Wartości i style życia

Badania i analizy przeprowadzone w ramach panelu „Wartości i style życia”

wskazują, iż przed społecznością regionalną województwa pomorskiego stoją dwa zasadnicze zagrożenia, które mogą blokować zrównoważony rozwój Pomorza.

Pierwszym zagrożeniem jest usztywnienie podziałów międzygrupowych i uja-wnienie antagonizmów wewnątrz społeczności regionalnej. Podstawą tych zjawisk byłaby polaryzacja społeczności regionalnej, zarówno pod względem ekonomicznym, światopoglądowym, a w pewnej mierze także tożsamościowym.

Podziały zachodzące w poprzek społeczności regionalnej godziłyby w możliwość podejmowania wspólnych działań (brak wspólnych przekonań i wartości) i byłyby podstawą konfliktów społecznych. Rozpad społeczności na skonfliktowane

„plemiona” dążące do separacji, ale jednocześnie walczące o dominację w ramach systemu politycznego jest szczególnie prawdopodobny w sytuacji kryzysu ekonomicznego. Walka polityczna miałaby wtedy wymiar konfliktu o zmniejsza-jące się zasoby publiczne.

2 Opracowano na podstawie: T. Szlendak (red), Scenariusze wartości i stylów życia Pomorzan. Pomorze 2030 Raport z panelu Wartości i style życia, Gdańsk 2013.

Drugim zagrożeniem jest możliwość rozpadu struktur społecznych i wycofanie się Pomorzan z aktywności społecznej i politycznej. Możliwe są w tym przypadku dwa warianty zachodzące w zależności od czynników ekonomicznych i kulturo- wych. Po pierwsze, w wariancie ewolucyjnym (którego podstawę stanowi dalszy wzrost zamożności) słabnące wartości tradycyjne zostaną zastąpione konsumpcjonizmem. Związana z tym „indywidualistyczna strategia działania”

i ukierunkowanie na poprawę własnej sytuacji materialnej blokowałyby dzia-łania na rzecz dobra wspólnego. Po drugie, w wariancie załamania się wzrostu gospodarczego i przedłużającej się recesji możliwa jest „konserwatywna kontr-rewolucja”.

W obliczu diagnozowanych zagrożeń należałoby podjąć działania, które zmini- malizują prawdopodobieństwo ich wystąpienia. Powinny one zakładać kształ- towanie takich postaw wśród mieszkańców Pomorza, które nadałyby odpowiedni rys wspólnotowy coraz silniejszym tendencjom indywidualistycznym. Jednocze- śnie działania te powinny także wyzwalać oddolną energię i aktywność mie-szkańców.

Na potrzeby zdefiniowania planowanych działań można wyróżnić trzy postawy, które należałoby wzmacniać wśród Pomorzan:

x obywatelskość, czyli pozytywny stosunek do wszelkich działań służących osiąganiu dobra wspólnego;

x podmiotowość, czyli chęć do działania, opierająca się na świadomości własnych praw i obowiązków, a jednocześnie zasobach kreatywności, zaufania oraz umiejętności „miękkich” będących fundamentem koope-racji;

x identyfikację regionalną, czyli świadomość przynależności do wspólnoty regionalnej budowaną na bazie dyskursu tożsamościowego.

Pośród pożądanych narzędzi oddziaływania na kształtowanie się wskazanych postaw odnajdziemy: pomorską „nową edukację”, regionalny dyskurs tożsamo-ściowy, politykę włączania społeczności w projektowanie oraz realizowanie dzia-łań na poziomie lokalnym i regionalnym a także sieciowanie Pomorzan. W tym zestawie działań edukacja stanowi zasadniczy warunek aktywizacji obywatelskiej, trwałości dyskursu tożsamościowego, jak i skuteczności sieciowania (co jednak nie oznacza, że jest to najłatwiejszy do zastosowania instrument).

Należy zaznaczyć, że „inżynieria społeczna” jest narzędziem o znacznym poziomie skomplikowania – długotrwałym, kosztochłonnym, o trudnych do przewidzenia konsekwencjach. Wydaje się jednak, że tylko wykorzystanie jej instrumentów pozwoli na osiągnięcie zakładanego celu, jakim jest wzmocnienie potencjału pomorskiej wspólnotowości. Działania na rzecz wspólnoty to fundament osiągania wyższej jakości życia całej społeczności i poprawy dobrostanu jednostki. To także

klucz dla zrównoważonego rozwoju i zgodnego współistnienia różnych grup społecznych.

W ramach panelu „Wartości i style życia” sformułowane zostały trzy scenariusze potencjalnych przemian w obrębie pomorskich wartości i stylów życia.

Pomorska Hybris

Pomorska Hybris, czy inaczej mówiąc – pomorski kogel-mogel, to scenariusz eklektyczny zakładający, że Pomorze w zakresie stylów życia i wartości będzie za dwadzieścia lat społeczno-kulturowym tyglem, hybrydą, jednogarnkowym daniem złożonym z rozmaitych ingredientów. Pomorze będzie bardziej różnorodne, a przy tym nieco bardziej liberalne obyczajowo niż obecnie. Będzie z tej różnorodności i złożoności czerpać impulsy i energię do rozwoju.

Pomorzanie będą podążać w stronę laickości i desakralizacji życia przy zachowaniu zrytualizowanych form religijnych. Generalnie pozostaną także przy klasycznym modelu dzietności, zakładającym sekwencję małżeństwo – rodzina – dzieci, jakkolwiek będzie rosła także akceptacja dla samotnych matek i innych układów pozamałżeńskich, w których na świat będzie przychodzić potomstwo.

Trójmiasto i resztę regionu czeka w ramach tego scenariusza aksamitna dyfuzja polegająca na powolnym przenikaniu wartości miejsko-liberalnych do interioru.

Dokona się to za sprawą zmian w infrastrukturze i składzie ludności zamieszkującej obrzeża Trójmiasta, będących efektem mobilności wewnątrzregionalnej. Wokół metropolii powstanie „wsiasto”, czyli pas obszarów wiejskich zamieszkały przez osoby z Trójmiasta zaszczepiających w interiorze liberalne wartości.

Postawy konsumpcyjne będą obecne, ale także będą upowszechniały się wartości postmaterialistyczne. Te ostatnie będą powodować, że wielu Pomorzan zmieni styl życia z konsumpcyjnego na obywatelski, współpracy wspólnotowej i wzmo-żonej aktywności społeczno-kulturalnej, choć odsetek tych, którzy pozostaną nie-aktywni, nadal będzie relatywnie wysoki. Zostanie zachowana równowaga mię-dzy indywidualizmem a prowspólnotowością – Pomorzanie będą wspólnotą bez niwelowania możliwości rozwoju indywidualnego. Wspólnota ta będzie oparta w zasadniczej mierze na interesach ekonomicznych.

Odpowiednia polityka władz regionalnych będzie wspierać powstawanie wspól-noty regionalnej, między innymi poprzez dążenie do pozytywnego waloryzowania i nagradzania indywidualnych i zbiorowych działań na rzecz regionu. Ważnym czynnikiem identyfikacji regionalnej będą walory przyrodnicze Pomorza oraz znaczne pokłady kapitału symbolicznego (opartego między innymi na odwołaniu do pamięci „Solidarności”). Będzie upowszechniał się ekologiczny styl życia, jednak

niektórzy nadal będą wyrzucać śmieci do lasu.

Praca będzie istotną aktywnością życia każdej osoby, jakkolwiek w stosunku Pomorzan do pracy pojawią się pierwsze przejawy postmaterializmu. Ludzie będą chcieli, żeby praca dawała im przyjemność i poczucie sensu, żeby było w niej interesujące otoczenie i dużo wolnego czasu poza nią, niekoniecznie dużo pieniędzy pod koniec miesiąca. Jednocześnie jednak chcieliby szybko przejść na emeryturę, o ile byłaby taka możliwość.

Pomorska Hybris to także scenariusz wielokulturowości z silnym uwzględnieniem, pozytywnie waloryzowanej, etniczności kaszubskiej, kociewskiej i każdej innej.

Doceniane będą kulturowe odmienności. Różnorodność kulturowa będzie kulty-wowań które będą stanowić między innymi element kształtowania atrakcyjności turystycznej regionu. Nie będzie natomiast mowy o polityzacji etniczności.

Scenariusz Pomorskiej Hybris zakłada zrównoważony rozwój gospodarczy, bez tąpnięć i silnych wstrząsów gospodarczych, czy katastroficznych wyda-rzeń politycznych. Sytuacja gospodarcza nie będzie pozwalała na rozwój nie-ograniczonej konsumpcji. Region będzie rozwijać się częściowo niezależnie od metropolii dzięki lokalnej turystyce, rolnictwu energetycznemu itp. Zaistnieją też, obecnie niekoniecznie łatwe do zidentyfikowania, ekonomiczne i instytucjonalne narzędzia łagodzenia napięć między grupami społecznymi i jednostkami.

W efekcie nie będą rosły drastyczne różnice w stylach konsumowania, zarazem zmaleją społeczne dystanse i ekonomiczne nierówności (choć oczywiście na pewno całkowicie nie znikną).

Rozchodzenie się światów

Scenariusz rozchodzenia się światów, to – używając innej metaforyki – scenariusz archipelagu socjowysepek. Jego istotą jest eskalacja indywidualistycznych postaw i konsumpcyjnego stylu życia, a także narastanie nierówności społecznych. Ten scenariusz uwzględnia również deregulację państwa bezpieczeństwa socjalnego sterującego rozwojem i konfliktami społecznymi.

Zmiany w obrębie wartości na Pomorzu doprowadzą do separowania się sub-światów społecznych i do radykalnego różnicowania się stylów życia. W odróż-nieniu od scenariusza Hybris, niektórzy mieszkańcy Pomorza staną się bardziej konserwatywni, inni zaś bardziej liberalni. Przy braku akceptacji dla wspólnych interesów i de facto ich braku, rosnącej nierówności ekonomicznej i edukacyj- nej, a także dynamicznym rozwóju Internetu i technologii komunikacyjnych doprowadzi to do separowania się całych grup i usztywnienia się podziałów społecznych.

Od Hybris ten scenariusz różni model rozwijającego się konsumpcjonizmu.

W większym stopniu niż obecnie konsumpcja stanie się elementem różnicującym ludzi, jedynym wyrazistym symbolem prestiżu. Obecnie obserwowane tendencje do hiperkonsumpcyjnego stylu życia umocnią się i rozprzestrzenią, decydując o wzroście „atomizacji” i nastawieniu na realizację prywatnych przyjemności.

Ponieważ nie wszyscy będą konsumować na tym samym poziomie, scenariusz ten będzie polegać na rozmnożeniu się w całym regionie nisz kulturowych związanych z różnicami w obrębie gustu, zachowań w wolnym czasie, korzystania z nowych technologii, mobilnością, poziomem wykształcenia oraz zarobkami.

Tym samym Pomorze przekształci się w archipelag odseparowanych od siebie socjowysepek. Nastąpi separacja grup mniejszościowych i etnicznych, podkreślać się będzie własną odmienność, a jednocześnie ludzie będą zamykać się w mikro-grupach. Lepiej wykształceni, zasobniejsi mieszkańcy będą stawać się nieco bardziej postmaterialistyczni (liberalni i bardziej kosmopolityczni). Osoby gorzej wykształcone i mniej zasobne pozostaną ściśle materialistyczne (wyznając wartości konserwatywne o charakterze narodowym i etnocentrycznym), jednak dla wszystkich głównym celem będzie konsumpcyjny styl życia.

Między niszami może czasami dochodzić do konfliktów, na przykład między-generacyjnych, trudnych do opanowania za sprawą regulacji politycznych z uwagi na słabość państwa. W tym scenariuszu może nastąpić odejście od zachowań obywatelskich, zamknięcie w sferze prywatnej.

Migracje wewnątrzkrajowe i zagraniczne będą nasilone. Może też dojść do

„wysysania” interioru przez Trójmiasto, co będzie skutkowało tworzeniem się półpustyń postmigracyjnych w „metropolitarnym pasie śmierci” – czyli tere-nów opuszczonych przez mieszkańców, którzy wyemigrowali do metropolii.

W ramach tego scenariusza wygra Trójmiasto, a przegra „wyssany” przez metropolię region, zwłaszcza małe miasta. Bedą wprawdzie pojawiały się enklawy zakładane przez mieszkańców metropolii, ale bez przepływu kapitałów – ekonomicznego i kulturowego – w stronę interioru. Polityka prowadzona przez władze regionalne nie będzie dążyć do zrównoważonego rozwoju wszystkich części regionu, nastawiając się wyłącznie na metropolię. W rezultacie taka sytuacja skutkować będzie brakiem rozwoju Pomorza jako całości.

Powstanie – podobnie jak w wypadku Hybris – „wsiasto”, jednak stanowiące swego rodzaju nowotwór na ciele interioru. Będzie ono stanowiło bazę dla jednostron-nych przepływów, wysysania interioru przez dominującą metropolię Powstanie

„wsiasta” nie wpłynie jednocześnie na zasadnicze zmiany wartości i stylów życia mieszkańców interioru. Sama religijność w regionie – w opozycji do liberalizujące-go się Trójmiasta – może się skrystalizować w bardziej konserwatywnej postaci, zachowania rodzinne i reprodukcyjne zaś nie będą podążać – jak w metropolii – w kierunku akceptacji dla alternatywnych form rodziny, tylko kontynuowania tradycyjnego życia rodzinnego.

Zwarcie szeregów

Zwarcie szeregów to scenariusz konserwatywny - powstrząsowy, czy też poka-tastroficzny – którego determinantą może być poważny i długotrwały kryzys ekonomiczny, związane z nim nasilone bezrobocie i gwałtowna deregulacja przepływów socjalnych (w tym między innymi brak pieniędzy z Unii Europejs-kiej). Raczej nie doprowadzi do realizacji tego scenariusza jakaś doraźna zmiana o charakterze politycznym w obrębie demokracji, ponieważ – jak dotychczas – zmiany polityczne w kraju nie wymuszają na Pomorzanach jakichś poważniejszych rekonfiguracji w sferze wartości.

W ramach tego scenariusza konserwatywna obyczajowość religijna, style życia zgodne z tradycyjnym rytmem i przywiązanie do wartości rodzimych zwyciężą w batalii z liberalizmem obyczajowym oraz indywidualizacją zachodzącą w ramach postępującego rozwoju ekonomicznego. Radykalne tąpnięcia ekonomiczne w połączeniu z deregulacją instytucjonalną to zestaw niesprzyjających czynników, który może zmusić Pomorzan do powrotu do tradycji, do utartych i wielokrotnie w historii przećwiczonych form przetrwania.

W ramach tego scenariusza może dojść do konserwatywno-katolickiej „rek-onkwisty”, czyli odwrócenia trendów desakralizacyjnych w kierunku religijnego tradycjonalizmu dającego jednak poczucie stabilizacji i sensu życia. Nastąpi powrót do rodziny jako głównej wartości oraz uniformizacja etniczna, zwarcie szeregów oznacza bowiem wzmożone dążenia i postawy nacjonalistyczne. Będzie się pozytywnie waloryzować tylko te odmienności, które będzie można wpisać w schematy narodowe.

Tożsamość kaszubska, kociewska czy borowiacka stanie się jedynie folklorem bez autonomiczności regionalnej. Podobnie jak w PRL-u, tyle że tego scenariusza nie będzie narzucać państwo: ładnie zaśpiewacie po kaszubsku, ale wszyscy trzymamy

„narodową sztamę”. To zaś prawdopodobnie wywoła reakcję części członków grup mniejszościowych, którzy zechcą silniej akcentować swoją tożsamość etniczną.

Będzie to pochodną mocniej akcentowanego w sferze publicznej podziału my i oni.

Ten scenariusz może być pragmatyczny w mikroskali jednostkowego czy rodzinnego życia i ekonomicznie skuteczny. Pomorzanie przećwiczyli to w sytu-acji ekonomicznego kryzysu z lat osiemdziesiątych XX wieku. Ujednolicanie, likwidowanie odmienności społecznych, powrót do konserwatyzmu to zjawi-ska w pewnym sensie pozytywne, bo skuteczne, sensowne pod względem psychomentalnym: damy sobie w ten sposób radę. Jest to scenariusz nakierowa-ny na przetrwanie w bardzo niesprzyjających okolicznościach ekonomicznakierowa-nych. Ten scenariusz – w krótkim okresie – zakłada likwidację wolności jednostek w sferze obyczajowej dla przetrwania wspólnoty. To, co nieprzyjemne dla wielu jednostek

– ograniczenie ich indywidualnej wolności – stanie się pozytywne w wymiarze społecznym.

Jednocześnie nastąpi rekonstrukcja i powrót do konserwatywnie ukształtowanych rodzin nuklearnych (a czasem także wielopokoleniowych lub poszerzonych), kobiety poświęcą znaczną część czasu dzieciom. Ten trend będzie spójny z triumfem religii jako podstawowego regulatora życia społecznego i będzie zachodził zarówno w metropolii, jak i w interiorze. Praca będzie stanowić środek służący jedynie przetrwaniu ekonomicznemu, nie zaś źródło życiowej satysfakcji mieszkańców Pomorza.