Rozdz. 8
NGO w kontekście uwarunkowań instytucjonalnych i etycznych
Uwarunkowania prawne działań organizacji pozarządowych w Polsce
Działalność organizacji pozarządowych w krajach demokratycznych jest regulowana prawem. Każde państwo ma typowy dla siebie system ustawodawczy, którego nie można sprowadzić do wspólnego mianownika. Nawet w ramach Unii Europejskiej trudno jest mówić o jednolitym systemie prawnym, regulującym działania NGO. W tej części opracowania zostaną omówione regulacje prawne, obowiązujące trzeci sektor Polsce.
57 Projekt
„Kształcenie wysoko wykwalifikowanych specjalistów dla sfery publicznej w wymiarze transeuropejskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Podstawowym dokumentem jest oczywiście konstytucja z 2 kwietnia 1997 r., która nie odnosi się wprost do „organizacji pozarządowych”, natomiast w art. 12 odnajdujemy zapis, który uznaje swobodę tworzenia organizacji społeczno – zawodowych, stowarzyszeń, fundacji, zrzeszeń. Oczywiście konstytucja daje gwarancje wolności zrzeszeń i jest to kardynalny zapis dla funkcjonowania organizacji pozarządowych, ale także społeczeństwa obywatelskiego. W Polsce organizacje pozarządowe mogą funkcjonować pod trzema postaciami : stowarzyszeń, fundacji i organizacji działających na podstawie odrębnych ustaw.
Działalność fundacji reguluje Ustawa z dnia 6 kwietnia 1984 r., która określa wymogi, jakie muszą być spełnione by zarejestrować taką organizację. Zgodnie z tą ustawą państwo ma możliwość kontroli, czego wyrazem jest dokonanie wpisu do rejestru fundacji ( Krajowy Rejestr Sądowy). Natomiast zagraniczne fundacje, w Polsce mogą działać z zachowaniem zasad koncesji. Fundacje mogą tworzyć osoby fizyczne niezależnie od obywatelstwa i miejsca zamieszkania. Mogą też powoływać fundacje osoby prawne, które mają swoją siedzibę albo w Polsce albo za granicą.
Fundacja może być ustanowiona dla realizacji celów społecznie lub gospodarczo użytecznych, takich jak ochrona zdrowia, rozwój nauki, oświata, wychowanie, kultura, sztuka, ochrona zabytków, ochrona środowiska bądź innych celów nie określonych przez ustawodawcę.
Fundacja jest specyficznym spersonifikowanym majątkiem w formie: pieniędzy, papierów wartościowych, ruchomości i nieruchomości. Wszystkie te dobra przeznacza na określony cel fundator. Fundator opracowuje także statut ( siedziba, majątek, cele, nazwa, zakres działania, struktura organizacyjna ewentualnie działalność gospodarcza). Istotną cechą fundacji jest to, iż nie jest ona związkiem osób. Fundacja zobowiązana jest do składania corocznego sprawozdania z działalności właściwemu ministrowi. Sprawozdanie ma charakter jawny. Przedstawicielstwo zagranicznej fundacji na terenie RP wymaga zezwolenia.
Stowarzyszenia działają na podstawie Ustawy z 7 kwietnia 1989 r. Stowarzyszenie jest odpowiednią formą prawną dla grupy osób, które mają wspólny cel lub problem i chcą podjąć wspólne działanie o charakterze sformalizowanym. Stowarzyszenie opiera się na społecznym zaangażowaniu członków, samorządności oraz jest organizacją niezarobkową. Stowarzyszenia
58 Projekt
„Kształcenie wysoko wykwalifikowanych specjalistów dla sfery publicznej w wymiarze transeuropejskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego mogą tworzyć obywatele Polski, albo cudzoziemcy mieszkający w Polsce. Stowarzyszenia mogą mieć dwie formy: rejestrowe i zwykłe.
Stowarzyszenia rejestrowe to najpopularniejszy typ. Posiadają osobowość prawną i mogą być założone już przez 15 osób, podlegają rejestracji w sądzie. Są to stowarzyszenia, które mogą tworzyć terenowe jednostki organizacyjne, mogą przyjmować w poczet członków osoby prawne. Mają możliwość korzystania z ofiarności publicznej od organów władzy państwowej. Stowarzyszenia te mogą łączyć się w związki stowarzyszeń. Mają duży zbiór uprawnień, między innymi mogą prowadzić działalność gospodarczą, z której dochód musi być przeznaczony na cele statutowe. Na terenie Polski mogą powstawać stowarzyszenia międzynarodowe, tworzone przez osoby, pochodzące przynajmniej z dwóch państw, a mające miejsce zamieszkania na terenie Polski.
Majątek stowarzyszenia powstaje ze składek członkowskich, darowizn, zapisów, spadków, dochodów z własnej działalności, ofiarności publicznej, dochodów z majątku stowarzyszenia. Stowarzyszenie zwykłe nie posiada osobowości prawnej, do jego powstania wystarczą trzy osoby, które wyrażą wolę powołania takiej organizacji oraz uchwalą regulamin działalności. O utworzeniu należy poinformować właściwy organ ( ze względu na siedzibę). Czyli mamy w tym przypadku do czynienia z notyfikacją, nie zaś rejestracją. Takie stowarzyszenie musi wybrać przedstawiciela, który będzie je reprezentował. Nie może powoływać jednostek terenowych, nie może także przyjmować darowizn , spadków i zapisów, nie może zrzeszać osób prawnych, prowadzić działalności gospodarczej. Jedynym źródłem utrzymania są składki członkowskie. Stowarzyszenia zwykłe mogą tworzyć federacje, składające się z minimum trzech stowarzyszeń.
Organizacje działające na podstawie odrębnych ustaw są to organizacje, które nie działają na podstawie ustawodawstwa o fundacjach i stowarzyszeniach. Są to takie organizacje jak: Polski Czerwony Krzyż, Polski Związek Łowiecki, Polski Związek Ochotniczych Straży Pożarnych. Ponadto do tej grupy organizacji zaliczmy, te które działają na podstawie umów międzynarodowych, gdzie Polska jest stroną i są organizacjami międzypaństwowymi. Ich członkami są państwa jako podmioty prawa międzynarodowego. Odrębną grupę stanowią kościoły i związki wyznaniowe.
59 Projekt
„Kształcenie wysoko wykwalifikowanych specjalistów dla sfery publicznej w wymiarze transeuropejskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Organizacje pożytku publicznego
Ta grupa organizacji wymaga odrębnego potraktowania, gdyż z formalnego punktu widzenia nie można ich utożsamiać z organizacjami pozarządowymi w ogóle. Nie jest to bowiem prawna forma organizacji pozarządowych a jedynie status nadawany organizacjom pozarządowym, kościołom i związkom wyznaniowym. Wyodrębnienie organizacji pożytku publicznego wynika z podziału organizacji pozarządowych na: działające wyłącznie dla swoich członków oraz działające dla innych osób. Organizacja pożytku publicznego, to taka organizacja, która przez minimum dwa lata działa na rzecz ogółu albo grupy społecznej ( wyodrębnionej ze względu na szczególnie trudną sytuację życiową lub materialną). Działalność gospodarcza może być jedynie poboczną. Organizacje pożytku publicznego mogą korzystać ze zwolnień z pewnych podatków ( np. od nieruchomości) oraz mogą korzystać z jednego procenta odpisów od podatku dochodowego obywateli. Organizacje te mają obowiązek sporządzania rocznych sprawozdań ze swojej działalności i podawania ich do publicznej wiadomości.