ADAM WOCIAL*, JANUSZ GINALSKI**, MAREK RUSINIAK, DARIUSZ DUDEK***
""Laboratorium Badań Materiałowych Instytut Energii Atomowej, Otwock-Swierk
** Instytut Energetyki, Warszawa
***Zespół Elektrowni Wodnych w Dychowie SA., DYCHÓW
W referacie zaprezentowano metodykę postępowania przy realizacji ekspertyz dotyczących konstrukcji stalowych nitowanych, eksploatowanych już wiele dziesiątków lat. Badania naprężeń rurociągów derywacyjnych elektrowni szczytowo pompowej uzupełniono badaniami nieniszczącymi. W badaniach NDT zastosowano niekonwencjonalne metody badawcze, polegające na wykorzystaniu radiografii papierowej do wykonania mappingu korozji oraz metodę radiograficzną do oceny jakości połączeń nitowanych.
1. WSTĘP
Badania eksploatacyjne obiektów przemysłowych w ostatnich latach zmieniły się z badań najczęściej nieplanowanych, wymuszanych częstotliwością awarii, w badania bardzo precyzyjnie przygotowywane i planowane na długie okresy pracy. Rozpoczęcie prowadzenia systematycznych badań eksploatacyjnych już nie jest tylko wynikiem wymagań stawianych poprzez przepisy prawne, których funkcjonowanie sprawdzają przedstawiciele odpowiednich urzędów, lecz jest spowodowane względami prawami ekonomicznymi.
Od momentu powstania pierwszych konstrukcji spawanych głównym procesem technologicznym określającym jakość wyrobu stało się spawanie. Jednakże oprócz konstrukcji spawanych istnieją nadal i znakomicie funkcjonują wielorakie konstrukcje gdzie łączenie elementów stalowych odbywało się przy pomocy nitowania. Połączenia nitowane występują w elementach kratownic urządzeń dźwignicowych, w budowlach inżynieryjnych jak np. mosty, wiadukty oraz w takich urządzeniach jak zbiorniki czy rurociągi. Konstrukcje te nie istnieją bynajmniej z powodów ich wartości muzealnej lecz z korzyści ekonomicznych gdyż ich parametry techniczne są zupełnie dobre. Jednym z takich obiektów są rurociągi derywacyjne w elektrowni szczytowo pompowej w Dychowie.
2. DANE TECHNICZNE
Elektrownia Dychów jest jedną z 15 elektrowni rozlokowanych na rzekach Bóbr oraz Nysa Łużycka, które wchodzą w skład Zespołu Elektrowni Wodnych Dychów SA. Sama elektrownia szczytowo pompowa Dychów posiada moc 79,5 MW otrzymywaną z trzech turbozespołów uruchomionych w roku 1950 i 1960. Historia elektrowni zaczęła się jeszcze przed II wojną światową w latach 1933-1936. W tym czasie zbudowane zostały 3 rurociągi, łączące górny zbiornik wodny z 3 turbinami w pobliżu zbiornika dolnego. Przedmiotem badania były 3 rurociągi derywacyjne (rys. 1). Każdy z nich zbudowany jest z 25 kręgów o
średnicy wewnętrznej 6,4 m, szerokości 2 m oraz grubości od 12 do 19 mm. W sumie każdy rurociąg ma 56 metrów długości i nachylenie do poziomu wody 30°. Łączenie kręgów wykonane jest poprzez nitowanie bezpośrednio w układzie na zakładkę lub z dodatkowym pierścieniem w układzie na nakładkę. Każdy krąg składa się z łączonych poprzez nitowanie 3 arkuszy blach o długości 6,7 m dając obwód ponad 20 metrów. Na długości każdego rurociągu występują po dwie pary szczelin dylatacyjnych ze specjalnym układem nitowanym.
Rys. 1. Przekrój zbiornika górnego i EW Dychów: a)zamek wodny górny, b)rurociąg derywacyjny, c)hala generatorów, d) zbiornik dolny
3. METODYKA BADANIA
Historia badań diagnostycznych rurociągów derywacyjnych jest stosunkowo krótka.
Większe badania wykonywane były w latach 1983/84. W zakres tych badań wchodziły:
• oględziny zewnętrzne blach
• badania ultradźwiękowe blach do określenia stopnia ubytków grubości w wyniku korozji w ilości 3x12 równomiernie rozłożonych punktów pomiarowych na każdym kręgu czyli wykonanie ponad 2600 punktów na 1 rurociąg.
• badania składu chemicznego
• badania ultradźwiękowe nitów wzdłuż ich osi - zbadano ponad 1400 szt.
• badania ultradźwiękowe mostków pomiędzy nitami.
Wyżej wspomniane badania wymagały olbrzymiego nakładu pracy lecz w opracowywaniu obecnego programu badawczego były bardzo pomocne gdyż również na ich podstawie określono strefy reprezentatywne do opracowania nowej prostszej metodyki badania.
Obecnie realizowane badania wykonywane w celu określenia stanu rurociągu były skierowane na: 1- określenie stanu stali i stopnia skorodowania blach oraz ocena połączeń nitowanych 2- badania charakteru pracy rurociągów i stanu ich naprężeń.
Zakres wykonywanych badań diagnostycznych Badania korozyjnych ubytków blach
Badaniom poddano 20 obszarów o wymiarach 30 x 40 cm z okolic dylatacji i na nich zaznaczono około 60 punktów o zróżnicowanej powierzchni, w których wżery i ubytki były najgłębsze. Powierzchnie wyznaczonych punktów wyszlifowano i poddano ultradźwiękowym pomiarom grubości. Przeciętnie głębokość ubytków korozyjnych zawierała się w granicach 2- 3 mm co dla kręgów dolnych odpowiada ubytkom 10-15% a dla kręgów górnych 17-25%.
Następnie wybrane obszary poddano specjalnym badaniom radiograficznym na papierach niskosrebrowych [1,2,3] w celu określenia procentowego rozkładu wielkości i charakteru korozji. Badania te wyraźnie ujawniły w jakich strefach rurociągu występuje przewaga korozji wżerowej a w jakich równomiernej, (fot.l)
Dodatkowo wykonano badania grubości blach w około 350 punktach, w których przeprowadzano uprzednio badania w 1984r. pomiary te wykazały głębsze ubytki korozyjne do 4,5 mm występujące w górnych obszarach przy otworach kanałów dylatacyjnych.
W wyniku powyższych badań stwierdzono, że ubytki grubości blach w odniesieniu do wcześniejszych badań z 1984 i 1992 r nie wykazują istotnych różnic wykraczających poza granice błędów pomiarowych. Dowodzi to, że procesy korozyjne pod powłokami ochronnymi nie rozwijają się, jak również nie występują w znaczny sposób procesy erozyjne. Następne badania eksploatacyjne mogą być ograniczone jedynie do obszarów wcześniej wytypowanych narażonych w większym stopniu na korozję wżerową.
Badania radiograficzne połączeń nitowanych
W pracach nad połączeniami nitowanymi oparto się na badaniu radiograficznym. Ponieważ nit pracuje na ścinanie trzona a polem współpracy z blachą jest powierzchnia otworu, zastosowano metodę radiograficzną w celu określenia szczeliny pomiędzy nitem i otworem powstałej w efekcie pracy oraz ewentualnie w wyniku korozji. Badaniom poddano 20 wytypowanych obszarów o wielkości 30 x 40 cm zawierających łącznie około 180 nitów.
Badania te wykazały w 12% nitów luzy promieniowe połączenia o wielkości szczeliny od 1 do 2 mm. Luzy te nie zawsze występowały na całym obwodzie połączenia.
Badania niszczące połączeń nitowanych
W celu jednoznacznego określenia przyczyny występowania luzów promieniowych na połączenia pomiędzy nitem a otworem wykonano w 2 przypadkach wybicie nitów z połączeń typu zakładkowego i nakładkowego. Dla badanego połączenia zakładkowego stwierdzano owalizację otworów blach łączonych o wielkości około 1 mm zaś dla połączenia nakładkowego różnica wynosiła 2 mm.
Po wstępnych oględzinach stwierdzono, że powierzchnie nitów są po 50 latach metalicznie czyste bez śladów korozji i nieuszkodzone. Luzy istniejące były jedynie wynikiem pewnej niedokładności procesu technologicznego. Badania twardości oraz ocena mikroskopowa nie wykazały nieprawidłowości ani korozji.
Badania pulsacji naprężeń w powłokach rurociągów
Przeprowadzono również badania naprężeń w wytypowanych obszarach powłok wszystkich rurociągów oraz na elementach konstrukcji wsporników. Badania wykonano podczas uruchomienia pomp oraz turbin i pomiary podczas opróżniania i napełniania rurociągu. Uzyskane wyniki pulsacji naprężeń nie budziły żadnych zastrzeżeń eksploatacyjnych.
4. WNIOSKI
1. Konstrukcje nitowane nawet po 50 latach eksploatacji mogą być nadal w pełni przydatne do eksploatacji.
2. Potwierdza się przydatność zastosowania metody radiograficznej do badania połączeń nitowanych.
3. Wykorzystanie mało znanej metody radiografii papierowej niskosrebrowej do badań korozji blach przy dokładnym wyborze miejsc reprezentatywnych pozwala określić precyzyjnie charakter i stopień korozji.
4. Właściwie opracowany program badań pozwala uzyskać precyzyjne wyniki oraz skrócić czas i obniżyć koszty badań.
Literatura
1. J.Bończyk Materiały konferencjyjne GAMMATEST'94 Nowy system radiograficzny -NDT Rapid Dry System
2. A.Wocial - Materiały konferencyjne GAMMATEST'94 - Kompleksowe badania korozji zbiorników i rurociągów
3. M.Dobrowolski - Materiały konferencyjne GAMMATEST'93 - Diagnostyka radiograficzna w energetyce - możliwości i ograniczenia