1. Jest faktem boleśnie niewątpliwym, że w Katastrofie Smoleńskiej zginęło 96 osób, w tym Prezydent RP z Małżonką, a więc elita Narodu Pol-skiego, część tej elity, istotna część. Nie wchodząc tu w kontrowersje doty-czące przyczyny katastrofy, nie rozstrzygając, czy mieliśmy w stosunku
1 Szerzej na ten temat: T. Jasudowicz, Od Tragedii Katyńskiej do Tragedii Smoleńskiej z perspektywy prawa międzynarodowego i standardów praw człowieka. Referat na Konferen-cji dla uczczenia drugiej rocznicy Katastrofy Smoleńskiej (Olsztyn, 19 kwietnia 2012 r.). Patrz wyżej: s. 31 i n.
do samolotu, jego załogi i pasażerów z użyciem bezprawnej siły, w sposób absolutnie pewny możemy stwierdzić, że utrata życia tych 96 osób nastą-piła w okolicznościach budzących wątpliwości, a może nawet i podejrze-nia. A to z perspektywy systemu Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i – otwierającego katalog jej praw chronionych – prawa do życia – wystarczy.
2. Tragedia rozegrała się w sytuacji angażującej jurysdykcję 2 państw:
po pierwsze, Rzeczypospolitej Polskiej – bo na pokładzie jej samolotu państwowego i wojskowego, z pełnymi immunitetami, wiozącego na pokładzie osobistości również korzystające z najwyższych przywilejów i immunitetów (głowa państwa z pierwszą damą), w tym członków naczel-nego dowództwa Wojska Polskiego (a więc i NATO); po drugie, Federacji Rosyjskiej – bo w jej przestrzeni powietrznej tragedia się rozegrała i jej lotnisko Smoleńsk Północny miało zapewniać lądowanie; na obu tych państwach ciążyły poważne zobowiązania związane z zaplanowaniem, przygotowaniem i zrealizowaniem Wizyty Katyńskiej Prezydenta RP z towa-rzyszącymi Mu osobami;
3. Oba te państwa (Polska od 1993 r., a Rosja od 1998 r.) są stronami Europejskiej Konwencji Praw Człowieka; są więc, a przynajmniej muszą być, świadome zobowiązań ciążących na nich z mocy tej Konwencji, a zwłaszcza jej art. 2 „Prawo do życia”, zarówno zobowiązań substancjal-nych/materialnych, jak i zobowiązań proceduralnych. Sprawa w sposób oczywisty objęta jest temporalną jurysdykcją Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, którego kompetencję Polska zaakceptowała od 1 maja 1993 r., Rosja zaś – od 5 maja 1998 r. Zatem nie tylko na tle Katastrofy Smo-leńskiej mogą i powinny zostać skierowane do Strasburga skargi Rodzin Smoleńskich, ale też – niezależnie od takich przyszłych skarg – już w czasie Tragedii Smoleńskiej standardy EKPC i orzecznictwa strasburskiego oba te państwa zobowiązywały i prawnie musiały być przez nie przestrzegane.
4. Art.2 EKPC głosi:
„1. Prawo każdej osoby do życia będzie chronione przez ustawę. Nikt nie będzie umyślnie pozbawiony życia […];
2. Pozbawienie życia nie będzie uznane za sprzeczne z niniejszym artykułem, jeżeli nastąpi wyniku absolutnie koniecznego użycia siły:
a) w obronie jakiejkolwiek osoby przed bezprawną przemocą;
b) w celu wykonania zgodnego z prawem zatrzymania lub unie-możliwienia ucieczki osobie, zgodnie z prawem pozbawionej wolności;
c) w podjętym zgodnie z prawem działaniu w celu stłumienia zamieszek lub powstania1”.
Na kanwie tego postanowienia snuć będę moje dalsze rozważania, a fragmentarycznie dotknę one również art. 3 (Zakaz tortur oraz nieludz-kiego bądź poniżającego traktowania), art. 8 (Prawo do poszanowania pry-watności), art. 13 (Prawo do skutecznego krajowego środka prawnego) i art. 1 Protokołu I do Konwencji (Prawo do niezakłóconego korzystania ze swojego mienia).
5. Wielokrotnie Europejski Trybunał Praw Człowieka podkreślał funda-mentalne znaczenie tego prawa, stanowiącego jakby punkt wyjścia dla wszystkich innych praw, jako że – co do zasady – tam, gdzie nie ma życia, nie ma też miejsca na prawa człowieka, chociaż możemy lege artis mówić w określonym zakresie o prawach dziecka poczętego (człowieka na sta-dium prenatalnym), jak też o działaniu praw człowieka post mortem, i to nie tylko na tle spadkobrania, w kontekście prawa spadkowego. W wyroku McKerr stwierdził m.in.: „Art. 2, który gwarantuje prawo do życia i określa okoliczności, w których pozbawienie życia może podlegać usprawiedli-wieniu, należy w Konwencji do najbardziej fundamentalnych postano-wień, od którego w czasie pokoju nie jest dopuszczalne żadne odstępstwo na podstawie art. 152. Wraz z art. 3, wpisuje on także jedną z fundamental-nych wartości demokratyczz fundamental-nych społeczeństw tworzących Radę Europy.
Okoliczności, w których pozbawienie życia może podlegać usprawiedli-wieniu, muszą zatem być ujmowane ściśle. Przedmiot i cel Konwencji jako instrumentu ochrony indywidualnych istot ludzkich również wymaga, by art. 2 był interpretowany i stosowany w taki sposób, by uczy-nić jego gwarancje praktycznymi i skutecznymi”3.
1 RP złożyła dokument ratyfikacji Konwencji w dniu 19 stycznia 1993 r. Tekst Konwencji w:
Międzynarodowa ochrona praw człowieka. Wybór źródeł, oprac. M. Balcerzak, Toruń 2007, s. II-A/1.
2 W art. 15 EKPC zawarty jest mechanizm derogacji zobowiązań na wypadek sytuacji eks-tremalnych, w tym stanów nadzwyczajnych i konfliktów zbrojnych, a jego ust. 2 formułuje katalog praw niederogowalnych, nie dopuszczających żadnego odstępstwa, rozpoczynający się od prawa do życia (art. 2).
3 McKerr, w: Pomocnik Smoleński […], 116/108. Por. Demiray, 115/40.
6. Wspomniany wyżej nakaz ścisłej interpretacji ograniczeń i wyjąt-ków, dochodzący do wyeliminowania dopuszczalności kary śmierci w ogóle4, a dopuszczalności pozbawienia życia w kontekście art. 2 ust. 2 li tylko w ramach „obrony jakiejkolwiek osoby przed bezprawną przemocą”5, z jednej strony, w zestawieniu z nakazem skutecznościowej, wzmacniającej i rozszerzającej interpretacji wymogów ochrony życia, idzie w parze z coraz silniejszym i obszerniejszym wywodzeniem z art. 2 Konwencji pozytywnych zobowiązań państw, przy czym sama istota tra-dycyjnych zobowiązań negatywnych doznaje rozszerzenia i wzmocnie-nia dzięki towarzyszącym im zobowiązaniom pozytywnym, w tym – jakże istotnym – zobowiązaniom proceduralnym. Przyjrzymy się temu w szcze-gółach w dalszym ciągu niniejszej ekspertyzy.
7. Orzecznictwo ETPC w sprawach dotyczących zarzutów naruszenia art. 2 Konwencji na dobrą sprawę obficie się rozwinęło dopiero w latach 90. XX wieku, skupiając się podówczas na problemach pozbawienia życia w kontekście przypadków użycia siły, a więc na kanwie art. 2 ust. 2 Kon-wencji, z otwarciem się na szereg szczegółowych kwestii medyczno--prawnych i kryminalistycznych6. Pierwszy dziesiątek lat XXI wieku to twórcza kontynuacja tego nurtu, ze wzbogaceniem o rekonstrukcje zwy-czajowego standardu zakazu kary śmierci w systemie europejskim, w związku z Protokołem VI i Protokołem XIII do EKPC7. Początek obecnego stulecia zaowocował także orzecznictwem strasburskim na tle przypadków śmierci wynikających z wypadków, w tym budowlanych i drogowych8,
4 Por. niżej – przyp. 8
5 Ani chęć zatrzymania podejrzanego czy uniemożliwienia ucieczki więźniowi lub tłumie-nie zamieszek czy powstania (art. 2 ust. 2 /b/ i /c/) tłumie-nie mogą per se stanowić podstawy dla pozbawienia życia, chyba że z kontekstu sytuacyjnego wynika, że wchodzi w grę rzeczywiste i poważne ryzyko, iż osobnik taki zagraża czy potencjalnie może śmiertelnie zagrozić funkcjo-nariuszowi, który – w obronie innej osoby albo w samoobronie i zgodnie z przepisami – użyje siły, w tym broni palnej, z czego mogłaby wyniknąć niezamierzenie śmierć owego osobnika.
6 Szerzej na ten temat: T. Jasudowicz, Kryminalistyczne aspekty prawa do życia w świetle orzecznictwa strasburskiego, w: Doctrina multiplex veritas una. Księga jubileuszowa ofiaro-wana Profesorowi Mariuszowi Kulickiemu, Toruń 2004, s. 211–228.
7 Por.: Case of Ocalan v. Turkey. Grand Chamber, judgment of 12 May 2005 r.; Case of Al-Saadoom and Mufdhi v. the United Kingdom., Judgment of 2 March 2010.
8 Co do wypadku na budowie – por.: Affaire Pereira Henriques c. Luxembourg, Arret 9 mai 2006; Co do wypadku drogowego – Case of Irena Rajkowska v. Poland, decision of 27 Novem-ber 2007. Por.też: Pomocnik…, s. 95 i n. 169 i n.
żywiołowych klęsk naturalnych, w tym lawiny błotnej i powodzi9, czy wreszcie działalności niebezpiecznej, w tym wybuchu gazu na miejskim wysypisku śmieci10. Rozwinęło się również orzecznictwo dotyczące śmierci w szpitalu11. Szereg wątków podsumowujących i po części nowych perspektyw planowania, organizacji i odpowiedzialności za akcję antyter-rorystyczną przyniósł moskiewski kazus uwalniania zakładników, prze-trzymywanych przez terrorystów w teatrze12. Zdarzyła się wreszcie tez sprawa grecka, bezpośrednio dotycząca badania katastrofy powietrznej (śmigłowca) i jej konsekwencji, od której mój pomocniczy zbiorek orzecz-nictwa rozpoczynam13.
8. Istotne zaś w tym wszystkim jest to, że skutek tych różnorodnych kontekstów sytuacyjnych w postaci pozbawienia czy utraty życia każdo-razowo przesądzał o badaniu sprawy pod kątem zobowiązań wynikają-cych z art. 2 Konwencji i że – niezależnie od różnorodności tych konteks-tów – linia rozumowania Trybunału była spójna w akcentowaniu wartości życia i solidnych gwarancji jego ochrony, z dostrzeganiem zarówno gwa-rancji substancjalnych, jak i proceduralnych, z coraz silniejszym akcen-tem na znaczenie zobowiązań pozytywnych, a pośród nich – zobowiązań proceduralnych14. W kontekstach sytuacyjnych objętych działaniem tych standardów art. 2 Konwencji mieści się niewątpliwie Katastrofa Smoleń-ska; i to jest dla nas tu istotne.
9 Co do lawiny błotnej – por.: Budayeva and Others v. Russia, judgment of 20 March 2008;
co do powodzi we Władywostoku – por.: Kolyadenko and Others v. Russia, judgment of 28 February 2012. Por. też: Pomocnik…, s. 97 i n., 105 i n.
10 Case of Oneryildiz v. Turkey, judgment of 30 November 2004. Por. Też: Pomocnik…, s. 92 i n.
11 Por.: Case of Byrzykowski v. Poland, judgment of 27 June 2006; Case of Silih v. Slovenia, Grand Chamber, Judgment of 9 April 2009. Por. też: Pomocnik…, s. 168 i n., 102 i n.
12 Case of Finogenov and Others v. Russia, judgment of 20 December 2011. Por. też:
Pomocnik…, s. 124 i n.
13 Affaire Papapetrou et Autres c. Grece, Arret 12 juillet 2011. Por. też: Pomocnik…, s. 89 i n.
14 Mówiąc na marginesie, tendencje Trybunału w tym kierunku zmierzające można – przy całej kontrowersyjności spraw, o które chodzi – odbierać z pewnym zażenowaniem, kiedy skierowują się one na korzyść interpretacji przeciwko istnieniu i poszanowaniu życia człowieka na stadium prenatalnym, istoty całkowicie bezbronnej i niemile widzianej w szumie informacyjnym współczesnej Europy, przegranego w pojedynku z krzykiem nieokiełznanej feministki i jej popleczników – por. kolejne polskie sprawy: Case of Alicja Tysiąc v. Poland, judgment of 20 March 2007; Case of R.R. v. Poland, judgment of 26 May 2011; Case of P. and S.
v. Poland, judgment of 30 October 2012.