W DRODZE KU DOJRZAŁOŚCI RELIGIJNEJ

kających z natury osoby ludzkiej. Przykazania stanowią zatem podstawowy waru-nek miłości bliźniego, a także są koniecznym etapem drogi ku wolności (VS 13).

Prawdziwy wzrost człowieka w miłości, pokoju, prawdzie i wolności wyma-ga wierności Bogu oraz codziennej walki o to, by być dobrym człowiekiem i chrześcijaninem. Wychowanie ku świętości według papieskiej koncepcji wy-chowania ma prowadzić do rozwoju jednostki w jej integralnym wymiarze, którego celem jest przyszłość w Bogu. Przyszłość owa przekracza ziemskie życie, jest powołaniem do świętości, a także podkreśleniem wartości naszego człowieczeństwa i naszej godności11.

II. W DRODZE KU DOJRZAŁOŚCI RELIGIJNEJ

Problem określenia dojrzałości religijnej jako celu rozwoju osobowości czło-wieka wymaga określenia kryteriów tego zagadnienia. Jednym z twórców, który zajął się opracowaniem wskaźników, na postawie których można powiedzieć, że religijność jest dojrzała, był G. Allport. Stworzył on sześć kryteriów dojrzałego sentymentu religijnego. Pierwszym z nich jest zdolność różnicowania poszcze-gólnych komponentów „obiektu religijnego”. Religia ma wymiar podmiotowy, angażuje całość psychiki człowieka. Składa się nań czynnik poznawczy, który wnosi orientację znaczeniową i uprzedmiotowienie religii, oraz emocjonalny, który tworzy sferę motywacyjną, zapewniającą religijny charakter człowieka. Wymiar przedmiotowy natomiast zapewnia dostrzeżenie złożoności przedmiotu religijnego oraz widzenie religii wielowymiarowo. Aby to dostrzec, niezbędna jest nieustanna reorganizacja i konfrontacja wiary i nauki zdobytej w ciągu życia.

Następnym kryterium jest autonomiczność motywacyjna. Dojrzały senty-ment religijny posiada swoją własną siłę napędową, energię do działania. Kie-rowany jest nie tylko bodźcami zewnętrznymi, ale funkcjonuje autonomicznie, sam się kieruje, kontroluje, orientuje na osiągnięcie celu. Ważne jest, aby sa-modzielność człowieka nie była utożsamiana z fanatycznością czy kompulsyw-nością zachowania, które są przykładami niedojrzałości religijnej¹².

Trzeci wskaźnik to religijny sentyment kierujący w sposób zwarty zachowa-niami. Zachowanie człowieka powinno się charakteryzować zwartością i mo-ralnymi zasadami religijnymi oraz stałością. Przez intensywne działania religij-ne człowiek dokonuje w sobie przemian moralnych13.

W dalszym procesie rozwoju istotny jest szeroki zakres interpretacyjny doj-rzałego sentymentu religijnego. Dojrzałość religijna przejawia się w szerokoza-kresowej filozofii życia, która jednoczy i porządkuje chaos świata. Pozareligijne zainteresowania pochłaniają jedynie część ludzkiej energii, pozostałą część

11 Por. tamże, s. 83-85.

12 S.KUCZKOWSKI, Psychologia religii, Kraków 1998, s. 85-92.

13 Z. UCHNAST, Psychologiczne aspekty motywacji religijnego zachowania, Częstochowskie Studia Teologiczne (1975)3, s. 149.

absorbuje religia. Tutaj jest również miejsce dla okazania tolerancji religijnej wobec drugiego człowieka czy systemu jego wierzeń14.

Następnie wskazuje się na integracyjny charakter dojrzałego sentymentu re-ligijnego. W wyjaśnianiu doświadczeń życiowych pomocne jest utworzenie zintegrowanej i harmonijnej struktury, która prowadzi do osiągnięcia dojrzało-ści religijnej. Integracja dotyczy sfery podmiotowej, czyli zgodnodojrzało-ści wiedzy, emocji i postępowania. Ważna jest również spójność w sferze przedmiotowej: całego obszaru przekonań religijnych, z zachowaniem hierarchii, jaka z nich wynika, w odniesieniu do rzeczywistości, oraz powiązanie religijności z cało-kształtem spraw życia, moralności, poglądu na świat. Dojrzały człowiek nie zadowala się prostymi rozwiązaniami. Stara się znaleźć możliwie najlepszy sposób, który pomoże dostarczyć jego życiu cel i harmonię.

Wreszcie należy wskazać na heurystyczny charakter dojrzałego sentymentu religijnego. Wiara charakteryzuje się tym, że nie daje człowiekowi ostatecznych odpowiedzi. Wynika z tego konieczność ciągłego poszukiwania prawdy, prze-zwyciężania wątpliwości, poszukiwania nowych rozwiązań, które pomogą od-kryć pełniejsze odpowiedzi na coraz to nowe pytania15.

Bogatej analizy religijności dojrzałej, którą często przywołuje się w literatu-rze, dokonuje Z. Chlewiński. Autor rozumie religijność dojrzałą jako dążenie do rozwoju religijności. Twierdzi, że o dojrzałej religijności powinien wypowiadać się przede wszystkim teolog zajmujący się zagadnieniem relacji człowiek – Bóg. Ponadto każde ludzkie doświadczenie ma swój aspekt psychologiczny, stąd też wynika uprawnienie psychologa do formułowania kryteriów oceniają-cych religijność człowieka.

Poziom religijności człowieka jest określony przez jego obraz Boga (infan-tylny, antropomorficzny czy koncepcja Absolutu niewyrażalnego ludzkimi po-jęciami). Natomiast stopień dojrzałości religijnej jest wyznaczony przez poziom rozwiązań różnych kryzysów o charakterze emocjonalnym oraz intelektualnym. Przekonania religijne analizujemy zatem w wymiarze autentyczność – nieauten-tyczność. Walory religijności dojrzałej stwarzają jednostce szansę realizacji twórczych możliwości rozwoju własnej osobowości, zwłaszcza w odniesieniu do Transcendencji, drugiego człowieka czy świata.

Na podstawie tych założeń Chlewiński wyznacza pięć kryteriów dojrzałej re-ligijności. Są to:

– autonomia motywacji religijnej

Motywacja ludzka składa się z różnorodnych, wzajemnie się przenikających elementów: popędów, potrzeb biologicznych, socjogennych, kulturogennych, a także psychogennych. Jednak u dorosłego człowieka mogą ukształtować się dojrzałe motywy, działające samodzielnie, które nie mają związku z motywami wrodzonymi, nabytymi wcześniej w ciągu całego życia ludzkiego. Motywy

14 D.ZIÓŁKOWSKI, Z zagadnień dojrzałości religijnej, Znak (1971)12, s. 1590-1591.

dojrzałości religijnej mają charakter autonomiczny, a nie instrumentalny. Reli-gijność człowieka jest uzależniona od wielu potrzeb psychicznych i może pełnić różne funkcje. Kiedy pełni wyłącznie funkcje pozareligijne, jest religijnością niedojrzałą (instrumentalną). Służy zatem celom egocentrycznym, podmioto-wym, czyli przynosi ulgę w ciężkich chwilach, uwalnia od odpowiedzialności, redukuje lęki, zaspokaja nieakceptowane potrzeby. W takiej relacji to Bóg służy człowiekowi, a nie człowiek kieruje się ku Bogu. Taką koncepcję autor nazywa religijnością zewnętrzną, która nie jest traktowana jako wartość, lecz zapewnia bezpieczeństwo. Natomiast jeśli pełni funkcje specyficznie religijne, kierując się wartościami moralnymi, sprawia, że człowiek osiąga dojrzałość religijną (autonomiczną, autoteliczną). Jest to religijność wewnętrzna, w której najwyż-szą wartością jest właśnie fenomen religii, a z nią autentyczne nakazy moralne. Motywuje to człowieka do działania z pełnym zaangażowaniem, z wykorzysta-niem całej energii i drzemiących w nim możliwości. Toteż taka religijność mo-że kształtować i przemieniać życie dojrzałego człowieka16.

– koncepcja (obraz) Boga

Dojrzałość religijna wyraża się w obrazie Boga, który człowiek ukształtował w swoim umyśle. Na powstanie tego wizerunku mają wpływ różnorodne oddzia-ływania. Jednym z podstawowych procesów jest przenoszenie na sposób widze-nia Boga cech, jakie dziecko dostrzega u własnych rodziców. Początkowo młody człowiek antropomorfizuje Boga, upodobnia do wizerunku ludzkiego. Przedsta-wia sobie Stwórcę jako osobę działającą w sposób ludzki, wraz z charaktery-stycznymi dla ludzi cechami. Człowiek dorosły natomiast wytwarza niedojrzałe wyobrażenia Boga na bazie indywidualnego poziomu intelektualno-moralnego, efektem czego powstaje Jego karykaturalny obraz. Wizerunek taki jest wytworem różnych potrzeb: prymitywnej moralności, niedojrzałego myślenia czy sentymen-talnego pojmowania Boga. Taki patologiczny obraz Boga utrwala się przez nega-tywne relacje z rodzicami i wynikające z nich urazy. Traumy wczesnodziecięce w późniejszym życiu wpływają na nasze myślenie o Bogu, nacechowane licznymi frustracjami, co prowadzi do wykształcenia religijności niedojrzałej. Zdarza się, że w procesie kształtowania się obrazu Boga, na skutek specyficznych wydarzeń w przebiegu wychowania i socjalizacji, zostają weń wpisane takie elementy, które w pewnym sensie można nazwać psychopatycznymi, możliwe do zaobserwowa-nia u osób chorych psychicznie. Wtedy to obraz Boga może również przyjmować cechy diagnozowane u osób o zaburzonej osobowości17. Natomiast do osiągnię-cia dojrzałości prowadzi pogłębiona refleksja, większy wgląd w siebie oraz kon-trolowanie własnych myśli. Dojrzały człowiek umiejętnie posługuje się znakami

16 S.TOKARSKI, Dojrzałość religijna, w: S.GŁAZ (red.), Podstawowe zagadnienia psychologii

religii, Kraków 2006, s. 161.

17 K.FRANCZAK,J.ŻUK, Osobowościowe korelaty obrazu Boga, w: I.BOROWIK,M.L

i symbolami, budując obraz Boga poprzez analogie, które przybliżają to, co nie-pojęte i niebezpośrednie18.

– umiejętność różnicowania elementów istotnych i ubocznych w religii Religia jest rzeczywistością wielowymiarową. Dojrzałość religijna człowieka powoduje, że potrafi on różnicować poszczególne przejawy swojego wyznania i odróżnić istotne aspekty od jego ubocznych skutków, np. uwarunkowań historycz-nych czy rytuałów. Osoba dojrzała akceptuje swoje wyznanie jako całość, jednak potrafi dostrzec zarówno mocne, jak i słabe jego strony. Stwierdzane często zjawi-ska obłudy, faryzeizmu, zepsucia życia moralnego świadczą o tym, jak ważne jest rozdzielenie tych dwóch stron. Na brak dojrzałości religijnej wskazuje wyznaczanie elementów drugorzędnych na pozycje podstawowe oraz równorzędne traktowanie wszystkich przejawów religijności człowieka. Ta niedojrzałość objawia się zatem w sztywności umysłowej, czego dowodem jest bezwzględny fanatyzm, realizowany wbrew przyjętym zasadom etycznym. Przykładem może również być rygorystycz-ne traktowanie ludzi oraz stawianie im zbyt wygórowanych wymagań, co przeczy chrześcijańskim zasadom miłości i szacunku wobec bliźniego.

– umiejętność rozwiązywania kryzysów religijnych

Kryzys religijny wiąże się problemami natury religijnej, związanymi z przy-krymi odczuciami poznawczo-emocjonalnymi. Pojawia się w momencie rywa-lizacji motywów w indywidualnej hierarchii wartości człowieka, które tracą uzyskaną pozycję. Zawsze polega na pewnej dezintegracji wcześniejszych eta-pów w życiu. Nabyte wartości i przekonania ulegają całkowitej dewaluacji albo znaczącym zmianom. Problemy z radzeniem sobie z kryzysami wskazują na niedojrzałość religijną. Występuje wtedy utrata pozycji centralnych przez wartości religijne lub nawet ich odrzucanie. Pozytywne rozwiązanie kryzysu pogłębia religijność, a przezwyciężanie kryzysów prowadzi do bardziej dojrza-łej religijności. Dzieje się tak dlatego, że gdy stare struktury myślenia ulegają dezintegracji, w ich miejsce pojawiają się nowe, bardziej realistyczne rozwiąza-nia osobowościowe i religijne. Kryzysy mogą przybierać różne formy, dlatego wyróżniamy: kryzysy związane z przeżyciem niezgodności prawd wiary z na-uką (problemy związane z istotą człowieka, świata, życia), gdy nauka nie do-starcza wyjaśnień na nurtujące człowieka pytania; kryzysy agnostyków i scep-tyków (ludzie nastawieni do wiary sceptycznie wyrażają wątpliwości w zagad-nieniach niedających się zbadać empirycznie); kryzys dotyczący obrazu Boga (źródłem takiego konfliktu może być zarówno niedojrzały obraz Boga, jak i negatywne skojarzenie związane np. z lękiem przed Bogiem); kryzysy religijne o charakterze etycznym (pojawiają się najczęściej wobec cierpienia, zła, śmierci i niesprawiedliwości i dotyczą braku poczucia sensu tych przeciw-ności); kryzysy spowodowane konfliktem systemu wartości reprezentowanego przez religię z postępowaniem człowieka (religijne wytyczne moralności często

18 Por. Z.CHLEWIŃSKI, Religia. Dojrzałość religijna, w: T.GADACZ,B.MINERSKI (red.),

stoją w sprzeczności z powszechną obyczajowością); kryzysy natury socjolo-gicznej, kiedy osoba staje wobec grupy nastawionej wrogo do prezentowanych przez nią wartości religijnych; kryzysy dotyczące praktyk religijnych (najczę-ściej są spowodowane wewnętrznym sprzeciwem wobec przymusu); kryzysy dotyczące powołania religijnego, związane z wątpliwościami na temat dokona-nego wyboru stanu lub drogi zawodowej.

Komponent poznaczy pobożności człowieka składa się ze zbioru przekonań i pojęć dotyczących rzeczywistości transcendentalnej człowieka, a także relacji między nimi a Absolutem. U poszczególnych osób schemat ten jest rozbudowa-ny i usystematyzowarozbudowa-ny w różrozbudowa-nym stopniu. Przekonania człowieka na temat religii pochodzą z Objawienia przekazywanego nam przez Kościół. Dla religij-nego człowieka są one źródłem wiedzy na temat dobra i zła. Człowiek dojrzały świadomie i w sposób wolny przyswaja te przekonania i związany z nimi sys-tem wartości. Następnie stają się one dla niego motywami podtrzymującymi i ukierunkowującymi jego działania. Religijność dojrzała staje się dynami-zmem, a w ten sposób centralną aktywnością w konstrukcji osobowości.

Istotnym wskaźnikiem dojrzałej religijności jest zgodność oraz autentycz-ność przekonań moralnych człowieka z obowiązującym wzorcem. Najważniej-szy w tym aspekcie jest postulat miłości Boga i bliźniego. Człowiek o niedoj-rzałej religijności traktuje religię jako niewytłumaczalne doświadczenie emo-cjonalne w relacji ze Stwórcą. Konsekwencją takiego postrzegania jest wybiór-cze realizowanie norm moralnych oraz formalne traktowanie praktyk religij-nych. Autor powyższej koncepcji przyznaje, że wymienia tylko niektóre aspek-ty dojrzałej religijności, nie wyczerpując tego tematu. Problemaaspek-tyka religijności dojrzałej jest tak złożona, że jej przywołane kryteria są podstawowe i funda-mentalne, ale mogą być dalej uzupełniane19. Pozwoli to na pełniejsze określenie, czym jest dojrzałość religijna. Poniższe wnioski opierają się na treściach zaczerp-niętych z różnych szkół psychologicznych, aby jak najpełniej opisywać i wyjaśniać fenomen religijności.

Wartości zajmują centralne miejsce w organizacji osobowości. Regulują one zachowanie człowieka, ukierunkowują system poznawczy, stanowią kryterium działań, dążeń oraz podstawę oceny moralnej. Człowiek, tworząc swój system wartości, klasyfikuje wartości pierwszorzędne przed peryferyjnymi. U dojrzałe-go człowieka jest to system uporządkowany, względnie trwały, ściśle połączony z filozofią życia. System wartości łączy się z orientacją religijną, która wynika z poszukiwania sensu życia w procesie dojrzewania osobowości.

G. Allport twierdził, że zachowaniem człowieka kierują świadome motywy, które zależne są od wartości. Wartości to cele działań, a światopogląd to wypraco-wana własna ich hierarchia, mieszcząca w sobie zarazem ideał własnego „ja”, jak również ideały moralne i akceptowane społecznie strategie zachowań. System

tości pełni funkcję czynnika jednoczącego różne funkcje osobowości i jednocześnie określa aktywność osoby w realizacji jej głównych wartości oraz nadaje sens życiu.

E. Fromm określa, że światopogląd, jako układ odniesienia, składa się z na-czelnych wartości, które motywują ludzkie zachowanie. Jest usystematyzowa-nym poglądem na siebie i świat, kształtującym się w trakcie rozwoju człowieka. Ważne są tu podstawowe predyspozycje, charakter, typ temperamentu, ale rów-nież sposób wychowania i doświadczenia wczesnodziecięce. W późniejszym okresie głównym czynnikiem staje się środowisko prezentujące określony wzo-rzec kultury. Obecnie uważa się, że ostatecznym czynnikiem formującym świa-topogląd jest indywidualna aktywność człowieka. Osoba dojrzała religijnie światopogląd swój kształtuje na podstawie treści religijnych, które przyjmuje i uzewnętrznia. Dojrzały religijnie człowiek uznaje więc wartości religijne, które zajmują centralne miejsce w jego systemie osobowości.

A. Golan prowadził badania nad relacją między dojrzałą osobowością a stopniem religijności. Za wskaźnik stopnia religijności przyjął tzw. zaanga-żowanie religijne. Pojęcie to pojawiło się w literaturze psychologicznej już wcześniej. R.O. Allen i B. Spilka wyróżnili dwa typy religijności. Pierwszym jest religijność zaangażowana, która oznacza religijność otwartą poznawczo, opartą na abstrakcyjnych analizach, urozmaiconą wewnętrznie i elastyczną. Drugim typem jest religijność uzgodniona, nazywana także nieświadomą, mi-mowolną. Z. Golan tylko w niewielkim stopniu nawiązywał do koncepcji R.O. Allena i B. Spilki. Zaangażowanie religijne rozumiał jako przeciwieństwo obojętności religijnej. Charakteryzował religijność jako postawę, której jedną z cech jest centralność. Centralność jest to wymiar wskazujący na stopień psy-chologicznego (poznawczego, emocjonalnego i behawioralnego) zaangażowa-nia podmiotu obiektem postawy. Przedmiot może w różnym stopniu wywoły-wać zaangażowanie: przez wzbudzanie zainteresowania, koncentrację sfery emocjonalnej, motywację do określonych zachowań. Stąd bliskość w stosunku do przedmiotu wskazuje na jego ważność. Zaangażowanie religijne tworzy za-tem psychologiczna bliskość postawy religijnej, wskazująca na ważność, jaką posiada dla podmiotu. Zaangażowanie wyraża się w aktywności człowieka, która realizuje zadania stawiane przez religię w zakresie wewnętrznym (modli-twa, akty religijne), a także w zakresie zewnętrznym (zadania wyznaczane przez wspólnotę oraz zachowanie zasad etycznych tej wspólnoty)20.

W. Chaim traktuje religijność w kategoriach postawy, dostrzega przy tym jej aspekt poznawczy, nie uwzględnia zaś komponentu emocjonalnego i behawio-ralnego. W ten sposób religia uzyskuje znaczenie dla człowieka i włączana jest w strukturę osobowości człowieka. Stopień centralności przedmiotu religii jest indywidualny dla każdej osoby, świadczy o jej zaangażowaniu religijnym oraz jest dodany do łańcucha ważnych środków i celów. Autor przyjmuje, że istnieje obiektywny (teologiczny), zewnętrzny w stosunku do człowieka system

konań religii katolickiej. Natomiast subiektywny obraz przedmiotu postawy wskazuje na większą lub mniejszą zgodność z obrazem określanym przez sys-tem obiektywny. Według W. Chaima w człowieku powstaje poczucie religijno-ści, gdy stosunek osoby do przedmiotu religijnego i jego poszczególnych ele-mentów jest podobny pod względem kierunku i intensywności.

Ta spójność wyraża się w zintegrowaniu poszczególnych elementów syste-mu przekonań, zarówno pozytywnych, jak i negatywnych. Religijność niespój-na zaś jest niespójną postawą wobec systemu przekoniespój-nań religijnych, w którym występują duże rozbieżności poszczególnych elementów. Niespójność wła-snych przekonań świadczy o różnicy między obiektywnymi przekonaniami religijnymi a subiektywnie akceptowanymi odczuciami. Religijność taka nie spełnia zakładanych przez religię norm, a więc nie może być religijnością doj-rzałą. Cechą dojrzałej religijności jest spójne przyswajanie z dużą intensywno-ścią obiektywnie istniejącego systemu religijnych przekonań21.

Postawę religijną charakteryzuje między innymi jej zintegrowanie, określane czasem za pomocą takich pojęć, jak zwartość, zgodność czy spójność. Termin „integracja”, jako element określający zdrowie psychiczne, w odróżnieniu od patologii (dezintegracja) interesował szczególnie K. Dąbrowskiego. Stworzył on teorię dezintegracji pozytywnej, która zajmowała znaczące miejsce w rozwa-żaniach na temat zdrowia psychicznego. W miarę rozwoju osobowości człowiek musi integrować ze sobą sprzeczne, ambiwalentne popędy i działania, eliminować prymitywne impulsy. Kształtowanie osobowości jest przejawem świadomej in-korporacji tego, co konfliktowe czy patologiczne, w procesie rozwoju. Aby przejść z niższego poziomu rozwoju na wyższy, jednostka musi przejść mniejszą lub większą dezintegrację struktur i czynności prymitywnych. Następnie przez proces integracji, scalania i zharmonizowania tych niezgodnych ze sobą elemen-tów człowiek dochodzi do etapu pełnej integracji. Pełne zintegrowanie jest jedno-cześnie osiągnięciem pełnej dojrzałości w danym zakresie²².

Badając dojrzałość religijną, należy również sprawdzić zintegrowanie reli-gijnej postawy człowieka oraz jej poszczególnych elementów. Przy badaniu postawy religijnej należy sprawdzić, czy zmiany w zakresie religijności doko-nują się w kierunku pozytywnym oraz czy zachodzi ewolucja większości istot-nych elementów postawy religijnej. Na tej podstawie możemy stwierdzić, czy dana postawa zmierza do zintegrowania.

Elementami nastawienia religijnego człowieka, które możemy badać, są podstawowe komponenty osobowości, czyli poznawczy, emocjonalny i beha-wioralny oraz, ze względu na treść postawy, np. obraz Boga i odniesienie do in-nych ludzi. Zaobserwowane zmiany w postawie religijnej, wskazujące na jej dą-żenie do integralności, mogą świadczyć o większej dojrzałości religijnej. Stąd aby osiągnąć wyższy poziom rozwoju instynktu religijnego, należy przezwyciężać w

21 W.CHAIM, Psychologiczna analiza religijności niespójnej, Lublin 1991, s. 21-53.

sobie postawę pozoru i powierzchowności. Należy dojść do poczucia konfliktu, niższości w stosunku do siebie i innych, poczucia grzechu i odległości od ideału, aby później móc to scalić z wyznawanymi wartościami i przekonaniami23. Stąd dezintegracja pozytywna jest rozumiana jako proces przemian, który uruchamia twórcze siły człowieka, wzbogaca jego psychikę, osobowość i prowadzi do wyż-szego poziomu funkcjonowania w wymiarze osobowym i społecznym24.

R. Jaworski opracował koncepcję religijności personalnej oraz przyjął trzy jej założenia: podmiotem przeżycia religijnego jest człowiek jako byt osobowy; przedmiotem tego przeżycia i jego adresatem jest Osoba Boga; między osobą człowieka a Bogiem osobowym występuje specyficzny typ relacji: relacja oso-bowa. Autor przyjmuje, że religijność personalna, jako realizacja ontycznej relacji osobowej między człowiekiem a Bogiem, jest najwyższą formą religijności.