Widoczna na Rycinie 6 struktura powiązań w obrębie sieci jest z konieczności statyczna (bo przedstawiona za pomocą nieruchomych linii i kształtów), natomiast w rzeczywistości jest ona dynamiczna i to co najmniej w dwojakim sensie: na poziomie

aktualnego aktywizowania (Damasio pisał „odpalania”) poszczególnych węzłów w jednostkowym umyśle w momencie reakcji na bodziec, będący np. nazwą narodowości, oraz w modyfikacjach struktury pojęć i połączeń między pojęciami składającymi się na sieć wyobrażeń o narodach (o narodzie), które zachodzą w dłuższym okresie rozwoju kultury, a więc w ewolucji zależnej od środowiska (historycznego, społecznego, ideologicznego politycznego etc.). Tylko do pewnego stopnia ową dynamiczność odzwier-ciedlają „niedomalowania”, niezupełne wypełnienia figur kolorem, jak na Rycinach 6 i 7. Mają one sugerować, że konceptualizacje kulturowe przybierają zarówno postać i funkcję kategorii sztywnych (co charakteryzuje tradycyjnie definiowany stereotyp), jak i rozmytych – w terminologii Wittgensteina.

31 W Rycinach 6–7 wykorzystałam wyniki własnych badań (NIEWIARA 2000, 2006a, 2006b, 2010a).

Rozdział I. WYOBRAŻENIA O NARODACH W ŚWIETLE KOGNITYWNYCH BADAŃ KULTURY

Ewolucję, przekształcenia w obrębie odpowiednich klastrów oraz pojedynczych konceptualizacji kulturowych dobrze

ilustrują zmiany w obrębie kategorii oraz klastra WRÓG POLAKA/NASZ WRÓG. W różnych okresach historycznych, na ko-lejnych etapach rozwoju kultury polskiej klaster ten grupuje pojęcia odnoszące się do różnych narodów, a sama kategoria jest uporządkowana w odmienny sposób pod względem swej struktury prototypowej. Oto możemy stwierdzić (zob. Rycinę 7.A), że w jednostkowych umysłach wyodrębniają się w pewnym okresie historycznym cechy wielkiego wroga Polaków i całego chrześcijańskiego świata: Turka (metonimicznie charakteryzuje się go jako poganina, tyrana, dzikiego i okrutnego barbarzyńcę);

mniej więcej tak jest w XVII-wiecznych relacjach szlacheckich (por. przypis 31), taką też konceptualizację prezentują ludowe pieśni dziadowskie omawiane przez Jana Stanisława B

(1925). Na tym etapie w schemacie kategorii WRÓG Turek zaj-muje pozycję centralną, jest prototypowym wrogiem, dalej od centrum umieszcza się w tej kategorii narody inne, np. w XVI i XVII wieku: Tatarów (T), Moskali (M), Węgrów (H). Z czasem, i z biegiem wydarzeń historycznych, pojawiają się nowe elementy sieci pojęć kultury, które wpływają na stopniową zmianę wyrazistości i miejsca pojęć zgrupowanych w kategorii WRÓG. Na Rycinie 7.B widzimy już przekształcanie się prototypowej struktury kategorii. Do centrum przesuwa się Moskal, pojawia się Prusak (Pr), Szwed (S), są jakieś elementy niejasne, rozmyte. Z kolei na Rycinie 7.C, która mogłaby przedstawiać stan z XIX wieku, widać usytuowanie w centrum kategorii elementów M/R (Moskal/Rosjanin), dalej Pr (Prusak), A (Austriak), ale widać, że na samych peryferiach pozo-staje widoczny T (Turek), pojęcie/węzeł, które – jako należące do kategorii WRÓG – jest już wówczas przechowywane głównie jako element pamięci kulturowej, a nie komunikatywnej, gdyż wtedy Turka postrzega się raczej jako sprzymierzeńca (kolor zielony) Polaka, choćby z uwagi na jego konflikt z Rosją.

Zmiana w ustrukturyzowaniu kategorii jest związana także z pojawieniem się nowych elementów, pojęć, węzłów sieci, które wpływają na jej całą architekturę. W tym wypadku są to pojęcia charakteryzujące obcość kulturową wroga (Azjata), nieakceptowany system jego państwa (tyrania/niewolnictwo), cechy postępowania wobec Polaków (pyszny, butny, nieludzki). Odtąd te cechy – szcze-gólnie w sytuacji zagrożenia egzystencji społeczności Polaków, także w XX wieku – będą aktywne w procesie grupowania narodów w kategorię WRÓG. Rycina 7.D pozwala sobie wyobrazić wypełnianie tego schematu różnymi elementami w odpowiednich momentach historycznych, ale też przez uczestników polskiej kultury mieszkających na różnych terenach Rzeczypospolitej.

Rycina 6.

Powiązania w sieci zgrupowanych konceptualizacji kulturowych.

Inni i nasze wartości

nieprzyjaciel TUREK TATAR MOSKAL SZWED PRUSAK NIEMIEC ziomek współobywatel

ŻYD ORMIANIN CYGAN NIEMIEC

przyjaciel FRANCUZ WĘGIER

„MORLACH” (MORJAK) SŁOWIANIN Z POŁUDNIA

MY i nasze finanse ZAMOŻNOŚĆ

SPOSÓB ZARABIANIA PIENIĘDZY

MY i nasze państwo

SEJM KRÓL WOLNOŚCI (PRAWA) RÓWNOŚĆ OBYWATELI WOLNOŚĆ PAŃSTWA

MY i nasze wzorce osobowe

RYCERZ ŻOŁNIERZ POSEŁ ZIEMIANIN GOSPODARZ

Umysł – kategorie – sieć

Dynamiczne przetwarzanie danych w sieci pojęć kultury obrazują nie tylko procesy związane z fluktuacją elementów

zgrupowanych w prototypowe kategorie. Także inne liczne zjawiska mają wpływ na wspólnotowe przetwarzanie danych w sy-stemie. Pewne wydarzenia, stany kultury mogą osłabiać związki między poszczególnymi elementami kategorii. W sytuacji wojny możemy zobaczyć w jakimś narodzie ofiarę, a nie (jak dotąd) kata, i może to być albo powszechna w społeczeństwie reakcja, albo postawa indywidualna. Obie znajdują swoje werbalizacje w tekstach aktualnego dyskursu i przyczyniają się do czasowego lub trwałego przekształcenia wyobrażeń o narodach, co najmniej w zakresie procesu grupowania kategorialnego. Wstępna katego-ryzacja WRÓG POLAKA może nie zaistnieć w sytuacji klęski żywiołowej, tragedii społecznej, kiedy w indywidualnych umysłach i w dyskursie silniejszą aktywność będą miały skojarzenia z takimi formułami, jak: chrześcijańskie przykazanie kochaj bliźniego

uniwersalne nakazy ludzkiej solidarności: być człowiekiem, zachować jak człowiek/po ludzku ‘dobrze, szlachetnie’ (zob. Ry-cinę 8.A). Niejednokrotnie mamy też do czynienia z sytuacją, gdy wspólnotowy dyskurs jest zdominowany przez formuły ekspo-nujące i utrwalające idee lub ideologie, które unieważniają związki z narodem i tożsamości narodowe, jak kosmopolityzm czy proletariacki internacjonalizm marksizmu i leninizmu znany też w Polsce po II wojnie światowej i manifestowany w dyskursie oficjalnym np. w postaci odpowiednich sloganów. Na Rycinie 8.B zilustrowano sieć konceptualizacji kulturowych zdominowaną przez pojęcia aktywizowane za sprawą bardzo częstych w dyskursie lewicowym lat powojennych konstrukcji: walka klas,

utożsamiania się z jakąś subkulturą, której wartości wpływają na kształt konceptualizacji kulturowych, jak sprzyjające postawom kosmopolitycznym pacyfizm hippisowskich dzieci kwiatów czy antysystemowy anarchizm subkultury punkowej.

Rycina 7.

Wyłanianie się stereotypów.

Prototyp i podobieństwo rodzinne do prototypu.

WRÓG

Azjata – barbarzyńca despota – niewolnik

poganin pyszny, butny

nieludzki poganin

tyran barbarzyńca

dziki okrutny

H

Turek ^M

T

M/R Pr

A

T

Pr M S

A. B.

C. D.

Wyobrażenia o narodach składają się na siatkę pojęć kultury. Wszystkich tych pojęć, pełnej siatki, nie sposób opisać. Na pewno jednak możemy próbować opisać je częściowo. W tym studium zakładamy, że opis jednego, sporego, powiązanego z innymi, fragmentu sieci dotyczącego wyobrażeń o narodach pozwoli przybliżyć się do zrozumienia zasady poznania kulturo-wego, dziedziczenia pojęć w obrębie kultury, a przynajmniej do zapoznania się z wycinkiem tej sieci, który udało się uchwycić

w przeprowadzonym badaniu. Jego przedmiotem jest też wizualny i werbalny aspekt wyobrażeń o narodach zmagazynowanych w naszych umysłach. Czy są przechowywane w naszych umysłach w postaci obrazów, jak przekonywał Antonio Damasio? Czy może istotą ich trwania w kulturze jest język, jak głosi tytuł znanej pracy Jerzego Bartmińskiego: Stereotypy mieszkają w języku?

Odpowiedzi na te pytania spróbujemy znaleźć, analizując wyniki trwającego ponad dwadzieścia lat badania, werbalno-wizualnego