Warunki i wyznaczniki rozwoju nauczyciela

Pytaniem, które postawiłam swoim rozmówcom, odwoływało się do oso-bistego, indywidualnego rozumienia charakteryzowanego pojęcia oraz uwarunkowań tego procesu. Uzyskane wypowiedzi w większości wska-zują na to, że badani z kategorią rozwoju nauczyciela łączą takie oślenia, jak: lepsze rozumienie ucznia, ciągłe uzupełnianie wiedzy,

127

swoich kompetencji, wprowadzanie do zajęć ciągle nowych elemen-tów, urozmaicanie zajęć i uczenie się na własnych błędach; To nie tyl-ko studia dostyl-konalące, ale również sama praca, która umożliwia ciągły progres kompetencji, nabywanie umiejętności, to także ciągłe dosko-nalenie się, dokształcanie, samokształcenie; Utwierdzanie się w prze-konaniu o trafności wyboru zawodu, nabywanie refleksyjnej praktyki, przejście od nauczyciela naśladowcy do nauczyciela twórcy.

W prezentowanych wypowiedziach pojęcie rozwoju nauczyciela wyraźnie łączy się z jego warsztatem pracy, technicznymi, metodyczny-mi umetodyczny-miejętnościametodyczny-mi, które określić można także jako narzędzia pracy. Dla badanych, są to nowe strategie uczenia się, rozwiązania w kształ-ceniu, metody, techniki motywujące ucznia, wywołujące zaintereso-wanie, wszechstronnie i wielopoziomowo angażujące), wiedza (powin-na być aktualizowa(powin-na, (powin-najnowsza i wszechstron(powin-na, dotycząca także nieprawidłowości i zaburzeń funkcjonowania), kompetencje i umiejęt-ności, które, jak słusznie zauważają badani, są w ciągłym ruchu, nigdy nie można o nich powiedzieć, że nabyło się je w całości i do końca. Wyodrębnione wyznaczniki rozwoju są możliwe do uchwycenia, zaob-serwowania przez nauczyciela, co jest szczególnie ważne, jak sądzę na początku kariery zawodowej. Punktem odniesienia w ocenie roz-woju, poziomu i jakości tego procesu pozostaje uczeń, jego sukcesy bądź porażki. Jak zauważa jedna z badanych osób, rozwój można okre-ślić jako proces kierunkowych przemian od stanów prostych do

złożo-nych. To ciągłe dokształcanie się, jak stwierdza kolejna respondentka,

na wielu płaszczyznach, tj. personalnej, interpersonalnych

umiejętno-ści, wiedzy, duchowoumiejętno-ści, psychologii oraz, jak konstatuje inna dosko-nalenie swojego warsztatu pracy, uczestnictwo w różnego rodzaju kur-sach, studiach podyplomowych, itp., wzbogacanie doświadczeń, bycie na bieżąco z nowościami, jakie niesie rzeczywistość. W perspektywie

bardziej ogólnej, rozwój utożsamiany bywa przez badanych także z dą-żeniem do celu, który wyznacza chęć bycia idealnym w swojej profesji lub bycia po prostu lepszym. Osiąganiu ideału sprzyja natomiast pra-ca nad sobą, uczenie się na błędach, dążenie do zmian, kreatywność, otwartość na nowe doświadczenia, ciągłe doskonalenie się w zawodzie nie z powodu zewnętrznego przymusu, nakazu, ale przede wszystkim z wewnętrznej potrzeby, będącej konsekwencją rozumienia specyfiki zawodu nauczyciela i jego programowego (nie)przygotowania, które

obliguje do samokształcenia i całożyciowego uczenia się. Współczesny nauczyciel powinien dostrzegać dwubiegunowość swojej roli oraz jej otwarty, nieoczywisty charakter, raz bowiem to on przekazuje wiedzę, nadając jej swoim autorytetem rangę wiarygodności, aby innym ra-zem, w odmiennej sytuacji (np. podczas realizacji lekcji metodą pro-jektu), stać się tym, który uczy się od innych.

Całożyciowe uczenie się jest dzisiaj jednym z najważniejszych ce-lów edukacji formalnej, bowiem ukształtowanie potrzeby poszerzania, modyfikowania i zdobywania nowej wiedzy daje człowiekowi szansę na pomyślną adaptację do zmieniających się warunków życia. „Czło-wiek, który po uzyskaniu dyplomu przestaje się uczyć, cofa się w roz-woju. Od takiego człowieka nie można oczekiwać, że będzie stanowił wzór dla swoich uczniów” (Moroz, 2005, s. 232).

Charakteryzowana kategoria rozwoju wiąże się bezpośrednio z wa-runkami i czynnikami, które mu sprzyjają bądź zagrażają. C. Plewka (2009, s. 154) uważa, że dla rozwoju zawodowego nauczycieli znaczą-ce są uwarunkowania edukacyjne poprzedzająznaczą-ce i prowadząznaczą-ce do roz-woju w profesji nauczycielskiej. W grupie opisywanych uwarunkowań wymienia istniejący system edukacji, tradycje edukacyjne, sieć szkół i uczelni wyższych prowadzących kształcenie nauczycieli, sieć placówek dokształcania i doskonalenia nauczycieli, stan i poziom kadry kształcą-cej, zewnętrzne warunki społeczno-polityczne, systemy motywacyjne, indywidualne biografie jednostek, dotychczasowe doświadczenia zawo-dowe, poziom rozwoju zawodowego, związek między doświadczeniami uczenia się a intelektualnymi i emocjonalnymi potrzebami, zaufanie do uczestnictwa w określonych przedsięwzięciach edukacyjnych, czer-panie korzyści z własnego uczenia się oraz okazje do refleksji.

Na wyróżnionym przez J. Kuźmę studialnym etapie rozwoju nie-zwykle ważne wydają się te uwarunkowania, które decydują o pozio-mie kształcenia, wspieraniu rozwoju osobowości przyszłego nauczycie-la, rozbudzaniu motywacji i chęci do działania, a także kształtowaniu umiejętności krytycznego opisu rzeczywistości, dostrzegania alternaty-wy przynoszącej zmianę oraz refleksyjnego odnoszenia się do własnej aktywności.

Badani w większości sądzą, że rozwój zawodowy nauczyciela za-leży od niego samego, od jego wewnętrznego ‘ja’. A dokładniej czy

129

podejścia do zawodu, czy to lubi, ponieważ wtedy wie, czego mu

jesz-cze potrzeba, aby się doskonalić w swojej profesji”, posiadanych

kom-petencji, zaangażowania i motywacji ukierunkowanej na taki właśnie cel. Ponadto, warunkowany jest potrzebą ciągłego poszerzania wie-dzy, ponieważ, jak zauważa jedna z respondentek, im więcej wiem,

tym lepiej dla dziecka, a inna dodaje, że rozwój zależy od umiejętno-ści wykorzystania zdobytej wiedzy. To coraz lepsze rozumienie ucznia; w największym stopniu rozwój zależy od własnej motywacji do ciągłe-go uczenia się i świadomości, że wszystko, co do tej pory wiemy, nie jest wiedzą absolutną i wystarczającą. W przywołanych wypowiedziach

wyraźnie wyeksponowany jest czynnik związany z wiedzą, która daje możliwość głębszego rozumienia siebie, a także sytuacji ucznia, stając się wyznacznikiem potrzeb związanych z kształceniem, doskonaleniem, poszerzaniem nabytych kompetencji i umiejętności. Zdaniem pedeuto-logów, „im lepiej jest ukształtowana praktyczna wiedza, tym mniejszą rolę odgrywa wiedza powszechna” (tamże, s. 217), co ma niebagatelne znaczenie dla procesu samokształcenia i samodoskonalenia nauczycieli.

Niektórzy badani odnajdują związek istniejący między poziomem samorozwoju a osobowością człowieka, jego predyspozycjami, samo-oceną, postrzeganiem siebie w roli. Związek ten ilustruje następu-jąca wypowiedź: Rozwój nauczyciela zależy od jego predyspozycji.

Od tego, co chce w życiu osiągnąć oraz jakim jest człowiekiem.

Podob-ny punkt widzenia można odnaleźć w stwierdzeniu innej respondentki, która uważa, że rozwój ten zależy od osobowości, pierwszych

prak-tyk, pierwszej samodzielnej pracy, placówki zatrudniającej, wsparcia rodziny własnej, rodzin uczniów, przypadków losowych, tych bardziej szczęśliwych wpływających na pozytywne zapatrywanie się na świat i czasami niestety fatum złego losu ściągającym na dno. Wypowiedź

ta ujmuje szereg czynników, które pomagają bądź utrudniają rozwój, nie wszystkie są zależne od jednostki i jej indywidualnych możliwości.

Ograniczeniem w rozwoju lub jego stymulatorem mogą być także inne osoby, zwłaszcza decyzyjne (dyrektor placówki): Bardzo często

rozwój zawodowy zależy niestety od dyrektora placówki, który boi się innowacji i nowości, ponadto, system motywacyjny: Rozwój nauczy-ciela zależy przede wszystkim od chęci danej osoby, motywacji (np. awans), ale także od dużej konkurencji, przez co dalszy rozwój jest koniecznością, oferowane wsparcie i pomoc kadry nauczycielskiej: Jest

wiele czynników, ale ważniejsze to osobowość nauczyciela oraz sto-sunki z dyrektorem i kadrą (czy jest poczucie wsparcia z ich strony),

finanse – Zależy to od osobistych ambicji nauczyciela, a także od jego

możliwości finansowych (dalsze kształcenie), zwłaszcza, że w placów-kach publicznych są środki na kursy, szkolenia, wyjazdy. Gorzej mają pracownicy prywatnych jednostek, którzy często muszą sami finanso-wać swój samorozwój. Brakuje mi zrozumienia dyrekcji, często sły-szę „a po co?”, pomimo iż niewykorzystane środki wrócą do Urzędu Miasta. Chociaż dyrektorzy są zobligowani do opracowania i

wdroże-nia wewnętrznego systemu kształcewdroże-nia nauczycieli, w praktyce wymóg ten jest realizowany najprostszymi sposobami (obowiązkowy udział w kursach, szkoleniach doskonalących, które w opinii nauczycieli nie są interesujące, nie wnoszą nic nowego w obszarze wiedzy, umiejęt-ności, warsztatu pracy. Opisane formy dokształcania zazwyczaj wybie-ra dyrektor, kierując się zasadą dostępności i ceny, a nie potrzebami określanymi przez ich adresatów). Brakuje natomiast innych, sądzę, że bardziej efektywnych w kontekście samorozwoju i samodoskonale-nia form, takich jak: konferencje samokształceniowe rady pedagogicz-nej, dyskusje profesjonalne, obserwacje, odgrywanie roli krytycznego przyjaciela, hospitacje koleżeńskie, mentoring, rotacja stanowisk, prowadzenie dziennika zawodowego, badania w działaniu, analiza zda-rzeń krytycznych (Plewka, 2009).

Badani zwrócili uwagę na złożoność czynników, które należy brać pod uwagę, charakteryzując rozwój zawodowy nauczyciela. Młodzi sta-żem nauczyciele, studenci kończący studia przygotowujące do zawo-du, zdają sobie sprawę, że nie zawsze wystarczą dobre chęci, wysoki poziom motywacji, bogata osobowość, kreatywność czy rozumienie profesji w kategoriach niekończącego się procesu stawania się na-uczycielem, by móc rozwijać się zawodowo. Nawet jeśli dostrzegają u siebie wyraźną potrzebę samorozwoju, doskonale zdają sobie spra-wę z ograniczeń zewnętrznych, systemowych na które mają niewielki wpływ. To, niestety, w dłuższej perspektywie czasu może powodować zniechęcenie i uleganie negatywnym „standardom” przyjętym w śro-dowisku, blokującym rozwój nie tylko zawodowy, ale także osobisty, który z tym pierwszym jest nierozerwalnie powiązany.

W tym kontekście, myśląc o rozwoju zawodowym nauczyciela, trze-ba brać pod uwagę złożoność procesu oraz jego liczne uwarunkowania.

131

Okazuje się bowiem, że nie wystarczy przygotować studentów do cało-życiowego uczenia się, ale potrzebne są zmiany systemowe, które spo-wodują, że nauczyciele pracujący w zawodzie, dyrektorzy placówek oświatowych rozwój zawodowy będą postrzegać, po pierwsze, jako proces, który nie ma końca, po drugie, jako element niezbędny do pod-noszenia kultury pracy szkoły i jakości oferowanych usług, po trzecie – jako warunek bycia profesjonalistą w tym, co się robi dla siebie i dla innych, z którymi się pracuje, nie tylko w instytucji, ale także środo-wisku lokalnym. W wielu miejscowościach, szczególnie małych, szkoła ma szansę pełnić rolę miejsca rozwijającego kapitał społeczno-kultu-rowy zamieszkującej ją zbiorowości, otwierając szanse na współpra-cę, pomoc sąsiedzką, rozwijanie indywidualnych pasji, zainteresowań, rozbudzanie potrzeb związanych z kształceniem.