Walory i bariery sądownictwa polubownego

1. Zapis na sąd polubowny jako wyraz zasady wolności i autonomii stron

Zasada autonomii woli stron, przejawiająca się w sensie praktycznym zasadą swobody umów zdecydowanie pozostaje naczelną zasadą prawa cywilnego⁴³². Wolność i autonomia woli stron rozumiana jako określona konstytucyjnie gwarancja ochrony i poszanowania wolności człowieka niewątpliwe obejmuje również swobodę w zakresie dokonania zapisu na sąd polubowny celem rozstrzygnięcia sporu przed sądem polubownym. Wyłącznie zatem od stron umowy arbitrażowej zależy wola i zamiar skorzystania z możliwości alternatywnej metody rozstrzygania sporów przez wyłączenie sądownictwa państwowego i poddanie sporu pod rozstrzygnięcie sądownictwa polubownego. Autonomiczność stron postępowania znajduje również odzwierciedlenie w ustaleniach i uzgodnieniach czynionych w toku postępowania arbitrażowego celem realizacji zamiaru polubownego rozstrzygnięcia sporu.

Zasadniczym celem zawieranej umowy arbitrażowej pozostaje rozstrzygnięcie sporu, tak więc autonomiczna decyzja w zakresie wyboru sądownictwa polubownego koresponduje ze świadomością z jednej strony uzyskania oczekiwanych korzyści z rozstrzygnięcia sporu w ramach postępowania arbitrażowego, a z drugiej strony uniknięcia spodziewanych nieprawidłowości związanych z udziałem w państwowym wymiarze sprawiedliwości. Pełna autonomia woli stron dokonujących zapisu na sąd polubowny, wolna od jakichkolwiek ingerencji zarówno ze strony innych podmiotów, jak i władz publicznych przesądza o jednej z podstawowych zalet rozstrzygania sporów

431 A. Czapracka, w: Wdrażanie zmian w sądownictwie, T. Rostkowski (red.), Warszawa 2015, s. 214-232.

198

w ramach arbitrażu. Wskazać przy tym należy, iż swoboda w zakresie dokonania zapisu na sąd polubowny celem rozstrzygnięcia sporu przed sądem polubownym wymaga wskazania przedmiotu sporu lub stosunku prawnego, z którego spór wyniknął lub może wyniknąć. Strony umowy arbitrażowej przy sporządzaniu zapisu na sąd polubowny precyzują zatem przedmiot sporu i w ten sposób faktycznie ograniczają możliwość prowadzenia postępowań arbitrażowych tylko względem wskazanego sporu lub stosunku prawnego, z którego spór może wyniknąć. Sąd polubowny może rozpoznać sprawę i wydać wyrok tylko w granicach umowy o arbitraż, a więc z zakresu kognicji sądu arbitrażowego włączone pozostają te części danego sporu, które nie są wyraźnie objęte zapisem na sąd polubowny, przy czym zarówno od strony przedmiotowej (określenia sporu), jak i przedmiotowej (wskazania stron sporu)433

. To ograniczenie możliwości prowadzenia postępowania arbitrażowego eksponowane jest jako wada arbitrażu, w którym mimo autonomii i swobody zawierania umowy arbitrażowej, faktycznie istnieje możliwości rozstrzygania wyłącznie sporów uprzednio określonych w zapisie na sąd polubowny. Autonomia woli stron wyraża się nie tylko w swobodzie decydowania o poddaniu sporu pod rozstrzygnięcie sądu polubownego, ale także w swobodzie kształtowania organizacyjnych aspektów postępowania arbitrażowego, w tym ustalania składu arbitrów, swobodzie określenia zasad i sposobu prowadzenia postępowania arbitrażowego i realnym wpływie na rozstrzygnięcie sądu polubownego⁴³⁴. Autonomiczna decyzja stron umowy arbitrażowej o poddaniu sporu rozstrzygnięciu sądu polubownego determinuje w konsekwencji realizację samodzielności i samoorganizacji stron przez cały przebieg postępowania arbitrażowego, aż do rozstrzygnięcia sporu, w tym również przez pełną autonomiczność w zakresie dobrowolnej akceptacji wyroku sądu polubownego.

Trzeba jednak pamiętać, że wolność i autonomia woli stron postępowania arbitrażowego wyrażana w realnym wpływie na poddanie sporu pod rozstrzygnięcie sądu polubownego oraz prowadzenie postępowania arbitrażowego nie może być rozumiana jako dowolność, czy pełna swoboda podejmowania wszelkich dowolnych czynności, bowiem obowiązujące regulacje precyzują zakres dopuszczalnej autonomii stron, z konsekwencją kontroli prawidłowości rozstrzygnięcia sądu polubownego w ramach sądownictwa państwowego. Ponownie przy tym należy podkreślić, iż autonomiczność podmiotów stanowi podstawową korzyść polubownego rozstrzygania

433 A. Szumański, w: System Prawa Handlowego. Arbitraż handlowy, Tom 8, s. 41.

199

sporów korespondującą ze świadomym wyborem sądownictwa polubownego, partycypowaniu w czynnościach procesowych realizowanych w postępowaniu arbitrażowym oraz w konsekwencji akceptacją prawidłowości i dobrowolnością wykonania wyroku sądu polubownego⁴³⁵.

W odniesieniu do korzyści arbitrażu wynikających z autonomii wolności i woli stron umowy arbitrażowej należy również wskazać na autonomiczość arbitrażu w rozumieniu instytucjonalnym jako autonomię sądu polubownego zastępującego z woli stron państwowy wymiar sprawiedliwości436. Zgodną wolą stron umowy arbitrażowej przez sporządzenie zapisu na sąd polubowny dochodzi do określenia sposobu rozstrzygnięcia sporu poza sądownictwem państwowym. Wprawdzie prawidłowość postępowania arbitrażowego podlega kontroli sądu powszechnego, jednak oczekiwana jest pewna gwarancja swobodnego działania i realizacji czynności postępowania arbitrażowego w autonomii od sądownictwa państwowego zgodnie z zamiarem i wolą stron dokonujących zapisu na sąd polubowny. Istotną zatem korzyścią sądownictwa polubownego staje się pełna autonomia sądu rozstrzygającego spór w ramach postępowania arbitrażowego, instytucji niezależnej w swym działaniu i podlegającej ingerencji zewnętrznej wyłącznie w przypadkach określonych w obowiązujących regulacjach.

2. Gwarancje poufności arbitrażu

Poufność arbitrażu traktowana jest w piśmiennictwie jako zaleta korespondująca z istotą i charakterem prywatnego rozstrzygania sporów. W odniesieniu do oczekiwanej i aprobowanej przez strony dyskrecji postępowań arbitrażowych eksponuje się jednocześnie brak podstaw normatywnych zarówno w prawie krajowym, jak też międzynarodowym, określających treść i zakres poufności arbitrażu437

. Poufność prowadzonych postępowań arbitrażowych wynika najczęściej z zawieranych między stronami umów arbitrażowych, w których strony określają klauzulę poufności, bądź z regulaminów sądów arbitrażowych, wskazywanych przez strony w zapisie na sąd

435

E. Samsel, Sąd polubowny remedium na nowe sprawy, EP 2003, nr 12, s. 36.

436

Ł. Błaszczak, M. Ludwik, Sądownictwo polubowne (arbitraż), Warszawa 2007, s. 20.

437 J. Rajski, Zagadnienia poufności w arbitrażu handlowym, PPH 2001, Nr 6, s. 1 i n.; T. Ereciński, K.

Weitz, Sąd Arbitrażowy, Warszawa 2008, s. 49; Ł. Błaszczak, M. Ludwik, Sądownictwo polubowne

(arbitraż), Warszawa 2007, s. 18; R. Morek, Mediacja i arbitraż (art. 1831–18315, 1154–1217 k.p.c.). Komentarz, Warszawa 2006, s. 212; B. Gessel-Kalinowska vel Kalisz, Podstawa normatywna zasady poufności w polskim arbitrażu handlowym. PPH 2013, nr 1, s. 14; J. Paulsson, N. Rawding, The Trouble with Confidentiality, Arbitration International 1995, nr 3, s.303; J. Coe, International Commercial Arbitration: American principles and practice in Global Context, New York 1997, s. 179.

200

polubowny. Zasadniczo klauzula poufności zakazuje zarówno instytucjom arbitrażowym, ich pracownikom i arbitrom, jak też stronom i pozostałym uczestnikom postępowania arbitrażowego ujawniania osobom trzecim wszelkich informacji dotyczących polubownego rozstrzygania sporu. Zakaz ujawniania informacji obejmuje przy tym sam fakt prowadzenia postępowania arbitrażowego, wszelkie informacje związanych z realizacją czynności w ramach postępowania arbitrażowego, w tym okoliczności i dokumenty ujawnione w toku postępowania dowodowego oraz również wszelkie informacje dotyczące rozstrzygnięcia sądu polubownego. Interes stron w zachowaniu poufności obejmuje zatem całość postępowania, a więc okoliczności dotyczące bezpośrednio sporu będącego przedmiotem postępowania oraz wszelkie informacje ujawniane w trakcie realizacji czynności procesowych, w tym związanych z udziałem w rozprawach, czy również dokonywanych doręczeniach pism i składanych w toku postępowania dokumentów. Podkreślić przy tym należy możliwość rozbieżności w rozumieniu przez strony i uczestników postępowania zakresu poufności oraz sposobów jej respektowania. Stosownym zatem w ramach realizacji wstępnych czynności postępowania arbitrażowego wydaje się omówienie zagadnień związanych z poufnością i poczynienie między stronami szczegółowych uzgodnień gwarantujących z jednej strony przestrzeganie klauzuli poufności, a z drugiej strony ewentualne określenie zasad ujawnienia informacji poufnych w trakcie lub po zakończeniu postępowania arbitrażowego.

Powszechnie poufność uważana jest za jedną z najbardziej korzystnych i pomocnych cech arbitrażu, zarówno w ramach poszanowania relacji stron, jak też specyfiki prowadzenia czynności w ramach postępowania arbitrażowego438

. Istota i charakter arbitrażu rozumianego jako czynione w dobrej wierze umowne uzgodnienie stron poddających spór pod rozstrzygnięcie sądu polubownego determinuje określone relacje między stronami od zawarcia umowy, aż po rozstrzygnięcie sporu, a nawet ukształtowanie wzajemnych relacji po zakończeniu postępowania arbitrażowego. Poufność zatem określana również dyskrecją powinna być kojarzona z bliskimi relacjami stron umowy o arbitraż, które mimo zaistniałego konfliktu, zamierzają doprowadzić do rozstrzygnięcia sporu bez jakichkolwiek uszczerbków wynikających z

438 S. Lazareff, Confidentiality and Arbitration: Theoretical and Philosophical Reflections, w: Confidentiality on Arbitration, Special Supplement ICC International Court of Arbitration Bulletin 2009, s. 81; A. Dimolites, Institutional Rules and National Regimes Relating to the Obligation of Confidentiality on Parties In Arbitration, w: Confidentiality on Arbitration, Special Supplement ICC International Court of Arbitration Bulletin 2009, s. 5.