§1. Przedmiot ochrony (zamachu)
Dobro chronione prawem należy do jednych z kluczowych terminów na gruncie karni-stycznym, którego prawidłowe określenie determinuje realizację funkcji ochronnej prawa kar-nego. Natomiast funkcja ochronna spełnia jedną z kluczowych ról w procesie stanowienia i stosowania prawa, gdyż świadczy o ochronie dóbr uznanych przez ustawodawcę za cenne1. W konsekwencji, każde przestępstwo stypizowane w kodeksie karnym charakteryzuje okreś-lony przedmiot ochrony. Należy podkreślić, że celem kryminalizacji okreśokreś-lonych zachowań jest ochrona dóbr ogólnospołecznych stanowiących podstawę prawidłowego funkcjonowania jednostek w społeczeństwie. Jak trafnie zauważa się w literaturze przedmiotu: „Dobra te spro-wadzają się do istotnych wartości, na których społeczeństwo opiera swoje pozytywne i pożą-dane relacje społeczne”2. Prawidłowe wskazanie dobra prawnego, które ustawodawca objął ochroną w konkretnym przepisie Kodeksu karnego pozwala na odpowiednią wykładnię pisu, jak i jego subsumpcję. Powyższy postulat wydaje się nader istotny w kontekście prze-stępstw godzących w prawidłowy obrót gospodarczy, którego ochrona stanowi priorytet na płaszczyznach różnych gałęzi prawa, nie tylko karnego, ale również cywilnego. Jak celnie wyjaśnił R. Zawłocki: „Przepisy karne udzielają bowiem ochrony dobrom, które są już przedmiotem regulacji innych, poza karnych przepisów ustanawiających porządek ekonomiczny”3. Określone dobro, jako że stanowi przedmiot karnoprawnej ochrony, nie tylko determinuje charakter kryminalizacji patologii gospodarczej, ale stanowi także kluczowe zagadnienie w toku dekodowania norm zawartych w konkretnych jednostkach redakcyjnych. W doktrynie przyjęty jest podział przedmiotu ochrony na rodzajowy i indywidualny. Rodzajowy przedmiot ochrony znajduje swoje odzwierciedlenie w systematyce przestępstw w części szczególnej kodeksu karnego i odnosi się do określonej wartości ogólnospołecznej np.
1 W. Wróbel, A. Zoll, Polskie prawo karne, Kraków 2014, s. 39. Zob. O. Górniok, Niektóre problemy ustawy
o ochronie obrotu gospodarczego, „Prok. i Pr.” 1996, nr 5, s. 12.
2 M. Królikowski, R. Zawłocki, Prawo karne, Warszawa 2015, s. 12.
3 R. Zawłocki, Obrót gospodarczy jako przedmiot karnoprawnej ochrony, [w:] R. Zawłocki (red.), System
74
obrotu gospodarczego. Natomiast indywidualny przedmiot ochrony charakteryzuje naruszenie dobra prawnego przysługującego danej osobie np. wierzycielowi. Wymaga zaakcentowania, że co do zasady wraz z naruszeniem dobra indywidualnego następuje jednoczesne naruszenie dobra rodzajowego.
Przestępstwo stypizowane w art. 301 kk. zostało umieszczone w rozdziale XXXVI ko-deksu karnego zatytułowanego: „Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu”. Ustawo-dawca uznał, że „obrót gospodarczy” stanowi o tyle istotną wartość ogólnospołeczną, że jego naruszenie winno zostać poddane kryminalizacji. Wtenczas dobro to otrzymało status dobra prawnego4. Powyższe wskazuje, że wszystkie przepisy karne określające przestępstwa gospo-darcze cechuje ten sam wspólny rodzajowy przedmiot ochrony5
.
Wyżej przedstawione uwagi sugerują, że funkcja przepisów karnych w zakresie prze-stępstw gospodarczych winna być rozpatrywana po ówczesnym prawidłowym zdefiniowaniu pojęcia „obrót gospodarczy”6. Systematyka przepisu art. 301 kk. wskazuje na konieczność prawidłowej wykładni tego pojęcia, będącego punktem wyjścia do oceny zachowań dłużników godzących w interesy wierzycieli. Pomimo to, że obrót gospodarczy stanowi rodzajowy przedmiot ochrony, wspólny wszystkim przestępstwom gospodarczym, to jego charakter nie jest jednoznacznie ustalony7. W tym zakresie nie ma spójnego stanowiska, zarówno wśród przedstawicieli doktryny, jak i w orzecznictwie.
Co więcej, należy zauważyć, że przepisy zawarte w rozdziale XXXVI kk. obejmują skrajnie różne przestępstwa. O ile przestępstwa przeciwko wierzycielom w zasadzie dotyczą podobnych zachowań pod względem przedmiotowym, to pozostałe odnoszą się do całkowicie innych czynności sprawczych. W konsekwencji, każde z tych przestępstw cechuje inny zakres indywidualnych przedmiotów ochrony, co może implikować dodatkowe trudności w kontek-ście ich interpretacji na tle głównego przedmiotu ochrony jakim jest „obrót gospodarczy”8
. Przyczyn takiego stanu rzeczy można upatrywać w braku legalnej definicji „obrotu gospodarczego” na gruncie kodeksu karnego. W konsekwencji, podjęto szereg prób wypracowania jednolitej wykładni owego pojęcia, co jednak nie znajduje odbicia w dotychczasowym dorobku doktryny, która przyjmuje w tym zakresie różne interpretacje tego terminu. Wydaje się to niezrozumiałe, zważywszy na to, że termin ten figuruje w tytule
4 M. Królikowski, R. Zawłocki, Prawo karne, Warszawa 2018, s. 11.
5 Zob. R. Zakrzewski, Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu w nowym Kodeksie karnym,
„Monitor Prawniczy” 1997, nr 12. s. 483 – 487.
6 R. Zawłocki, Karnoprawna regulacja obrotu gospodarczego, [w:] R. Zawłocki (red.), Prawo karne
gospo-darcze. Tom 10. Systemu Prawa Handlowego, Warszawa 2012, s. 3-7.
7 R. Zawłocki (red.), Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze, t. 9, Warszawa 2015, s. 432.
8
Zob. L. Gardocki. L., O ochronie obrotu gospodarczego, „Palestra” 1995, nr 5-6. M. Bojarski, Dozwolone
75
rozdziału jako główny przedmiot ochrony przestępstw w nim przewidzianych. Po drugie, należy wyartykułować, że termin ten nie posiada definicji ustawowej zarówno na gruncie prawa gospodarczego prywatnego, jak i prawa gospodarczego publicznego. Dlatego celem trafnego zinterpretowania, niezbędnym jest odniesienie się do dorobku doktryny i orzecznictwa prywatnego prawa gospodarczego9, jak i ekonomii, gdyż termin „obrót gospodarczy” stanowi również element terminologii ekonomicznej10. Rację zatem ma R. Zawłocki, że pojęcie to raczej ma charakter potoczny, z zakresu języka prawniczego i terminologii gospodarczej11.
Zważywszy na to, że prawo karne jest prawem subsydiarnym, to nader uzasadnionym jest poddanie analizy znamion przestępstwa z art. 301 kk. w zakresie, który uwzględnia inne gałęzi prawa, tak aby rozważania czysto dogmatyczne pozwoliły przybliżyć praktyczny aspekt ochrony uczestników obrotu. W tym kontekście, za aktualny uznać należy pogląd S. Kalusa, który stwierdził, że: „wszechstronna ocena obrotu gospodarczego umożliwia skuteczne działanie zasady wolności gospodarczej, przy jednoczesnym stworzeniu przesłanek zapewnienia bezpieczeństwa tego obrotu”12.
W tym miejscu należy również zauważyć, że na gruncie omawianego przestępstwa, przedmiot ochrony przejawia dualistyczny charakter. Wynika to z treści uzasadnieniado pro-jektu kodeksu karnego w części poświęconej ratio legis rozdziału XXXVI kk. Dualizm ten opisywany jest jako: „reguły obrotu gospodarczego gospodarki wolnorynkowej z możliwym interwencjonizmem państwa, skierowane zwłaszcza przeciwko wynaturzeniom przynoszącym szkodę podmiotem uczestniczącym w działalności gospodarczej”13. Takie ujęcie wskazuje, iż intencją ustawodawcy było zagwarantowanie ochrony nie tylko obrotu gospodarczego sensu
largo będącego podstawą sprawnie funkcjonującego państwa, ale również obrotu, który
sta-nowi podstawę zobowiązań pomiędzy dłużnikiem i wierzycielem.
Według A. Michalskiej-Warias, przedmiotem ochrony objęta jest pewność i prawidło-wość obrotu gospodarczego14. Jak stwierdza J. Skorupka: „Rodzajowym przedmiotem ochrony przepisów art. 300-302 k.k. jest prawidłowy i rzetelny obrót gospodarczy. Powyższe
10 L. Wilk, Prawnokarna ochrona obrotu gospodarczego, [w:] S. Kalus (red.), Ochrona prawna obrotu
gospo-darczego, Warszawa 2011, s. 23.
11 Ibidem.
12
S. Kalus, [w:] S. Kalus (red.), Ochrona prawna…, op. cit., s. 17.
13 Uzasadnienie do projektu kodeksu karnego (Departament Kadr i Szkolenia Ministerstwa Sprawiedliwości),
„PiP” 1994, nr 3, s. 87.
14
A. Michalska-Warias, Komentarz do art. 301, [w:] T. Bojarski (red.), Kodeks karny. Komentarz, wyd. VII, lex, dostęp dnia 07.06.2018 r.
76
przepisy zapewniają więc karno-prawną ochronę tylko tym wierzycielom, którzy są uczestnikami obrotu gospodarczego”15.
Według ogólnej definicji, obrót gospodarczy to stosunki prawne związane z wymianą dóbr i usług za pośrednictwem pieniądza16. Z całą pewnością takie ujęcie rozważanego terminu na gruncie prawa karnego nie godzi się ostać z uwagi na zbyt dalece utożsamianie tego pojęcia z obrotem powszechnym. Za „obrót gospodarczy” uznać należy nie tylko wymianę dóbr i usług z pośrednictwem środków płatniczych, ale również stosunki między uczestnikami, które kształtują się w trakcie wymiany17
.
Pojęcie obrotu gospodarczego obejmuje całokształt faktycznych i formalnych stosun-ków gospodarczych, które opierają się na ustawowej działalności gospodarczej. Istotą obrotu gospodarczego, są więc stosunki, w których przynajmniej jedna ze stron jest przedsiębiorcą. Stosunki te są kształtowane przez samych uczestników obrotu gospodarczego. Jak wskazuje R. Zawłocki: „Obrót gospodarczy jest więc szczególnym zjawiskiem społecznym (faktycznym), które w ujęciu ogólnym jest wartościowo obojętne. Może on w szczególności przybrać postać patologiczną, tak więc – sam w sobie dobry nie jest. Pojęcie to należy uznać za opis fragmentu rzeczywistości, a ściślej – aktywności ludzkiej, której przedmiotem jest dążenie do osiągnięcia jak największego zysku”18. Tym samym, takie ujęcie dotyczy podstaw formalnych i nieformalnych, normy moralne, zwyczaje oraz wspólne dla całej gospodarki normy prawne. W ten sposób, można stwierdzić, że rodzajowym przedmiotem ochrony objęte zostaną podstawy prawidłowego obrotu gospodarczego zabezpieczające ogólnospołeczny interes ekonomiczny. Jak celnie stwierdził R. Zawłocki: „(…) podstawą prawidłowego (dobrego) obrotu gospodarczego jest uczciwość, ujmowana jako bonum honestum, tj. dobro godziwe i właściwe dla każdego człowieka w każdej działalności”19
.
W większości opracowań naukowych, analiza rodzajowego przedmiotu ochrony odno-siła się do ustawy o swobodzie działalności gospodarczej20, która aktualnie nie obowiązuje, gdyż została zastąpiona ustawą z dnia 18 marca 2018 r. Prawo przedsiębiorców21
. Niemniej, postanowienie SN, zgodnie z którym: „W przepisie art. 2 SwobDziałGospU zamieszczona jest definicja legalna działalności gospodarczej, co oznacza, iż powinna być ona traktowana jako powszechnie obowiązujące rozumienie tego pojęcia w polskim systemie prawnym,
15 J. Skorupka, Rodzajowy przedmiot ochrony, „Prok. i Pr.” 2000, nr 1, Lex, dostęp z dnia 05.11.2018 r.
16 K. Kruczalak, Prawo handlowe. Zarys Wykładu, Warszawa 2008, s. 21.
17 R. Zawłocki, Prawo karne gospodarcze, Warszawa 2007, s. 3.
18
R. Zawłocki, Obrót gospodarczy jako przedmiot karnoprawnej ochrony, [w:] R. Zawłocki (red.), System
Prawa Handlowego, op. cit., s. 61.
19 Ibidem, s. 62.
20
Dz.U. z 2004 r., Nr 173, poz. 1807 ze zm.
77
wiążące zarówno dla ustawodawcy, jak i organów wykonawczych oraz sądowniczych”22 , nie straciło na znaczeniu. Skoro Sąd wskazał, że ustawa ta określa definicję legalną „działalności gospodarczej”, która winna być stosowana na potrzeby wszystkich gałęzi prawa, to wydaje się, że per analogiam obowiązujący przepis art. 3 Prawo przedsiębiorców, który wprawdzie wprowadza inną definicję owego pojęcia, również zachowuje taką funkcję. Bowiem, zgodnie z obowiązującym art. 3 Prawo przedsiębiorców, działalnością gospodarczą jest zorganizowana działalność zarobkowa, wykonywana we własnym imieniu i w sposób ciągły.
Dodatkowo, należy wskazać, że ustawa o swobodzie działalności gospodarczej, nie przewidywała przepisu, jakim jest obecnie art. 5 ust. 1 PrPrzed, zgodnie z którym w przypadku spełnienia określonych przesłanek, działalność będąca działalnością gospodarczą w rozumieniu definicji legalnej „nie stanowi działalności gospodarczej”. Natomiast, aktualny art. 6 ust. 1 PrPrzed stanowi odpowiednik art. 3 u.s.d.g. , który stanowi, że przepisów ustawy nie stosuje się do: 1) działalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie upraw rolnych oraz chowu i hodowli zwierząt, ogrodnictwa, warzywnictwa, leśnictwa i rybactwa śródlądowego; 2) wynajmowania przez rolników pokoi, sprzedaży posiłków domowych i świadczenia w gospodarstwach rolnych innych usług związanych z pobytem turystów; 3) wyrobu wina przez producentów będących rolnikami wyrabiającymi mniej niż 100 hektolitrów wina w ciągu roku gospodarczego, o których mowa w art. 17 ust. 3 ustawy z dnia 12 maja 2011 r. o wyrobie i rozlewie wyrobów 21.09.2018 winiarskich, obrocie tymi wyrobami i organizacji rynku wina (Dz. U. z 2016 r. poz. 859, z 2017 r. poz. 624 oraz z 2018 r. poz. 650); 4) działalności rolników w zakresie sprzedaży, o której mowa w art. 20 ust. 1c ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz. U. z 2018 r. poz. 200, z późn. zm.2)). Należy wyjaśnić, że przytoczony przepis nie wyklucza uznania wskazanej w nim działalności jako działalności gospodarczej, aczkolwiek wskazuje, że nie mają do niej zastosowania powołanej ustawy23
.
W doktrynie podnosi się, że skoro ustawodawca uznał, że dobrem chronionym jest prawidłowy obrót gospodarczy, to oceny owej prawidłowości należy dokonać w kontekście zgodności z normami o charakterze prywatnoprawnym i publicznoprawnym. Wiąże się to ściśle z uznaniem, że prawo karne udziela ochrony tylko zachowaniom legalnym24. Mając powyższe na względzie, można pokusić się o stwierdzenie, że na obrót gospodarczy składają się faktyczne i formalne stosunki gospodarcze, oparte na ustawowej działalności
22 Postanowienie SN z 2.2.2009 r., V KK 330/08, BPK SN 2009, Nr 3, poz. 1.2.26.
23
Zob. C. Kosikowski, Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej. Komentarz, Warszawa 2011, s. 29.
78
gospodarczej25. Zatem, podstawą obrotu gospodarczego jest zgodna z prawem działalność gospodarcza.
Dokonując analizy ekstensji pojęcia „obrót gospodarczy”, nie sposób zatem nie odnieść się do przepisów ustawy Prawo przedsiębiorców26, która określa podstawy funkcjonowania obrotu gospodarczego. Już z treści preambuły wynika, że ustawodawca uwypukla nadrzędny cel, który prześwieca ustawie, jakim jest ochrona i wspieranie wolności działalności gospodarczej, która ma przyczynić się do rozwoju gospodarki oraz do wzrostu dobrobytu społecznego. Znamiennym w kontekście analizowanego rodzajowego przedmiotu ochrony jest art. 9 wyżej wskazanej ustawy, na podstawie którego ustawodawca zobowiązuje przedsiębiorców do wykonywania działalności gospodarczej zgodnie z zasadami uczciwej konkurencji i poszanowaniem dobrych obyczajów i wolności człowieka. Wykładnia tego przepisu, skłania ku refleksji, że jego treść nie jest kierowana tylko do przedsiębiorców, ale również i konsumentów (wszyscy uczestnicy obrotu gospodarczego). Stanowią one podstawę aksjologiczną nie tylko dla szeroko rozumianego życia społecznego, ale również funkcjonowania obrotu gospodarczego. W tym miejscu zasadnym jest odwołanie się do stanowiska O. Górniok: „stosownie do podstawowej zasady gospodarki rynkowej, interesy wszystkich uczestniczących w obrocie gospodarczym mają równorzędną wartość i podlegają jednakowej ochronie, niezależnie od ich publicznego czy prywatnego, profesjonalnego, czy nieprofesjonalnego charakteru”27
.
Z powyższego wynika, że ustawodawca wyraźnie zobowiązuje przedsiębiorców do wykonywania działalności gospodarczej zgodnie z zasadami uczciwej konkurencji, które mają na celu ochronę indywidualnych interesów podmiotów uczestniczących w obrocie. Zasady uczciwej konkurencji określa ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów oraz ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji28. W wyżej wskazanej ustawie, ustawodawca uwypukla takie wartości jak np. dobre obyczaje, które winny być rozpatrywane w kontekście wyznaczników prawidłowego obrotu gospodarczego.
Ponadto, należy zauważyć, że powołaną wyżej zasadę dobrych obyczajów w literaturze odnosi się do przepisu art. 5 Kodeksu Cywilnego, zgodnie z którym nie można czynić ze swego prawa użytku, który byłby sprzeczny ze społeczno-gospodarczym
25 J. Skorupka, Prawo karne gospodarcze. Zarys wykładu, wydanie II, Warszawa 2007, s. 15.
26 Ustawa z dnia 6 marca 2018 r., Dz.U. z 2018 r., poz. 646.
27 O. Górniok, Pojęcie karnego prawa gospodarczego i jego szczególne problemy, [w:] O. Górniok (red.),
Prawo Gospodarcze i Handlowe, t.10, Prawo karne gospodarcze, Warszawa 2003, s. 10.
28 Dz.U. z 2018 r. poz. 419. Zob. Ustawa z 23.08.2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwy, praktykom
rynkowym, która obowiązuje na skutek dyrektywy Parlamentu Europejskiego i rady 2005/29/WE z 11.5.2005 r. z. 2070)(Dz.U. z 2017 r. dotyczącej nieuczciwych praktyk handlowych stosowanych przez przedsiębiorstwa wobec konsumentów na rynku wewnętrznym, Dz. Urz. UE L Nr 149 z 11.6.2005 r.
79
przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. W ten sposób ustawodawca znowu wskazał aksjologiczne kryterium, które może stanowić punkt odniesienia do oceny zachowań uczestników obrotu gospodarczego.
Z uwagi na to, że przestępstwa wymierzone w obrót gospodarczy często wymagają analizy przepisów prawa handlowego, należy zwrócić uwagę na treść przepisu art. 2 Kodeksu Spółek Handlowych, który stanowi, że w sprawach określonych w art. 1§ 1, a nieuregulowanych w tej ustawie, stosuje się przepisy kc. Zatem zasada współżycia społecznego jest poniekąd recypowana na grunt k.s.h w zakresie profesjonalnego obrotu gospodarczego29. Nadto, należy mieć na względzie, że każdy rozwój gospodarczy powoduje kształtowanie się nowych zwyczajów w kontekście aktywności gospodarczej określonych podmiotów. Zatem na ocenę czy w konkretnym stanie faktycznym doszło do naruszenia zasad obrotu gospodarczego składa się wiele aspektów takich jak: dobre obyczaje, równowaga stron zarówno odnosząca się do przedsiębiorców jak i konsumentów. Nie oznacza to jednak, że jest to katalog zamknięty, gdyż każdy inny akt prawny, który odnosi się do działalności gospodarczej, zawiera normy powinnościowe aktualne dla oceny prawidłowości obrotu gospodarczego. Ponadto, dynamika obrotu kształtuje coraz to nowsze praktyki, które nawet mogą przekształcić się w zwyczaje, które na nowo aktualizują zasady prawidłowego obrotu gospodarczego. Na tej płaszczyźnie, swoją rolę odgrywają też zasady etyki biznesowej, o których szerzej w części poświęconej instytucjonalnemu systemowi zapobiegania i zwalczania przestępczości gospodarczej. W konsekwencji, można uznać, że w toku oceny czy konkretne zachowanie narusza prawidłowość obrotu gospodarczego, należy odnieść się do zasad etyki30.
Dokonując powyższej analizy, należy powtórzyć za R. Zawłockim, że za rodzajowy przedmiot ochrony przepisów typizujących przestępstwa gospodarcze należy uznać podstawy prawidłowego obrotu gospodarczego, a zatem zasadę uczciwej konkurencji, respektowanie dobrych obyczajów, uczciwość w działalności gospodarczej31, które składają się na prawidłowość i stabilność obrotu gospodarczego. Co więcej, tak zdefiniowane dobra można także odnieść do zasady sumiennego, uczciwego kupca32.
Wobec powyższego, uprawnionym jest twierdzenie, że podstawową przesłanką odpo-wiedzialności karnej w obrocie gospodarczym jest zamach na takie wartości jak: rzetelność
29 R. Zawłocki, Obrót gospodarczy jako przedmiot karnoprawnej ochrony, [w:] System Prawa Handlowego…,
op. cit., s. 63.
30 D. Walczak-Duraj, Ład etyczny w gospodarce rynkowej. Doświadczenia polskiej transformacji, Łódź 2002,
s. 359-360.
31
R. Zawłocki, Przestępstwa przeciwko…, op. cit., s. 438.
80
czy uczciwość, a „prawidłowy obrót nie jest sam w sobie dobrem, lecz pożądanym stanem, który można osiągnąć tylko wtedy, gdy nie zostanie naruszone dobro w postaci podstaw tego ob-rotu”33
. W takim ujęciu, za rodzajowy przedmiot ochrony nie może być traktowana prawidło-wość obrotu, tylko podstawy, które tą prawidłoprawidło-wość wyznaczają. Wydaje się, że naruszenie zasady uczciwości, w sposób szczególny odnosi się do kryminalizowanych zachowań dłużni-ków. Bowiem, przestępstwa te, stanowią efekt nieuczciwego zachowania dłużnika, który uprzednio kształtując z wierzycielem określony stosunek zobowiązaniowy, zapewniał o nale-żytym wykonaniu zobowiązania. Niemniej, w każdą współpracę wpisane jest ryzyko niepowodzenia, które może wynikać z określonego konfliktu interesów. W takim wypadku, rodzi się pytanie, czy owe niewywiązanie się z zobowiązania stanowi skutek np. „ratowania majątku” z uwagi na okoliczności niezależne od sprawcy, czy jest to instrument wykorzystany do oszukańczego potraktowania kontrahenta34. Ponadto, w doktrynie pojawia się także głos, że do rodzajowego przedmiotu ochrony należą również ponadindywidualne interesy gospodarcze uczestników obrotu gospodarczego oraz naruszenie zaufania jako warunku niezakłóconego funkcjonowania tej sfery35. Rację należy jednak przyznać twierdzeniu, że nie stanowią one podstawy obrotu gospodarczego, co wynika z ich indywidualnego charakteru. Z tego też względu, wydaje się, że nie mogą one same w sobie stanowić przedmiotu ochrony.
Poczynione dotychczas uwagi, skłaniają ku refleksji, że skonkretyzowanie dobra prawnego, podlegającego ochronie na podstawie przepisów rozdziału XXXVI, stanowi trudność. Ocena prawidłowości obrotu, która winna być dokonywana na tle określonych zasad, często specyficznych dla określonych branż, wymaga odpowiedniego doświadczenia i znajomości niepisanych praktyk biznesowych. Dopiero takie ujęcie pozwala na ustalenie, jakie zachowanie winno zostać penalizowane, a które pozostaje poza nawiasem społecznej szkodliwości w stopniu wyższym niż znikomy.
33 R. Zawłocki, Obrót gospodarczy jako przedmiot karnoprawnej ochrony…, op. cit., s. 67.
34 Dlatego autorka podziela stanowisko wyrażone w doktrynie, zgodnie z którym: „Uproszczona, w
odniesieniu do złożonego charakteru działalności gospodarczej, konstrukcja przepisu karnego gospodarczego może bowiem prowadzić do subsumpcji uproszczonych, opierających się na domniemaniu, iż zachowanie zakazane stanowi czyn zabroniony. Tymczasem może być tak, iż zachowanie zakazane w obrocie gospodarczym (w związku ze ściśle określoną szczegółową norma prawną) nie jest zachowaniem nieuczciwym, nierzetelnym i niegodziwym. Zachodzi tutaj zatem konieczność zbadania materialnego aspektu zachowania się sprawcy”. Zob. R. Zawłocki, Obrót gospodarczy jako przedmiot karnoprawnej
ochrony, [w:] System Prawa Handlowego…, op. cit., s. 66.
35 Za: I. Gorniok, Przestępczość gospodarcza i jej zwalczanie, Warszawa 1994, s. 56 -57, przeciw: R.
Zawłocki, Obrót gospodarczy jako przedmiot karnoprawnej ochrony, [w:] System Prawa Handlowego…,
81
Przechodząc do indywidualnego przedmiotu ochrony przepisu karnego gospodarczego, wskazać należy, że jest nim dobro prawne konkretnego uczestnika obrotu gospodarczego36. Z uwagi na to, że w zakres patologii gospodarczej wpisują się skrajnie różne zachowania podlegające kryminalizacji, określenie owego dobra, następuje poprzez wskazanie pokrzywdzonego przestępstwem, którego dobro o charakterze indywidualnym, zostało w wyniku czynu sprawcy naruszone. Co więcej, jak trafnie sprecyzowano w doktrynie: „Określenie indywidualnego dobra prawnego powinno się opierać na rekonstrukcji treści konkretnych uprawnień i obowiązków gospodarczych danego podmiotu. Jeżeli zatem w przypadku rodzajowego przedmiotu ochrony kryteriami definiującymi są normy gospodarcze, to odnośnie do indywidualnego przedmiotu ochrony kryteriami tymi są uprawnienia konkretnego uczestnika obrotu gospodarczego, wynikające z tych norm gospodarczych”37. Skonkretyzowanie przedmiotu indywidualnego ściśle wiąże się z przyznaniem określonej