System wartości i normy moralne, które towarzyszą działalności organizacji trzeciego sektora stanowią bardzo ważny element ich opisu, choć należą do niego elementy ze sfery duchowej, niewymierne i niedookreślone. Owo niedookreślenie dotyczy przede wszystkim trudności w zdefiniowaniu kategorii dobra i zła, które najczęściej są odbierane intuicyjnie. Jakkolwiek w oficjalnych dokumentach różnych organizacji pozarządowych znajdujemy odniesienia do sfery aksjologii i etyki, to nie mamy jednoznacznej wykładni owych wartości. Drugie zastrzeżenie, dotyczy dylematu „cel uświęca środki ?” Rodzi się pytanie czy szlachetne pobudki uzasadniają niektóre formy działania, czy działanie na granicy prawa albo z naruszeniem prawa ze szlachetnych pobudek jest dopuszczalne ? Kolejny problem dotyczy uniwersalności norm moralnych albo ich relatywności. Współcześnie jednostki rzadziej opowiadają się za niezmiennymi i stałymi wartościami, częściej mamy do czynienia z postawami względności i zmienności norm. Ten dylemat jest szczególnie ważny w odniesieniu do organizacji pozarządowych, działających w wymiarze międzynarodowym. Odrzucając uniwersalizm podstawowych norm moralnych, organizacje takie nie mają podstaw do występowania w
60 Projekt
„Kształcenie wysoko wykwalifikowanych specjalistów dla sfery publicznej w wymiarze transeuropejskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego obronie np. praw człowieka, jeśli w danym kręgu kulturowym pewne zachowania są głęboko historycznie zakorzenione. Relatywizm moralny wytrąca instrumenty do obrony praw kobiet, mniejszości etnicznych, seksualnych czy nawet obrony zwierząt. Bardzo jaskrawym przykładem może być rytualny ubój zwierząt, czemu przeciwstawia się wiele międzynarodowych organizacji pozarządowych. Inny przykład to sytuacja kobiet w krajach islamskich. Organizacje pozarządowe w swoich działaniach w różnych częściach świata mogą odwoływać się jedynie do najbardziej rudymentarnych norm moralnych, nie są w stanie ich skonkretyzować. Kolejny dylemat dotyczy utylitarystycznej postawy, która opiera się na przekonaniu, że człowiek dąży do szczęścia a unika przykrości. Miarą oceny moralnej jest suma szczęścia, dla jak największej liczby ludzi, w jak najdłuższym okresie czasu. Zatem w tym ujęciu bardzo często szczęście jest utożsamiane z poziomem zaspokojenia potrzeb. Jednak nie mamy obiektywnych kryteriów pozwalających określić optymalny poziom potrzeb, czy nawet minimalny. Nie zawsze też potrzeby materialne odgrywają pierwszorzędną rolę w życiu jednostek czy grup społecznych. Dlatego organizacje pozarządowe, które stawiają sobie za cel świadczenie usług czy materialną pomoc nie znajdują jednoznacznej odpowiedzi czy ich zadaniem jest uszczęśliwianie poprzez maksymalizację szczęścia czy minimalizację przykrości. Związek między sferą materialną a wartościami moralnymi to jeden z ważniejszych dylematów współczesności, ponieważ nie uznaje się samoistności wartości duchowych i moralnych, oznacza to, że powinny one służyć czemuś lub komuś. Etyka ( w znaczeniu nauka o moralności) próbuje odpowiedzieć na pytanie co jest dobre co jest złe, czego człowiek powinien unikać a do czego powinien dążyć. W tym ujęciu ma wymiar normatywny, ale ma także wymiar krytyczny, w którym próbuje odpowiedzieć na pytanie dlaczego, poszukując uzasadnienia dla takiej a nie innej normy czy oceny. Wydaje się, że na tej drugiej płaszczyźnie działacze organizacji pozarządowych napotykają na trudności, gdyż to co w jednym kraju jest uznawane za dopuszczalne i uzasadnione, w innym będzie zasługiwało na naganę. Zrozumienie realiów danego środowiska społecznego jest bardzo istotne z perspektywy organizacji działających w skali globalnej, właśnie znalezienie odpowiedzi na pytanie: dlaczego w tym kręgu kulturowym dane zachowanie jest dopuszczalne.
61 Projekt
„Kształcenie wysoko wykwalifikowanych specjalistów dla sfery publicznej w wymiarze transeuropejskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Kolejna grupa dylematów moralnych dotyczy nowych form kontroli, których jednostki nie dostrzegają, gdyż są zakamuflowane. Często organizacje pozarządowe ulegają manipulacjom, z których nie zdają sobie sprawy. Mogą być elementem gry sił politycznych albo wielkich koncernów przemysłowych albo innych środowisk lobbujących. Przykładem może być ochrona klimatu i ścieranie się dwóch przeciwstawnych opinii co do ocieplania czy ochładzania klimatu. Wiedza, przekazywana przez różne ośrodki naukowe nie jest jednoznaczna, nie do końca wiadomo co jest powodem zmian klimatycznych. Pojawiają się opinie, że różne stanowiska w środowisku naukowym są wynikiem nacisków czy wręcz interesów finansowych. Zatem organizacje zajmujące się ochroną klimatu stoją wobec dysonansu poznawczego, z drugiej strony rodzi się dylemat moralny, czy nie są manipulowane i wykorzystywane. Wspomniany dysonans poznawczy dotyczy także ścierania się tradycyjnych koncepcji świata z nowoczesnym postmodernistycznym racjonalizmem, co znajduje odzwierciedlenie właśnie w dziedzinie ochrony środowiska. Inne formy współczesnej kontroli związane są z możliwościami telekomunikacyjnymi i informatycznymi, możliwością inwigilowania i śledzenia działań organizacji bez ich wiedzy.
Procesy globalizacji w zdecydowany sposób zmieniły charakter działań międzynarodowych organizacji pozarządowych. Są to zmiany zarówno pozytywne jak i negatywne. Współczesny człowiek docierając do informacji z całego świata jest w stanie nieść pomoc w skali globalnej. Z drugiej zaś strony zbyt duża ilość negatywnych informacji ze świata może rodzić obojętność, wynikającą z przesycenia tymi informacjami oraz przekonaniem, że nie można pomóc wszystkim, w związku z czym następuje wycofanie do sfery prywatnej. Z globalizacją pojawia się też inne niebezpieczeństwo, homogenizacji wartości, które narzucają najsilniejsze gospodarczo państwa. Oznacza to, że pozytywne wartości pochodzą od najbogatszych, co może dyskredytować działania organizacji pozarządowych, postrzeganych jako emisariuszy świata, który próbuje przekupić biednych. Ponadto organizacje trzeciego sektora są traktowane jako twór sztuczny, który wypełnia swoje funkcje ale nie identyfikuje się oraz nie rozumie społeczności lokalnych dla których działa. Ciągle widoczny jest podział na kraje wysoko rozwinięte i tzw. ”trzeci świat” ( choć coraz rzadziej używa się tego określenia), ów podział implikuje postrzeganie NGO, jako elementu świata bogatych, którzy kiedyś byli np.
62 Projekt
„Kształcenie wysoko wykwalifikowanych specjalistów dla sfery publicznej w wymiarze transeuropejskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego kolonistami. Dlatego pomoc jest traktowana, jako coś należnego i oczywistego, w związku z czym w innej perspektywie dokonuje się ocena moralna ich aktywności.
Mówiąc o moralnych uwarunkowaniach działania NGO nie można pominąć nowych wyzwań etycznych, które związane są z dynamicznym rozwojem industrializacji i techniki. Ochrona środowiska naturalnego i ochrona zwierząt to zjawiska, które współcześnie rozpatrywane są w kontekście moralnym. Zatem organizacje zajmujące się tymi kwestiami występują często w roli mentorów, kreują swój wizerunek zdecydowanie w optyce dobra i zła. Co stanowi o słabości a niekiedy wiarygodności tych organizacji. Przykładem może być walka o czyste powietrze, co stanowi wartość samą w sobie, z drugiej strony możemy mieć do czynienia z fabryką, która co prawda zanieczyszcza powietrze, ale daje miejsca pracy dla wielu ludzi. Dochodzi do zderzenia nie tylko interesów ale także mamy do czynienia z konfliktem moralnym. Kolejna niejednoznacznie oceniania sprawa, dotyczy organizmów modyfikowanych genetycznie. Z jednej strony coraz lepsze zaspokojenie potrzeb żywieniowych na świecie, a z drugiej nieznane jeszcze konsekwencje. W końcu przykład zapłodnienia in vitro ( kwestia podejmowana przez różne organizacje pozarządowe w wielu krajach świata ). Z jednej strony wartość życia, traktowana bezwzględnie, z drugiej jednostkowe cierpienie osób pozbawionych potomstwa. Ponadto należy wskazać na niejednoznaczność moralną w działalności NGO, w związku z upodabnianiem się tych organizacji do sektora komercyjnego. Duże organizacje, zwłaszcza międzynarodowe są zarządzane w sposób menadżerski, co budzi nieufność oraz deficyt w społecznej legitymizacji. Zatrudnianie dużej liczby etatowych pracowników, którzy wypełniają funkcje biurokratyczne również jest negatywnie odbierane, gdyż dochodzi do zderzenia ideału misji społecznej z mechanizmem urzędniczym, pojawia się kolejny dysonans: przekonania versus wymogi organizacyjne. Dlatego należy uznać, iż oceny moralne i system wartości, na który powołują się organizacje pozarządowe jest tak samo istotny jak uwarunkowania instytucjonalne, prawne czy finansowe. Legitymizacja tych organizacji ich akceptacja wynika z zaufania społecznego, to zaś związane jest z transparentnością. Wszelkie niejednoznaczne zachowania czy działania wpływają także na poziom finansowania i dopływ nowych członków. Jeśli organizacje pozarządowe występują przeciwko komuś ( np. rządom, korporacjom,
63 Projekt
„Kształcenie wysoko wykwalifikowanych specjalistów dla sfery publicznej w wymiarze transeuropejskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego koncernom), to muszą posiadać takie zaplecze aksjologiczne, które usytuuje je wyżej w sensie moralnym.