Rozdział 1. Porównanie wsparcia uczniów na Ukrainie i w Polsce
1.1. Uzdolnienie: definicja i typologia
Znaczenie fenomenu uzdolnienia kształtowało się w świadomości społe czeństw od lat za sprawą codziennych obserwacji zwykłych ludzi, poszukiwa nia naukowe filozofów i działaczy oświatowych.
W XX wieku w nauce i praktyce psychologiczno-pedagogicznej odbywały się dyskusje na temat uczniów wybitnie uzdolnionych, natomiast w prakty ce oświatowej wyłaniano jednostki uzdolnione, organizowano ich edukację poprzez opracowanie i wdrażanie specjalnych programów nauczania lub wprowadzanie dodatkowych zajęć. Jednocześnie brakowało jasnych definicji uzdolnienia i odpowiedzi na pytanie, jakie instrumenty należy wykorzystać w celu jego wyłonienia? W konsekwencji naukowcy posługiwali się dziesiąt kami definicji uzdolnienia i nie posiadali żadnej niezawodnej i pewnej meto dyki identyfikacji uczniów uzdolnionych.
Polska badaczka Małgorzata Siekańska uważa, że nie ma możliwości wy odrębnienia cech wyróżniających dzieci uzdolnione od pozostałych. W celu potwierdzenia tej tezy wskazuje na następujące argumenty:
- zdolności intelektualnych nie można wymierzyć tak dokładnie, jak wskaź ników fizycznych człowieka (waga, wzrost);
- psycholodzy i pedagodzy nie zawsze są zgodni co do tego, jaki poziom zdolności reprezentowany przez dziecko jest wystarczający, żeby można było go zaliczyć do kategorii uzdolnionych;
- oceniając zdolności ucznia, należy zwrócić uwagę na warunki i czynniki wpływające na rozwój jego zdolności1.
W związku z powyższym nauczyciel na prośbę scharakteryzowania ucznia uzdolnionego przede wszystkim wskazuje na jego inteligencję i zdolności do
1 M. Siekańska, Koncepcje zdolności a identyfikacja uczniów zdolnych, [w:] Psy
chologia zdolności. Współczesne kierunki badań, red. A.E. Sękowski, Warszawa
22 Rozdział 1. Porównanie wsparcia uczniów na Ukrainie i w Polsce
osiągnięć. Takie rozumienie uzdolnienia jest dość rozpowszechnione i dlatego często znajduje odzwierciedlenie w definicjach naukowych. Według M. Sie- kańskiej „uzdolnienie" świadczy o tym, że uczeń wykazuje nadzwyczajne zdol ności do nauczania samodzielnego, a także myślenia abstrakcyjnego i nieza leżnego.
Przez długi czas uzdolnienie było kojarzone wyłącznie ze zdolnościami in telektualnymi człowieka. Takie kryterium jako główne znajduje się u podstaw badań Karen D. Arnold, Miraci U.M. Gross, Reny F. Subotnik, Lewisa M. Ter- mana.
Uzdolnienie intelektualne zawsze przejawia się w ponadprzeciętnych wskaźnikach działalności intelektualnej, ocenianej na podstawie standardo wych testów psychometrycznych, podczas których maksimum punktów uzy skuje około 2% badanych.
Z upływem czasu na podstawie przeprowadzonych badań naukowych oraz w wyniku pewnego nacisku społeczno-politycznego w teorii i praktyce rozsze rzył się obszar przejawiania się uzdolnienia człowieka. Oprócz intelektualnych wyodrębnia się uzdolnienia twórcze, społeczne i ruchowe.
Jednocześnie, wyodrębnienie takiej liczby typów uzdolnień prowadzi do ukazania różnic między uzdolnieniem i talentem. Jak zaznacza znany badacz ukraiński Iwan Wołoszczuk: „jeżeli tendencja ta nie zostanie zahamowana po pewnym czasie będziemy mieli do czynienia z sytuacją, w której każdy badacz problemu uzdolnienia będzie »odkrywać« własny typ autorski lub propono wać autorską definicję tego pojęcia"2.
Pod koniec XX wieku odnotowano znaczący postęp w dziedzinie badań uzdolnienia i określenia jego definicji. Taki skok został uwarunkowany poli tycznym, technicznym, ekonomicznym, kulturalnym i społecznym rozwojem, sprzyjającym wzmocnieniu poglądów na temat ważności rozwiązania proble mu nauczania dzieci uzdolnionych.
Psycholog holenderski Franz J. Mónks podkreśla, że w literaturze psy chologiczno-pedagogicznej istnieje ponad pięćdziesiąt definicji zdolności 1 utalentowania, w które badacze wkładają różne znaczenia i różne kontek sty. Mónks podzielił istniejące definicje uzdolnienia na cztery grupy, kon centrujące się na:
- zdolnościach, - osiągnięciach,
- związku zdolności z poziomem i jakością możliwości poznawczych i meta- poznawczych człowieka,
- możliwości rozwiązywania problemów społeczno-kulturowych3.
2 І. Волощук, Обдарованість: сутність і типологія, [w:] Навчання і вихован
ня обдарованої дитини: теорія та практика: збірник наукових праць, Ви
пуск 2, Київ 2009, s. 276.
3 F.J. Mónks, І.Н. Ypenburg, Jak rozpoznać uzdolnione dziecko. Poradnik dla rodzi
Rozdział 1. Porównanie wsparcia uczniów na Ukrainie i w Polsce 23
Do grupy pierwszej F.J. Monks zalicza definicję senatora Marlanda, która została przyjęta w Stanach Zjednoczonych w latach 70. XX wieku: „Uzdolnione i utalentowane dzieci to te, które zostały zidentyfikowane przez doświadczo nych specjalistów, jako posiadające predyspozycje do wybitnych osiągnięć. Są to dzieci wymagające specjalistycznych programów nauczania. Perspektywy takich dzieci są wyznaczane poprzez poziom ich osiągnięć i potencjalnych możliwości w jednej lub kilku dziedzinach: intelektualnych osiągnięć akade mickich, myślenia twórczego i produktywnego, możliwości nawiązywania kontaktów międzyludzkich i przewodniczenia grupom, działalności artystycz nej lub sportowej"4.
Do drugiej grupy badacz zalicza modele definicji koncentrujących się na osiągnięciach i cechach świadczących o predyspozycjach człowieka do wyko nywania pewnej działalności. Grupa trzecia - definicja poznawcza - dotyczy rodzajów i współdziałania elementarnych operacji myślowych związanych ze zdolnościami. Grupa czwarta - definicje społeczno-kulturowe - określa kon tekst otoczenia człowieka.
Warto podkreślić, że o wybitnych zdolnościach, uzdolnieniach człowieka świadczą produkty jego działalności, osiągnięcia, uznawane przez społeczeń stwo za wartościowe lub które doprowadziły do znaczących zmian w społe czeństwie.
Najbardziej znane definicje opierają się na podejściu humanistycznym i stwierdzają, że każde dziecko posiada pewien rodzaj zdolności w różnych dziedzinach działalności. Pomimo faktu, że takie podejście jest dość dysku syjne dla wielu psychologów i pedagogów, pozwala ono zastosować teorie uzdolnienia w praktyce współczesnej szkoły.
Brak jednoznaczności w określeniu pojęcia „uzdolnienie" doprowadziło do powstania problemu obiektywności w wyłanianiu jednostek uzdolnionych. Opisany problem dotyczy zarówno jakościowego, jak i ilościowego podejścia do identyfikacji tej kategorii dzieci. W związku z powyższym przede wszystkim postaramy się wyjaśnić pojęcie „uzdolnienie", którego znaczenie zmieniało się w ciągu dziesięcioleci.
Jednym z pierwszych badaczy problemu uzdolnienia był wybitny uczony angielski Francis Galton, który tłumaczył przejawy uzdolnienia czynnikami ge netycznymi, zajmując stanowisko, że zdolności i talenty są dziedziczone. Teo rie F. Galtona dały początek naukowemu etapowi badań uzdolnienia5.
Następnym krokiem w rozwoju teorii o genialności stało się badanie uzdolnienia intelektualnego. Pomimo wieloznaczności naukowych określeń
4 S.P. Marland, Education of the Gifted and Talented, US Congress Report 72- 5020, Washington 1971; por. też: I. Czaja-Chudyba, Kolo myśli twórczej, „Prob lemy Opiekuńczo-Wychowawcze" 1997, nr 6, s. 12-14.
5 Ф. Гальтон, Наследственность таланта, ee законьї u последствия, Санкт- Петербург 1875, s. 319.
24 Rozdział 1. Porównanie wsparcia uczniów na Ukrainie i w Polsce
pojęcia „intelekt", termin „uzdolnienie intelektualne" w psychologii nabrał treści na początku XX wieku dzięki postępowi w psychodiagnostyce i psycho- metrii, w dużej mierze zawdzięczanemu badaniom psychologa francuskiego Alfreda Bineta.
Według uczonego francuskiego, którego stanowisko naukowe podzie lali jego zwolennicy i uczniowie, uzdolnienie, intelekt przejawiają się w sy tuacjach odkrycia nowej wiedzy, w zdolności do zaadaptowania tej wiedzy w nowej sytuacji, w umiejętności jej wykorzystania podczas rozwiązywania nowych i oryginalnych problemów6.
Znaną jest także definicja pojęcia „uzdolnienie" Lewisa M. Termana, który za jednostki uzdolnione uważa osoby uzyskujące wysoką ocenę w rezultacie badań zdolności intelektualnych (IQ)7. Natomiast według Paula A. Witty'ego jednostką uzdolnioną jest osoba, której osiągnięcia w potencjalnie ważnej dziedzinie działalności człowieka są dostrzegalne8.
Jedną z najbardziej całościowych koncepcji uzdolnienia w psychologii światowej jest teoria trzech kół Josepha Renzulliego. Ten amerykański psy cholog zaproponował następującą definicję uzdolnienia: „uzdolnienie to wynik połączenia trzech cech: ponadprzeciętnych zdolności intelektualnych, podejścia twórczego i wytrwałości". Podkreślmy, że oprócz powyższych cech, w teoretycznym modelu uczony bierze pod uwagę również wiedzę, bazującą na doświadczeniu (erudycja) i sprzyjające otoczenie. Autor ten zauważa, że dzięki jego koncepcji liczba dzieci uzdolnionych może być znacząco wyższa niż ta, wynikająca z identyfikacji takich jednostek za pomocą testów na in teligencję lub osiągnięć. Badacz nie wiąże pojęcia „uzdolnienie" wyłącznie z osiągnięciem wysokich wskaźników z każdego parametru. Teoria Renzullie go jest uważana za egalitarną, ponieważ pozwala zaliczać do kategorii uzdol nionych także dzieci, które uzyskały wysokie wskaźniki tylko według jednego parametru9.
John F. Feldhusen wiąże uzdolnienie z ogólnymi zdolnościami intelektual nymi i motywacją do osiągnięć10. Charles E. Spearman uważał, że podstawową
6 А. Бинз, Методьі измерения умственной одаренности, под ред. С.Л. Ру- бинштейна, Киев 1923, s. 178.
7 L.M. Terman, Genetic Studies of Fenius. Mental and Physical Characteristics of
a Thousand Gifted Children, Vol. 1, Standford 1925.
8 P. Witty, Who Are the Gifted?, [w:] Education for the Gifted. The 57th Yearbook of
the National Society for the Study of Education, red. N.B. Henry, Part II, Chicago
1958, s. 42-63.
9 J.S. Renzulli, The Three-ring Conception of Giftedness: A Developmental Model
for Creative Productivity, [w:] Conception of Giftedness, red. R.J. Sternberg, J.E.
Davidson, New York 1986, s. 53-92.
10 J.F. Feldhusen, A Conception of Gifted ness, [w:] Conception of Giftedness, red. R.J. Sternberg, J.E. Davidson, op. cit., s. 112-127.
Rozdział 1. Porównanie wsparcia uczniów na Ukrainie i w Polsce 25
cechą uzdolnienia jest wysoki poziom „energii umysłowej, wchodzącej do wszystkich rodzajów działalności umysłowej"11.
W ukraińskiej Encyklopedii psychologicznej pod redakcją O.M. Stepanowa pojęcie „uzdolnienie" zostało scharakteryzowane jako poziom rozwoju zdol ności ogólnych, wyznaczających zakres intelektualnych zdolności człowieka i zabezpieczających osiągnięcie znaczących sukcesów podczas wykonywania różnych rodzajów działalności. Uzdolnienie ogólne jest podstawą dla kształto wania wielu zdolności i rezultatem rozwoju zdolności specjalnych12. Zdaniem Stepanowa, we współczesnej nauce większość badaczy wyodrębnia dwa ro dzaje uzdolnienia ogólnego: intelektualne i twórcze (kreatywność)13.
Według innego badacza ukraińskiego - Wałentyna O. Molako - podstawo wymi funkcjami uzdolnienia są: maksymalna adaptacja do otoczenia; odnaj dywanie rozwiązań w każdej sytuacji, w której pojawiają się nieprzewidywal ne problemy wymagające podejścia twórczego. Badając strukturę uzdolnienia twórczego, W.O. Molako wyodrębnił sześć jego podstawowych parametrów: 1) obszar realizacji uzdolnienia, jego typ dominujący;
2) przejawy twórczości; 3) przejawy intelektu; 4) dynamika działalności; 5) poziom osiągnięć;
6) zabarwienie emocjonalne.
Zdaniem Molako, człowiek posiada pewien potencjał możliwości (czynni ków dziedzicznych i nabytego doświadczenia). W związku z tym nie można uważać uzdolnienia za zjawisko rzadkie14.
W pracach badaczy rosyjskich Siergieja Rubinsztejna i Borisa Tiepłowa po jęcia uzdolnienie, zdolności, talent mają wspólną podstawę:
• sukcesy w działalności;
• zdolności ukształtowane podczas działalności na podstawie predyspozy cji;
• cechy indywidualno-psychologiczne wyróżniające jedną jednostkę od dru giej i wyznaczające sukces w działalności;
• uzdolnienie ogólne - zdolność do szerokiego spektrum działalności. Władimir Szadrikow scharakteryzował uzdolnienie jako całościowy prze jaw zdolności w trakcie działalności, oraz jako ogólną cechę zintegrowanego w działalności całokształtu zdolności. Pojęcie uzdolnienie w rozumieniu tego uczonego początkowo dotyczyło tylko człowieka dorosłego, który osiągnął
11 C. Spearmen, „General Intelligence" Objectivity Determined and Measured, „American Journal of Psychology" 1904, Vol. 15, s. 201-293.
12 O.M. Степанов, Психологічна енциклопедія, Київ 2006, s. 228. 13 Ibidem.
14 В.О. Моляко, Проблеми психологи творчества и разработка похода
26 Rozdział 1. Porównanie wsparcia uczniów na Ukrainie i w Polsce
wybitne, znaczące sukcesy, z czasem jednak ewoluowało i rozciągnęło się tak że na osiągające sukcesy w uczeniu się dzieci.
Szereg przeprowadzonych w latach 60. XX wieku badań pozwoliło dojść do wniosku, że natura uzdolnienia jest jeszcze bardziej polifoniczną, m.in. do części składowych uzdolnienia została zaliczona kreatywność.
Od tego czasu w literaturze światowej ukazywało się wiele publikacji na temat uzdolnienia. W 1972 roku Kongres Stanów Zjednoczonych podjął uchwałę, w myśl której wszystkie dzieci uzdolnione powinny mieć możliwość skorzystania z pomocy federalnego funduszu. Na czele struktury, która zarzą dzała funduszem, stanął Sidney P. Marland, były członek Amerykańskiej Ko misji Edukacyjnej zajmującej się problemami nauczania i wsparcia uczniów uzdolnionych. Dokument został opracowany przez grupę badaczy i znany jest jako Raport Marlanda.
W raporcie tym podkreślono, że do kategorii uczniów uzdolnionych można zaliczyć 3-5% uczniów. Uwzględniając definicję Marlanda w ciągu następnego dziesięciolecia wielu badaczy próbowało identyfikować zdolności według po danych przez niego kryteriów, i w ten sposób udoskonalać programy naucza nia. W rezultacie wiele programów zostało zunifikowanych, ale procedury wyłaniania tych uczniów nadal bardzo się różniły15. Z upływem czasu Kongres Stanów Zjednoczonych w uchwalanych aktach normatywnych wielokrotnie zmieniał definicję Marlanda.
Warto podkreślić, że wszyscy badacze główną rolę w strukturze jednostki uzdolnionej wyznaczali jej zdolnościom intelektualnym. Jednak traktowanie uzdolnienia jako wyłącznie wysokiego poziomu rozwoju zdolności intelektu alnych może doprowadzić do pewnej niejasności, ze względu na fakt, że okre śloną krytyczną wartość poziomu zdolności intelektualnych jednostka może osiągnąć zarówno ze względu na posiadane predyspozycje, jak i ze względu na wpływ pewnych czynników społeczno-pedagogicznych.
Według części uczonych, uzdolnienie może być rozpatrywane jako zespół zdolności, predyspozycji i założeń. Dodajmy kilka definicji pojęcia „uzdolnienie".
Wiktor Jurczuk określa uzdolnienie jako „cechę specyficznych korelacji zdolności podmiotu, zabezpieczających sukces wykonania tych lub innych działań, natomiast suma zdolności, tworzących oryginalny model, pozwala jednostce kompensować negatywny wpływ tych lub innych cech kosztem
priorytetowej ewolucji innych"16.
15 E.W. Judy, J.F. Smutny, Jak kształcić uzdolnienia dzieci i młodzieży, Warszawa 1998, s. 215. 16 „Одаренность-свойство специфических корреляций способностей субьек- та, которьіе обеспечивают успешность вьіполнения тех или иньїх действий, а сама суммация способностей, представляющих оригинальную модель, позволяет индивиду компенсировать негативность тех или иньїх качеств, за счет приоритетной зволюции других", В.В. Юрчук, Современньїй словарь по психологии, Минск 2000, s. 145.
Rozdział 1. Porównanie wsparcia uczniów na Ukrainie i w Polsce 27
Według A.l. Sawienkowa uzdolnienie to „genetycznie uwarunkowany komponent zdolności, które w znacznej mierze wyznaczają zarówno wynik końcowy, jak i tempo rozwoju"17.
Ukraińska badaczka Ołena Kulczycka uważa, że „uzdolnienie jest złożonym i kompleksowym zjawiskiem, zawierającym zespół kognitywnych, sensorycz nych i indywidualnych cech człowieka". Według uczonej pojęcie „uzdolnienie" zawiera takie składowe, jak: wysoki poziom intelektualny; zdolność człowieka do twórczości; wytrwałość - stanowiąca podstawową cechę jednostki; pra gnienie osiągnięcia sukcesu; emocjonalne zafascynowanie sprawą oraz zain teresowanie pewną dziedziną nauki, którą zajmuje się człowiek18.
Andriej Chutorski uważa, że „uzdolnienie to stopień twórczej samorealiza cji jednostki w tej lub innej dziedzinie działalności"19.
Natomiast autorzy słownika psychologicznego pod redakcją Artura Pie- trowskiego dodają, że „zdolności są indywidualnymi cechami psychologiczny mi jednostki, warunkującymi sukces wykonywanej przez nią działalności"20.
Jak widać z przytoczonych definicji, badacze zgadzają się, że uzdolnienie to genetycznie założona cecha jednostki. Takie podejście do analizy uzdolnienia jest najbardziej rozpowszechnione. Istnieje też teoria, że uzdolnienie rozwija się w trakcie procesu nauczania. Z tego punktu widzenia, uzdolnienie stanowi „rozwijającą się w ciągu życia systemową cechą psychiki, wyznaczającą możli wości osiągnięcia przez człowieka wysokich, nadzwyczajnych wyników w dzia łalności w porównaniu z innymi ludźmi"21; „efektywny rozwój przez człowieka istniejących cech, łączący normalny genotyp ze sprzyjającymi warunkami jego rozwoju"22; „syntezę wzajemnie umacniających się cech jednostki, aktywne go i pozytywnego stosunku jednostki do działalności, tzw. predyspozycji do pewnego rodzaju działalności oraz wytrwałego wysiłku"23.
Rosyjscy badacze Diana Bogojawlenska i Władimir Szadrikow określa ją uzdolnienie jako cechę psychiki, która systemowo rozwija się i wyznacza
17 А.И. Савенков, Детская одаренность u проблема содержания дошкольно- го образования, „Дошкольное воспитание" 1999, nr 12, s. 2-4. 18 О.І. Кульчицька, Обдарованість: природа і суть, „Обдарована дитина" 2007, nr 1, s. 16-24. 19 А.В. Хуторской, Развитие одаренности школьников: Методика продук тивного обучения: Пособие для учителя, Москва 2000, s. 27. 20 Кратний психологический словарь, под ред. А.В. Петровского и М.Г. Яро- шевского, Ростов-на-Дону 1998, s. 129. 21 А.И. Савенков, Одаренние дети: особенности психического развития, „Магистр" 1997, nr 5, s. 81-95. 22 Н.П. Дубинин, Генетика, поведение, ответственность: О природе ан- тиобщественньїх поступков и путях их предупреждения, Москва 1989, s.46. 23 В.Н. Мясищев, Проблеми способностей в советской психологии и ее бли- жайшие задачи, [w:] Проблеми способностей, Москва 1962, s. 245.
28 Rozdział 1. Porównanie w sparcia uczniów na Ukrainie i w Polsce
możliwość osiągnięcia przez człowieka wyższych rezultatów w jednej lub kilku dziedzinach działalności w porównaniu z innymi ludźmi24.
Ukraiński badacz Iwan Wołoszczuk określa uzdolnienie jako potencjał umysłowy, całościową, indywidualną charakterystykę możliwości poznaw czych i zdolności do nauczania25.
Rosyjski badacz Aleksiej Matiuszkin podchodzi do problemu uzdolnienia z punktu widzenia twórczego potencjału jednostki. Do komponentów struk turalnych uzdolnienia uczony zalicza: dominującą rolę motywacji, aktywność badawczą i twórczą przejawiającą się w odkrywaniu nowego, w określeniu i rozwiązywaniu zagadnień. Według Matiuszkina, uzdolnienie opiera się nie na intelekcie, ale na twórczym potencjale, natomiast czynnik umysłowy jest traktowany jako nadbudowa26.
Ważną cechą współczesnego rozumienia uzdolnienia jest fakt rozpatrywa nia go niejako wartości statycznej, ale dynamicznej27.
Boris Tiepłow określa uzdolnienie jako specyficzne połączenie zdolności, od którego zależy sukces wykonywanej działalności. Uczony twierdził, że „nie można mówić o ogólnym uzdolnieniu w szerokim sensie, jako o uzdolnieniu, które może się przejawić w wielu dziedzinach działalności"28.
„Mówiąc o dziecku uzdolnionym - pisze Natan Lejties - należy rozumieć wyższe, niżeli u funkcjonujących w takich samych warunkach rówieśników, przejawy twórczości"29.
Z kolei Aleksandr Sawienkow uważa, że „uzdolnioną można nazywać jednostkę, która w sposób wyraźny przewyższa niektóre średnie możliwości większości ludzi"30. W innym opracowaniu autor ten proponuje stosować roz różnienie między pojęciami „uzdolnienie dziecięce" i „dzieci uzdolnione"31; mówiąc o „dzieciach uzdolnionych" należy rozumieć szczególną kategorię dzieci. 24 Робочая концепция одаренности, под ред. Д.Б. Богоявленской, В.Д. Шад- рикова, 2-е изд., Москва 2003, s. 76. 25 В. Шепотько, Організація навчання обдарованих і талановитих школярів. Навчальний посібник, „Рідна школа" 2006, № 2, s. 31. 26 А. Матюшкин, Концепция творческой одаренности, „Вопросьі психоло- гии" 1989, nr 6, s. 29-33. 27 А.И. Савенков, Детская одаренность и проблема содержания..., op. cit., s. 2-4. 28 Б. Теплов, Способности и одаренность, [w:] Избранньїе трудьі, Москва 1985, t. 1, s. 14-15. 29 Психология одаренности детей и подростков, под ред. Н.С. Лейтеса, Москва 1996, s. 416. 30 А. Савенков, Детская одаренность и школьное обучение, „Школьньїе тех- нологии" 1999, nr 1-2, s. 121-123. 31 А. Савенков, Одаренньїе дети в обьічной школе, „Народное образование" 1999, nr 9, s. 121-131.
Rozdział 1. Porównanie wsparcia uczniów na Ukrainie i w Polsce 29
Według Wiktora Panowa, z pedagogicznego punktu widzenia są to „dzieci, których poziom rozwoju zdolności wyróżnia ich od rówieśników lub od środo wiska społecznego"32.
Podsumowując zaprezentowany powyżej przegląd definicji pojęcia „uzdol nienie", można stwierdzić, że pod definicją tą należy rozumieć zespół predys pozycji jednostki, na który ma wpływ otocznie, i który ewoluuje w trakcie wy chowania i nauczania.
Ważnym problemem w rozwoju dzieci uzdolnionych jest określenie typu
uzdolnienia. Rozpatrzmy więc kryteria, które w tym zakresie można znaleźć
w literaturze przedmiotu. Diana Bogojawlenska proponuje klasyfikację uzdol nień według pięciu następujących kryteriów:
1) według formy;
2) według stopnia ukształtowania;
3) według stopnia ujawniania się w różnych rodzajach działalności; 4) według cech wieku rozwojowego;
5) według rodzajów działalności i sfery psychiki, która je zabezpiecza33. Spróbujmy scharakteryzować typy uzdolnień w myśl powyższych kryte riów.
Według formy można wyodrębnić uzdolnienie jawne, występujące w sy
tuacji, gdy przejawia się ono u dziecka bardzo wyraźnie i uzdolnienie utajone, zawoalowane.
Według stopnia ukształtowania uzdolnienie bywa potencjalne, występu
jące w sytuacji, gdy dziecko wykazuje pewne możliwości, potencjał do wybit nych osiągnięć, który na tym etapie pozostaje niezrealizowany ze względu na braki funkcjonalne oraz uzdolnienie aktualne ujawnione i zauważone przez psychologów i rodziców.
Według stopnia ujawniania się w różnych rodzajach działalności można
wyodrębnić uzdolnienie ogólne i specjalne. Na pierwsze składają się zdolno ści uniwersalne, niezwiązane ze specjalną działalnością, ale ukazujące poziom rozumienia tego, co się odbywa, głębię emocjonalną oraz motywacyjne za angażowanie w działalność, efektywność w wyznaczaniu celów oraz stopień samoregulacji. Z uzdolnieniem specjalnym mamy do czynienia w sytuacji, gdy są widoczne konkretne zdolności, przejawiające się w pewnym rodzaju dzia łalności.
Według cech wieku rozwojowego można wyodrębnić wczesne uzdolnie
nie, przejawiające się w dzieciństwie oraz uzdolnienie późne-obserwowane w wieku dojrzałym.
Według rodzajów działalności i sfery psychiki, która je zabezpiecza roz
różnia się uzdolnienie intelektualne, akademickie, artystyczne, twórcze (kre
32 В. Панов, Не только дар, но u испьітание, „Директор школьї" 2000, nr З, s. 58.
зо Rozdział 1. Porównanie wsparcia uczniów na Ukrainie i w Polsce
atywne), przywódcze i społeczne. Rozpatrzmy pokrótce każde z tych uzdol nień.
Uzdolnienie intelektualne pozwala dziecku zademonstrować wysokoro
zwinięte zdolności w wielu dziedzinach. Intelektualne uzdolnione dzieci łatwo opanowują różne przedmioty, jednak poziom osiągnięć podczas przyswaja nia wiedzy jest uwarunkowany wybiórczym stosunkiem do poszczególnych przedmiotów.
Uzdolnienie akademickie przejawia się w skutecznym opanowaniu kon
kretnego przedmiotu szkolnego i uważane jest za bardziej wybiórcze. W tego typu uzdolnieniach można wyodrębnić uzdolnienie matematyczne, lingwi styczne, a także uzdolnienie przejawiające się w takich dziedzinach, jak fizyka, chemia, biologia itd.
Uzdolnienie artystyczne (malarskie, literackie, muzyczne, teatralne itd.)
zakłada wysokie osiągnięcia w dziedzinie twórczości artystycznej, np. w mu zyce, malarstwie, rzeźbiarstwie, twórczości aktorskiej.
Uzdolnienie twórcze jest traktowane jako zdolność produkowania, odkry
wania, proponowania nowych idei i hipotez. Jest ono traktowane jako samo dzielny typ zdolności, pomimo faktu, że stanowi nieodłączną część jakiegokol wiek uzdolnienia.
Uzdolnienie przywódcze (zdolności organizatorskie) cechuje zdolność ro