produkcja zbóż ogółem w omawianym okresie zwiększyła się o 43%, z 22340,6 tys. Mg w 2000 r., do 31945,4 tys. Mg w 2014 r. Wartość produkcji ziarna
kukurydzy z 2000 r., porównano z wynikiem osiągniętym w 2014 r., gdyż 2015 r. w Polsce, podobnie jak w całej Unii Europejskiej, w zakresie produkcji roślinnej był rokiem kryzysowym ze względu na wystąpienie warunków suszy (SMSR IUNG). Spowodowało to znacznie niższe zbiory ziarna kukurydzy w 2015r., pomimo zbliżonej powierzchni zasiewów do stanu z 2014 r.
Opierając się na danych zestawionych w tab. 15. i przyjmując jako wyznacznik sumę z okresu lat 2003 – 2015, największą produkcję ziarna kukurydzy odnotowano w woj.:
wielkopolskim – 6332,2 tys. Mg; dolnośląskim – 6253,4 tys. Mg; opolskim – 3941,0 tys. Mg oraz kujawsko – pomorskim – 3597,8 tys. Mg, natomiast najmniejszą w woj.: pomorskim – – 360,4 tys. Mg; zachodnio – pomorskim – 505,7 tys. Mg oraz warmińsko – mazurskim – – 592,0 tys. Mg.
Średni plon ziarna kukurydzy w Polsce w latach 2003 – 2015 (tab. 16.) wyniósł 5,99 Mg · ha-1. Wyłączając wartości plonu średniego uzyskane w 2015, a także 2006 r., kiedy Polska również została dotknięta zjawiskiem suszy (IMGW 2006), jako wartości zaniżone z przyczyn niezależnych, obiektywna średnia wartość plonu ziarna kukurydzy w tym okresie wyniosła 6,27 Mg · ha-1. Biorąc pod uwagę okres lat 2000 – 2014, uzyskiwany średni plon ziarna kukurydzy z hektara, wykazuje tendencję rosnącą. Na przestrzeni lat 2003 – 2015,
średnio najwyższe plony uzyskiwano w woj.: opolskim – 6,81 Mg · ha-1; śląskim – – 6,68 Mg · ha-1 oraz dolnośląskim – 6,36 Mg · ha-1, natomiast najniższe w woj.: pomorskim –
– 4,52 Mg · ha-1, podlaskim – 5,08 Mg · ha-1 oraz warmińsko – mazurskim i świętokrzyskim – odpowiednio 5,18 i 5,19 Mg · ha-1.
Zagospodarowanie ziarna kukurydzy w Polsce na przestrzeni lat 2000 – 2014 (tab. 17.) uległo dość istotnym zmianom. W sezonie 2000/01 łączny przychód ziarna kukurydzy (zbiory i import) wyniósł 1467 tys. Mg, z czego 37,0% stanowiło ziarno z importu.
W tym okresie zasoby ziarna kukurydzy, aż w 88,7% znajdowały zastosowanie jako pasza dla zwierząt hodowlanych. Spożycie kształtowało się na poziomie 46 tys. Mg, do celów przetwórstwa przemysłowego wykorzystano 17 tys. Mg, a na eksport zaledwie 8 tys. Mg.
Natomiast w sezonie 2013/14 przychód ziarna kukurydzy wyniósł 5065 tys. Mg, z czego 79,8% pochodziło z produkcji krajowej. Odsetek ziarna przeznaczonego na spasanie zmniejszył się do 59,2%. Spożycie ziarna kukurydzy uległo zmniejszeniu i wyniosło 35 tys. Mg, a wykorzystanie na cele przetwórstwa przemysłowego sięgnęło 700 tys. Mg.
Największa zmiana nastąpiła w eksporcie, którego wartość w sezonie 2013/14 wyniosła 1177 tys. Mg.
Tabela 14. Struktura uprawy kukurydzy na ziarno w Polsce na przestrzeni lat 1950 – 2015 Powierzchnia zasiewów
Opracowanie własne na podstawie danych GUS (GUS b, GUS c 2007 - 2015, GUS d 2006 - 2015)
Tabela 15. Produkcja ziarna kukurydzy w Polsce w latach 2003 – 2015 (tys. Mg)
Produkcja ziarna kukurydzy Lata
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
Suma z lat Województwo
tys. Mg
Dolnośląskie 516,3 556,0 477,6 305,5 383,5 403,1 323,4 430,3 469,1 704,9 581,8 660,5 441,4 6253,4 Kujawsko –
– pomorskie 147,2 212,5 157,9 91,8 141,5 162,8 161,8 179,4 273,8 557,4 555,1 547,2 409,4 3597,8
Lubelskie 87,5 126,7 104,0 56,4 73,1 121,2 83,4 97,0 99,2 148,2 243,8 297,7 164,9 1703,1
Lubuskie 62,0 120,4 103,4 43,9 93,6 68,4 88,9 67,9 82,9 118,1 127,1 146,8 81,2 1204,6
Łódzkie 60,0 80,8 50,4 42,2 44,3 52,0 47,3 71,9 73,1 146,7 160,0 183,9 109,7 1122,3
Małopolskie 68,1 79,2 81,9 55,7 76,7 94,2 68,1 65,2 97,8 121,1 152,8 165,1 137,2 1263,1
Mazowieckie 106,2 185,2 128,2 94,4 116,6 121,5 117,8 198,2 170,2 220,7 315,3 337,7 255,4 2367,4 Opolskie 282,7 321,5 269,3 187,3 231,5 267,1 225,4 283,8 380,0 484,1 356,4 399,2 252,7 3941,0
Podkarpackie 65,7 74,8 61,1 51,9 61,0 69,4 65,8 64,3 86,0 133,7 157,8 186,0 146,5 1224,0
Podlaskie 27,5 13,9 21,5 14,2 19,9 34,5 21,0 23,4 26,3 51,0 123,4 177,8 89,3 643,7
Pomorskie 8,3 23,1 26,2 17,8 23,1 20,2 23,4 17,2 19,2 22,3 63,3 54,4 41,9 360,4
Śląskie 106,1 111,4 87,7 75,8 84,5 109,5 100,1 89,2 111,1 126,3 132,1 152,2 102,4 1388,4
Świętokrzyskie 9,4 15,1 13,3 12,7 12,3 13,2 11,8 18,0 18,7 19,0 41,6 40,7 29,1 254,9
Warmińsko –
– mazurskie 30,0 42,6 30,9 26,1 33,9 32,9 33,1 38,9 41,9 57,2 73,0 93,9 57,6 592,0
Wielkopolskie 269,2 331,9 288,2 157,7 294,0 245,6 304,2 325,0 407,3 1040,8 903,9 970,1 794,3 6332,2 Zachodnio –
– pomorskie 37,5 49,1 43,8 27,2 32,8 28,9 31,2 24,7 35,4 44,4 52,3 55,2 43,2 505,7
Polska 1883,7 2344,2 1945,4 1260,6 1722,3 1844,5 1706,7 1994,4 2392,0 3995,9 4039,7 4468,4 3156,2 32754,0 Opracowanie własne na podstawie danych GUS dotyczących produkcji upraw rolnych i ogrodniczych w latach 2003 – 2015 r. (GUS d)
Tabela 16. Średnie plony ziarna kukurydzy w Polsce w latach 2003 – 2015 (Mg · ha-1)
Średni plon ziarna kukurydzy Lata
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
Średnia z lat Województwo
Mg · ha-1
Dolnośląskie 5,54 6,14 6,38 4,37 6,79 6,30 6,57 6,97 7,42 7,43 6,61 7,24 4,91 6,36
Kujawsko –
– pomorskie 5,72 5,41 4,71 4,15 6,63 4,90 5,97 5,75 6,72 6,94 6,66 5,74 4,74 5,70
Lubelskie 5,23 5,63 5,54 3,77 5,48 6,26 5,69 5,23 5,97 6,06 6,80 6,30 4,25 5,55
Lubuskie 4,64 5,59 5,76 2,87 6,93 4,58 6,19 6,31 6,19 7,26 6,74 7,08 4,20 5,72
Łódzkie 4,68 5,21 4,75 3,86 6,54 5,17 6,10 6,08 7,17 7,44 5,70 6,32 3,58 5,58
Małopolskie 5,45 5,93 6,19 5,08 6,35 6,43 6,16 5,45 6,80 7,24 6,30 7,31 5,51 6,17
Mazowieckie 5,27 5,36 5,25 4,00 6,14 5,73 6,38 5,80 6,36 6,42 5,52 6,02 4,84 5,62
Opolskie 5,35 6,14 6,64 4,24 7,16 6,93 6,70 6,72 9,39 9,17 7,09 8,28 4,70 6,81
Podkarpackie 5,59 5,77 5,41 5,08 5,67 6,09 5,75 5,09 6,34 6,68 6,37 6,95 5,64 5,88
Podlaskie 4,66 4,54 5,03 3,94 5,71 5,49 4,72 4,84 5,77 5,92 6,19 5,55 3,68 5,08
Pomorskie 1,86 3,53 4,39 3,54 4,55 4,94 4,99 4,26 4,96 5,67 6,12 4,97 5,03 4,52
Śląskie 6,25 6,28 6,08 5,15 7,21 7,56 7,35 5,96 7,90 7,68 6,67 7,62 5,07 6,68
Świętokrzyskie 4,55 5,00 4,68 3,73 5,67 5,58 5,73 5,06 5,66 5,78 5,51 5,98 4,51 5,19
Warmińsko –
– mazurskie 4,99 4,29 4,77 4,27 5,41 5,18 5,56 4,33 6,02 6,15 6,62 5,17 4,64 5,18
Wielkopolskie 4,86 5,64 5,57 3,82 7,03 4,89 6,23 5,60 7,25 7,70 7,13 6,74 4,73 5,94
Zachodnio –
– pomorskie 5,82 4,91 5,22 4,10 5,62 4,70 4,61 5,16 6,98 5,87 6,29 6,13 5,15 5,43
Polska 5,29 5,69 5,73 4,16 6,57 5,81 6,23 5,97 7,18 7,35 6,58 6,59 4,71 5,99
Opracowanie własne na podstawie danych GUS dotyczących produkcji upraw rolnych i ogrodniczych w latach 2003 – 2015 r. (GUS d)
Dane zawarte w tab. 17. wskazują na rosnące z roku na rok zainteresowanie wykorzystaniem ziarna kukurydzy na rynku krajowym. W tym aspekcie na przestrzeni lat
2000 – 2014, dominuje i zwiększa swoje zapotrzebowanie segment paszowy (wzrost o 230%), równocześnie w ostatnich latach nastąpiło znaczące zwiększenie udziału
ziarna kukurydzy w branżach przetwórstwa przemysłowego. Biorąc za punkt odniesienia poziom wykorzystania zbóż podstawowych (łącznie z mieszankami zbożowymi i ziarnem
przeznaczonym na przetwory) na cele przetwórstwa przemysłowego (sezon 2000/01 – – 913 tys. Mg; sezon 2013/14 – 2030 tys. Mg (GUS c 2012,2015)) równy 100, udział
wykorzystania ziarna kukurydzy w omawianym okresie zwiększył się z 1,86% w sezonie 2000/01, do 34,5% w sezonie 2013/14. Na uwagę zasługuje również dynamicznie rosnące znaczenie eksportu. Przyjmując analogiczny sposób, jak w przypadku znaczenia ziarna kukurydzy w przetwórstwie przemysłowym, czyli biorąc za punkt odniesienia poziom
eksportu zbóż podstawowych (w sezonie 2000/01 – 87 tys. Mg; w sezonie 2013/14 – – 4533 tys. Mg (GUS c 2012,2015)) równy 100, udział eksportu ziarna kukurydzy zwiększył
się z 9,20% w sezonie 2000/01, do 26,0% w sezonie 2013/14.
Tabela 17. Bilans ziarna kukurydzy w Polsce w latach 2000/01 – 2013/14 Lata
2000/01 2002/03 2005/06 2009/10 2010/11 2012/13 2013/14 Wyszczególnienie
Opracowanie własne na podstawie danych GUS (GUS c 2012, 2015)
Prognozy rosnącego znaczenia ziarna kukurydzy zarówno w wymiarze spożywczym, jak i przemysłowym w skali całego świata, zwiększające się zainteresowanie tym surowcem polskich przedsiębiorców, a także poniesione w ostatnich latach ogromne nakłady inwestycyjne w zakresie uprawy kukurydzy na ziarno oraz możliwości wykorzystania
pozyskanego ziarna (maszyny rolnicze do siewu, zbioru oraz transportu, suszarnie, technologie przetwórstwa), w zestawieniu z ciągle stosunkowo niewielkim odsetkiem zasiewów kukurydzy na ziarno w powierzchni zasiewów zbóż ogółem (Polska – ok. 9,00%, UE – 16,0%, świat – 24,6%), pozwala przypuszczać, że w perspektywie długookresowej nadal będzie obserwowany wzrost areału uprawy kukurydzy ziarnowej w Polsce.