2.4. Podstawy prawne i finansowanie polityki regionalnej w Polsce w okresie 2007–2013
2.4.2. Ustawodawstwo i dokumenty krajowe
Nie jest celem niniejszej publikacji szczegółowe omawianie podstaw prawnych po-lityki regionalnej w Polsce oraz dokumentów, na mocy których realizowana jest ta polityka w badanym okresie – latach 2007–2013. Poniżej wymieniono jedynie naj-ważniejsze akty prawne oraz przedstawiono główne założenia strategicznych do-kumentów poziomu krajowego.
Najważniejszymi ustawami z punktu widzenia prowadzenia polityki regional-nej w Polsce w okresie 2007–2013 są:
1) Ustawa z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju (Dz.U. nr 227 z 2006 r., poz. 1658 ze zm.).
2) Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (Dz.U. nr 91 z 1998 r., poz. 576 ze zm.).
14W 2011 r. przyjęta została „Europa 2020 – strategia na rzecz inteligentnego zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu”. Jest ona kontynuacją Odnowionej Strategii Lizbońskiej i będzie stanowić najważniejszy dokument strategiczny z punktu widzenia polityki regionalnej w nowej per-spektywie finansowej UE – w latach 2014–2020. Zgodnie z nim rozwój Wspólnoty ma być: 1) inteli-gentny – gospodarka oparta jest na wiedzy i innowacjach, (2) zrównoważony – gospodarka efektywnie korzysta z zasobów i jest przyjazna środowisku, (3) sprzyjający włączeniu społecznemu – wspierane jest wysokie zatrudnienie w gospodarce oraz zapewniana jest spójność społeczna i terytorialna.
3) Ustawa z dnia 7 listopada 2008 r. o zmianie niektórych ustaw w związku z wdrażaniem Funduszy Strukturalnych i Funduszu Spójności (Dz.U. nr 216 z 2004 r., poz. 1370 ze zm.).
O formach i zasadach prowadzenia polityki rozwoju, podmiotach prowa-dzących tę politykę oraz trybie współpracy między nimi traktuje ustawa z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju (Dz.U. nr 227 z 2006 r., poz. 1658 ze zm.). Przez politykę rozwoju ustawodawca rozumie „zespół wzajem-nie powiązanych działań podejmowanych i realizowanych w celu zapewwzajem-nienia trwałego i zrównoważonego rozwoju kraju, spójności społeczno-gospodarczej, re-gionalnej i przestrzennej, podnoszenia konkurencyjności gospodarki oraz tworze-nia nowych miejsc pracy w skali krajowej, regionalnej lub lokalnej”. Szczegółowo opisane w ustawie zadania podmiotów odpowiedzialnych za politykę rozwoju: Rady Ministrów, samorządu województwa oraz samorządu powiatowego i gmin-nego dostosowane są, zgodnie z zasadą subsydiarności, do szczebla, na którym po-dejmowane działania mogą być zrealizowane w sposób efektywny. Ustawa określa wytyczne do sporządzania dokumentów związanych z polityką regionalną: strate-gii rozwoju oraz programów operacyjnych i programów rozwoju, podając w szcze-gólności kompetencje i zadania instytucji związanych z ich wdrażaniem i realizacją. Najważniejszym aktem prawnym z punktu widzenia prowadzenia polityki roz-woju na szczeblu województwa jest ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (Dz.U. nr 91 z 1998 r., poz. 576 ze zm.). Na politykę rozwoju woje-wództwa zdaniem ustawodawcy składają się:
– tworzenie warunków rozwoju gospodarczego, w tym kreowanie rynku pracy; – utrzymanie i rozbudowa infrastruktury społecznej i technicznej o znaczeniu
wojewódzkim;
– pozyskiwanie i łączenie środków finansowych: publicznych i prywatnych, w celu realizacji zadań z zakresu użyteczności publicznej;
– wspieranie i prowadzenie działań na rzecz podnoszenia poziomu wykształcenia oraz wspieranie współpracy między sferą nauki i gospodarki;
– racjonalne korzystanie z zasobów przyrody;
– opieka nad dziedzictwem kulturowym i promocja walorów województwa; – wspieranie i prowadzenie działań na rzecz integracji społecznej i
przeciw-działanie wykluczeniu społecznemu.
Zgodnie z art. 11 ustawy o samorządzie województwa, władze regionalne w celu realizacji polityki rozwoju uchwalają strategię rozwoju województwa, która powinna spełniać następujące cele:
1) pielęgnowanie polskości oraz rozwój i kształtowanie świadomości narodowej, obywatelskiej i kulturowej mieszkańców, a także pielęgnowanie i rozwijanie tożsamości lokalnej,
2) pobudzanie aktywności gospodarczej,
3) podnoszenie poziomu konkurencyjności i innowacyjności gospodarki woje-wództwa,
4) zachowanie wartości środowiska kulturowego i przyrodniczego przy uwzględ-nieniu potrzeb przyszłych pokoleń,
5) kształtowanie i utrzymanie ładu przestrzennego.
Istotne z punktu widzenia programowania i realizacji polityki regionalnej w kraju elementy wprowadzone zostały ustawą z dnia 7 listopada 2008 r. o zmianie niektórych ustaw w związku z wdrażaniem Funduszy Strukturalnych i Funduszu Spójności (Dz.U. nr 216 z 2004 r., poz. 1370 ze zm.). Zmiany dotyczyły przede wszystkim kształtu, ilości i zapisów w: dokumentach strategicznych, sprawach fi-nansowych oraz funkcjonowaniu organów związanych z polityką regionalną. W trakcie trwania obecnej perspektywy finansowej – latach 2007–2013 – systema-tycznie wprowadzano modyfikacje do innych ustaw ważnych z punktu widzenia polityki regionalnej. Zmiany w ustawie z dnia 4 września 1997 r. o działach admi-nistracji rządowej (Dz.U. z 2007 r. nr 65, poz. 437 z późn. zm.), ustawie z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (Dz.U. z 2001 r. nr 142, poz. 1590 z późn. zm.), ustawie z dnia 30 czerwca 2005 r. o finansach publicznych (Dz.U. nr 249, poz. 2104 z późn. zm.) czy wreszcie gruntowne zmiany w ustawie z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju (Dz.U. nr 227, poz. 1658 oraz z 2007 r. nr 140, poz. 984) świadczą, że działania podejmowane przez władze szczebla regionalnego podporządkowane miały zostać pozyskiwaniu środ-ków z funduszy europejskich. O zmianach w legislacji związanej z polityką regio-nalną oraz budowaniu modelu polskiej polityki regionalnej po 1999 r. pisali m.in. Szlachta (2005) oraz Churski (2008a).
Rozwój regionalny dokonuje się przez rozwój jednostek lokalnych wchodzących w jego skład. Na poziomie lokalnym zadania związane z zaspokajaniem zbioro-wych potrzeb społeczności, czyli dbaniem o warunki życia mieszkańców, wynikają z ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. nr 16 z 1990 r., poz. 95 ze zm.). Aktywność władz lokalnych, inicjatywa w rządzeniu, a nadto zada-nia polegające na wykorzystaniu endogenicznych potencjałów i poszukiwaniu współpracy z podmiotami prywatnymi i publicznymi mogą i powinny przyczyniać się do podniesienia zarówno jakości życia mieszkańców, jak i poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego całych obszarów, na których zamieszkują.
Z punktu widzenia realizacji krajowej polityki regionalnej w badanym okresie programowania polityki spójności – latach 2007–2013 – dokumentami strategicz-nymi są:
– Strategia Rozwoju Kraju na lata 2007–2015 (z 2006 r.),
– Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007–2013 wspierające wzrost go-spodarczy i zatrudnienie – Narodowa Strategia Spójności (z 2007 r.),
– Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010–2020: regiony, miasta, obszary wiejskie (z 2010 r.).
Nadrzędnym dokumentem w zakresie realizacji polityki regionalnej w badanym okresie jest przyjęta 29 listopada 2006 r. Strategia Rozwoju Kraju na lata 2007–2015 (SRK 2007–2015). Dokument określa cele i priorytety polityki rozwoju oraz warunki, które powinny ten rozwój zapewnić. Jest to nadrzędny, wieloletni dokument strategiczny rozwoju społeczno-gospodarczego kraju, stanowiący punkt odniesienia dla innych strategii i programów: zarówno rządowych, jak i opracowy-wanych przez jednostki samorządu terytorialnego. Przesłanką rozpoczęcia prac nad SRK była analiza makroekonomicznych wskaźników dla Polski na tle krajów europejskich w 2005 r. Zdaniem twórców zmniejszenie istniejącego dystansu
roz-wojowego Polski wobec Unii możliwe było przy zapewnieniu takiego tempa wzro-stu PKB w Polsce, które znacznie wyprzedzałoby tempo wzrowzro-stu w innych krajach UE. Stąd zaistniała „konieczność zapewnienia nowoczesnej polityki rozwoju sta-nowiącej podstawowy warunek strategicznego programowania rozwoju społecz-no-gospodarczego kraju, tworzącej jednocześnie ramy dla racjonalnego wykorzy-stania przeznaczonych dla Polski środków z Unii Europejskiej, a tym samym szans wynikających z członkostwa Polski w Unii” (por. www.mrr.gov.pl 2010).
Dokument zawiera wizję Polski w 2015 r., zgodnie z którą „Polska to kraj o wy-sokim poziomie i jakości życia mieszkańców oraz o silnej i konkurencyjnej gospo-darce zdolnej do tworzenia nowych miejsc pracy”. Głównym celem strategii jest podniesienie poziomu i jakości życia mieszkańców Polski: poszczególnych obywa-teli i rodzin. Ma to umożliwić polityka państwa pozwalająca na szybki i trwały roz-wój gospodarczy w perspektywie długookresowej, oparta na rozwoju kapitału ludzkiego, zwiększaniu innowacyjności i konkurencyjności gospodarki w regio-nach, w tym na inwestycjach w sferze badań i rozwoju, oraz na uzyskaniu stabil-nych warunków ekonomiczno-społeczstabil-nych i środowiskowych zapewniających eu-ropejski poziom i jakość życia obywateli i rodzin w kraju i wspólnotach lokalnych. Należy przy tym koncentrować się na sześciu głównych priorytetach, którymi są: 1. Wzrost konkurencyjności i innowacyjności gospodarki.
2. Poprawa stanu infrastruktury technicznej i społecznej. 3. Wzrost zatrudnienia i podniesienie jego jakości.
4. Budowa zintegrowanej wspólnoty społecznej i jej bezpieczeństwa. 5. Rozwój obszarów wiejskich.
6. Rozwój regionalny i podniesienie spójności terytorialnej.
Efekty podejmowanych działań powinny się przejawiać we wzroście dochodów w sektorze gospodarstw domowych oraz ułatwieniu dostępu do edukacji i szkoleń. Doprowadzi to do podwyższenia poziomu wykształcenia społeczeństwa i częstsze-go podnoszenia kwalifikacji obywateli oraz wzrostu wydajności pracy, skutku-jącego zarówno obniżeniem bezrobocia, jak i poprawą zdrowotności mieszkańców Polski. Przez podniesienie jakości życia rozumie się istotną poprawę stanu i wzrost poczucia bezpieczeństwa wśród obywateli, możliwość korzystania z funkcjonalnej i łatwo dostępnej infrastruktury technicznej i społecznej, życie w czystym, zdro-wym i sprzyjającym środowisku przyrodniczym, uczestnictwo w życiu demokra-tycznym oraz w kulturze i turystyce, przynależność do zintegrowanej, pomocnej wspólnoty lokalnej, umożliwiającej lepszą harmonizację życia rodzinnego i zawo-dowego oraz aktywność w ramach społeczeństwa obywatelskiego (por. SRK 2007–2015, 2006). W załącznikach do strategii opisane zostały szczegółowe uwa-runkowania rozwoju kraju – zarówno diagnoza sytuacji społeczno-gospodarczej Polski, jak i poszczególnych województw z osobna.
Głównym dokumentem stworzonym w celu realizacji na terytorium Polski poli-tyki spójności Unii Europejskiej w latach 2007–2013 są „Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007–2013 wspierające wzrost gospodarczy i zatrudnienie – Narodowa Strategia Spójności” (NSS 2007–2013). Wymóg ich sporządzenia wyni-ka z rozporządzenia Rady UE nr 1083/2006. Opracowanie w poszczególnych kra-jach NSS i ich akceptacja przez Komisję Europejską były elementem niezbędnym
do przyjęcia przez komisję programów operacyjnych rozwoju i w konsekwencji uruchomienia środków z Funduszy Strukturalnych UE. NSS prezentuje strategię rozwoju społeczno-gospodarczego kraju, w tym cele polityki spójności w Polsce w latach 2007–2013, oraz określa system wdrażania funduszy unijnych w ramach bu-dżetu Wspólnoty na lata 2007–2013. Dokument został przygotowany w Minister-stwie Rozwoju Regionalnego i zaakceptowany przez Komisję Europejską 9 maja 2007 r.
Zawarta w NSS strategia rozwoju społeczno-gospodarczego kraju określa wy-zwania, przed jakimi stoją organy kraju w latach 2007–2013, oraz wizję rozwoju jako stan docelowy. Efektem strategii proponowanej w NSS jest znaczące podnie-sienie jakości życia mieszkańców Polski i osiągnięcie spójności gospodarczej z in-nymi krajami UE; poprawa atrakcyjności regionów dla inwestowania, życia i pracy, m.in. poprzez poprawę jakości i dostępności infrastruktury drogowej i infrastruk-tury ochrony środowiska; podniesienie jakości środowiska przyrodniczego, wyko-rzystywanie w gospodarce wiedzy i innowacyjności, a także m.in. stworzenie z Polski państwa przyjaznego dla obywateli, mającego sprawnie funkcjonującą i no-woczesną administrację. Na tej podbudowie sformułowany został cel główny Na-rodowej Strategii Spójności – tworzenie warunków dla wzrostu konkurencyjności gospodarki polskiej opartej na wiedzy i przedsiębiorczości zapewniającej wzrost zatrudnienia oraz wzrost poziomu spójności społecznej, gospodarczej i przestrzen-nej. Cel główny ma być osiągany przez realizację horyzontalnych celów szcze-gółowych, którymi są:
– poprawa jakości funkcjonowania instytucji publicznych oraz rozbudowa me-chanizmów partnerstwa,
– poprawa jakości kapitału ludzkiego i zwiększenie spójności społecznej, – budowa i modernizacja infrastruktury technicznej i społecznej mającej
podsta-wowe znaczenie dla wzrostu konkurencyjności Polski,
– podniesienie konkurencyjności i innowacyjności przedsiębiorstw, w tym szcze-gólnie sektora wytwórczego o wysokiej wartości dodanej, oraz rozwój sektora usług,
– wzrost konkurencyjności polskich regionów i przeciwdziałanie ich marginaliza-cji społecznej, gospodarczej i przestrzennej,
– wyrównywanie szans rozwojowych i wspomaganie zmian strukturalnych na ob-szarach wiejskich (por. NSS 2007–2013, 2007).
Cele te są silnie związane z priorytetami sformułowanymi w Strategicznych Wytycznych Wspólnoty, gdyż mają służyć bezpośrednio realizacji polityki spójnoś-ci w kraju.
Ustawa o prowadzeniu polityki rozwoju wprowadza obowiązek okresowej ak-tualizacji Strategii Rozwoju Kraju. W rezultacie 30 grudnia 2008 r. Rada Ministrów przyjęła dokument aktualizujący „Strategię Rozwoju Kraju 2007–2015”. Przesłan-kami aktualizacji były wyniki analizy zmieniających się uwarunkowań i perspektyw rozwoju społeczno-gospodarczego, nasilające się wyzwania globalizacyjne i kie-runki rozwoju Unii Europejskiej, a także zamierzenia i dokumenty programowe rządu oraz nowe wymogi wynikające ze znowelizowanej ustawy o zasadach prowa-dzenia polityki rozwoju. 1 czerwca 2009 r. Rada Ministrów przyjęła natomiast
„In-formację uzupełniającą do dokumentu «Założenia aktualizacji Strategii Rozwoju Kraju 2007–2015» przyjętego przez Radę Ministrów w dniu 30 grudnia 2008 r.” W ich wyniku wydłużono m.in. czas realizacji SRK do 2020 r., tym samym dostoso-wując go do kolejnej perspektywy finansowania polityki spójności UE – okresu 2014–2020.
„Strategia Rozwoju Kraju 2007–2015” jest dokumentem nadrzędnym nad licz-nymi strategiami sektorowymi. Ich ilość spowodowała, że 27 listopada 2009 r. Rada Ministrów przyjęła dokument „Plan uporządkowania strategii rozwoju” (re-asumpcja decyzji 10 marca 2010 r.), który stanowi pierwszy etap prac związanych z przedsięwzięciem podjętym przez rząd, jakim jest uporządkowanie obowiązu-jących dokumentów strategicznych, tj. strategii i programów rozwoju, w tym pro-gramów wieloletnich. Podejmowane w tym względzie działania mają doprowadzić do ograniczenia liczby obowiązujących i opracowywanych dokumentów o charak-terze strategicznym, w tym strategii rozwoju, które przyjmowane są przez Radę Ministrów, oraz ich systemowego uporządkowania. W dokumencie zaproponowa-no ograniczenie liczby strategii rozwoju i polityk do 9 zaproponowa-nowych, zintegrowanych strategii rozwoju, realizujących średnio- i długookresową strategię rozwoju kraju, stanowiących „inne strategie rozwoju” w rozumieniu ustawy z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju15. Wśród nich w kontekście polityki re-gionalnej szczególnie ważną rolę odgrywa „Krajowa Strategia Rozwoju Regional-nego 2010–2020: regiony, miasta, obszary wiejskie” (KSRR), dokument przyjęty przez Radę Ministrów dnia 13 lipca 2010 r. W dokumencie cel strategiczny polityki regionalnej sformułowany został jako „efektywne wykorzystywanie specyficznych regionalnych i innych terytorialnych potencjałów rozwojowych dla osiągania celów rozwoju kraju – wzrostu zatrudnienia i spójności w horyzoncie długookresowym”. Aby to osiągnąć, sformułowane zostały trzy główne cele polityki regionalnej do 2020 r.:
1. Wspomaganie wzrostu konkurencyjności regionów – należy wzmacniać funkcje metropolitalne ośrodków wojewódzkich, tworzyć warunki dla rozprzestrzenia-nia się procesów rozwojowych i zwiększarozprzestrzenia-nia ich absorpcji poza miastami woje-wódzkimi, a także budować szeroko rozumiane podstawy dla konkurencyjności województw: poprzez wsparcie zasobów ludzkich, instytucji otoczenia biznesu, wykorzystanie walorów przyrodniczych i dziedzictwa kulturowego itp.
Podstawy prawne i finansowanie polityki regionalnej w Polsce w okresie 2007–2013 51
15W momencie oddania niniejszej pracy do druku na zatwierdzenie przez rząd RP czeka projekt „Długo-okresowej Strategii Rozwoju Kraju – Polska 2030. Trzecia fala nowoczesności”. Dokument stanowi od-powiedź na wyzwania sformułowane w „Strategii Europa 2020” i stąd cele rozwojowe mają być osiągane dzięki realizacji trzech filarów: 1) innowacyjności (modernizacji), która ma służyć budowaniu przewag konkurencyjnych, 2) terytorialnego równoważenia rozwoju (dyfuzji), które ma prowadzić do rozbudzania potencjału rozwojowego obszarów mechanizmami dyfuzji i absorpcji oraz (3) efektywno-ści, dzięki której państwo ma być przyjazne, pomocne i efektywne w kluczowych obszarach interwencji. 25 września 2012 r. Rada Ministrów przyjęła ponadto „Strategię Rozwoju Kraju 2020 – aktywne społeczeństwo, konkurencyjna gospodarka, sprawne państwo”. Dokument określa średniookresowe cele i kierunki rozwoju w wymiarach społecznym, gospodarczym i przestrzennym. Głównym celem w perspektywie do 2020 r. ma być „wzmocnienie gospodarczych, społecznych i instytucjonalnych poten-cjałów zapewniających szybszy i zrównoważony rozwój kraju oraz poprawę życia ludności”.
2. Budowanie spójności terytorialnej i przeciwdziałanie marginalizacji obszarów problemowych – celem władz są działania wspierające obszary wiejskie o naj-niższym poziomie dostępu mieszkańców do dóbr i usług, a także działania ukierunkowane na restrukturyzację i rewitalizację miast i innych obszarów tracących dotychczasowe funkcje społeczno-gospodarcze oraz na wsparcie ob-szarów przygranicznych, szczególnie wzdłuż zewnętrznych granic UE.
3. Tworzenie warunków do skutecznej, efektywnej i partnerskiej realizacji działań rozwojowych ukierunkowanych terytorialnie – poprzez poprawę jakości za-rządzania politykami publicznymi, lepszą koordynację w systemie wieloszcze-blowego zarządzania (koncepcja multi-level governance16) czy tworzenie sieci współpracy między różnymi aktorami polityki regionalnej (por. KSRR 2010–2020, 2010).